Przemysław Wiatrowski
Międzyjęzykowa ekwiwalencja związków frazeologicznych z komponentem onimicznym.
Na przykładzie indonezyjskich połączeń wyrazowych i ich polskich odpowiedników
Frazeologia onomastyczna
W artykule O frazeologii nazewniczej opublikowanym w 1974 roku na łamach „Prac Filologicznych” Stanisław Rospond odnotował niewielkie zainteresowanie onomastów problemem funkcjonowania nazw własnych w związkach frazeologicznych (w tym przysłów) i postulował zintegrowa- nie wiedzy z zakresu frazeologii i onomastyki: „Bez pomocy [...] specjalisty od nazewnictwa nie rozwiąże się w sposób wystarczający wielu przysłów i zwrotów, właśnie dlatego, że wiele z nich ma swój rodowód bardzo lo- kalny, «zaściankowy»”1. Zdaniem autora onomastyka powiązana z frazeo- logią i paremiologią „jest interesującym i ważnym działem badawczym”2.
Ponad trzydzieści lat później podobny pogląd wyraziła Alicja Nowa- kowska w teoretycznym studium Frazeologia a onomastyka, czyli frazeo- logia nazwoznawcza i onomastyka frazeologiczna3. Autorka podkreśli- ła w nim celowość podjęcia badań integrujących te dwie dziedziny ling- wistyki oraz wskazała ich miejsca wspólne: „Z całą pewnością należy do nich aspekt kulturowy, językowy obraz świata kreowany przez frazeologię i onimię. Zagadnieniem zbliżającym omawiane gałęzie lingwistyki jest za-
1 S. Rospond, O frazeologii nazewniczej, „Prace Filologiczne” 1974, t. 25, s. 471.
2 Ibidem, s. 475.
3 Zob. A. Nowakowska, Frazeologia a onomastyka, czyli frazeologia nazwoznawcza i onomastyka frazeologiczna, w: Nazwy własne a społeczeństwo, t. 1, red.
R. Łobodzińska, Łask 2010, s. 97–106.
pewne kwestia genezy frazeologii i nazw własnych”4. Zaznaczyła również, iż kłopotliwe jest precyzyjne zarysowanie przedmiotu badań obu dyscyplin i dodała:
Frazeologia wciąż na nowo określa swój zakres, z podobnymi problemami potyka się onomastyka. Zagadnieniem chyba najciekawszym, ale i najtrudniejszym, są problemy se- mantyczne, z którymi borykają się zarówno frazeolodzy, jak i onomaści. Dotyczy to szu- kania przez frazeologów odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu komponenty jednostek frazeologicznych są wyrazami znaczącymi, onomaści z kolei próbują rozwiązać kwestię znaczenia nazw własnych, dając różne i często niejasne interpretacje5.
Przegląd literatury przedmiotu (obejmującej zarówno XIX- i XX- -wieczne zbiory paremiograficzne, jak i artykuły językoznawców doty- czące propriów funkcjonujących w związkach frazeologicznych i przy- słowiach, w tym także studia o charakterze komparatywnym) pozwolił Nowakowskiej skonstatować, iż
Największym [...] zainteresowaniem przedstawicieli obu omawianych dziedzin języko- znawstwa cieszy się problematyka obecności onimów w jednostkach frazeologicznych.
Badania prowadzone są w dwu kierunkach: paremiologia i frazeologia koncentrują się na frazeologizmach i przysłowiach zawierających komponent onimiczny, natomiast onoma- styka analizuje nazwy własne stanowiące składnik jednostki frazeologicznej6.
Poświęcanie przez lingwistów uwagi nieciągłym jednostkom języka zawierającym człon onomastyczny wiąże się między innymi z następują- cym faktem:
Frazeologizmy mające w swoim składzie nazwy własne stanowią interesujący materiał badawczy, gdyż we frazeologii utrwalone zostały pewne postacie, miejsca czy zdarzenia uważane za istotne w życiu danego narodu. Należy więc założyć, że jednostki, których komponentami są nomina propria, funkcjonują jako nośniki pewnych treści kulturowych, co wydaje się być ważkim zagadnieniem, zwłaszcza w perspektywie konfrontatywnej7.
4 Ibidem, s. 103.
5 Ibidem, s. 104.
6 Ibidem, s. 101.
7 J. Szerszunowicz, Substytucje i redukcje komponentów toponomastycznych w translacji idiomów (na przykładzie tłumaczenia idiomów włoskich na język polski),
„Białostockie Archiwum Językowe” 2006, nr 6, s. 153. Zob. także: R. Mrózek, Frazemy z etnonimami i choronimami w świetle kulturowej teorii języka, „Opera Slavica” 1994,
Frazeologia onomastyczna w perspektywie międzyjęzykowej
Frazeologia onomastyczna coraz częściej stanowi przedmiot analiz konfrontatywnych. W tego typu badaniach zestawia się różnojęzyczne nieciągłe jednostki językowe z komponentem onimicznym8. Jerzy Treder9 zajął się nazwami własnymi w zachodniosłowiańskiej (górnołużyckiej, ka- szubskiej, polskiej – także dialektalnej, czeskiej, słowackiej) frazeologii.
Autor ustalił, że w zachodniosłowiańskich stałych połączeniach leksykal- nych funkcjonują nazwy obce, wśród których znajdują się onimy ze staro- żytnej mitologii, literatury, historii, ponadto z Biblii, chrześcijańskiego kul- tu religijnego, historii powszechnej, geografii ogólnej i literatury pięknej.
Część z frazeologizmów zawierających wskazane typy nazw występuje w analizowanych językach w identycznej lub podobnej formie. Do zespołu nazw rodzimych Treder zaliczył struktury utworzone przez daną społecz- ność, która upowszechniła je we frazeologizmie. Są nimi miana wiążące się z narodową historią, przezwiska, sprzężone z kultem chrześcijańskim onimy kalendarzowe, nazwy miejscowe, terenowe, hydronimy, etnonimy, choronimy (i inne sporadyczne miana).
Leon Zaręba w monografii Polskie i francuskie frazeologizmy w ujęciu leksykograficznym10 pomieścił rozdział poświęcony polskim i francuskim wyrażeniom, zwrotom i frazom onomastycznym – antroponimicznym i to- ponimicznym. Są wśród nich konstrukcje związane z Biblią, antykiem i mi- tologią, tradycją narodową czy wywodzące się z literatury pięknej, folkloru.
vol. 4, nr 4, s. 35–40; A. Nowakowska, L. Tomczak, Czy Zabłocki to Zabłocki? Nazwy własne w polskiej frazeologii, w: Metodologia badań onomastycznych, red. M. Biolik, Olsztyn 2003, s. 457–466; eaedem, Funkcje nazw miejscowych w porównaniach frazeologicznych, w: Wyraz i zdanie w językach słowiańskich 5. Opis, konfrontacja, przekład, red. M. Sarnowski, W. Wysoczański, Wrocław 2005, s. 269–274; eaedem, Jak daleko z Kołomyi do Grójca? Nazwy miejscowe w polskiej frazeologii, w: Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz, Białystok 2006, s. 553–561;
N. Ananjewa, Proprialny składnik frazeologizmów jako fenomen lingwokulturowy, w:
Literatura, kultura i język polski w kontekstach i kontaktach światowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej, Poznań 9–11 czerwca 2006, red. M. Czermińska, K. Meller, P. Fliciński, Poznań 2006, s. 741–746.
8 W przeglądzie literatury – z konieczności skrótowym i niepełnym – ograniczam się do opracowań, w których rozpatruje się polskie frazeologizmy na tle innego języka / innych języków.
9 Zob. J. Treder, Nazwy własne we frazeologii zachodniosłowiańskiej, „Gdańskie Studia Językoznawcze” 1988, t. 4, s. 131–159.
10 Zob. L. Zaręba, Polskie i francuskie frazeologizmy w ujęciu leksykograficznym, Kraków 1988, s. 133–140.
Przegląd tak zestawionych związków wyrazowych pozwolił autorowi zaob- serwować francuskie idiomatyczne ekwiwalenty onomastyczne polskich po- łączeń, idiomatyczne odpowiedniki nieonomastyczne oraz translaty nieidio- matyczne. Wątki zarysowane w przywołanym opracowaniu badacz rozwinął w artykułach: La phraséologie onomastique en français et polonais11, Fra- zeologia antroponimiczna związana z kulturą i tradycją narodową. Polsko- -francuskie i francusko-polskie studium porównawcze12, Frazeologia ono- mastyczna związana z Biblią i tradycją antyczną (polsko-francuskie studium porównawcze)13, Frazeologia toponomastyczna związana z kulturą i tradycją narodową. Polsko-francuskie i francusko-polskie studium porównawcze14.
Porównaniem polskich i czeskich frazeologizmów zawierających na- zwy narodowości i ras oraz przymiotniki od nich utworzone zajęła się Teresa Zofia Orłoś15. Autorka wyodrębniła – na podstawie stopnia odpowiedniości – kilka grup zestawianych połączeń wyrazowych: związki frazeologiczne identyczne pod względem semantycznym i gramatycznym (w pełni iden- tyczne oraz omal identyczne), frazeologizmy ekwiwalentne (o pełnej od- powiedniości znaczeniowej, ale zawierające nieidentyczne komponenty gramatyczne i leksykalne) oraz związki idiomatyczne. W innym artykule badaczka skonfrontowała czeskie i polskie biblizmy frazeologiczne mające w składzie imiona własne pochodzące ze Starego Testamentu16. Warto też wspomnieć o szkicu poświęconym czeskim i polskim skrzydlatym słowom z członami etnonimicznymi17.
11 Zob. L. Zaręba, La phraséologie onomastique en français et polonais, „Studia Romanica Posnaniensia” 1993, vol. 17, s. 216–223.
12 Zob. L. Zaręba, Frazeologia antroponimiczna związana z kulturą i tradycją narodową. Polsko-francuskie i francusko-polskie studium porównawcze, „Poradnik Językowy” 1996, z. 1, s. 30–42.
13 Zob. L. Zaręba, Frazeologia onomastyczna związana z Biblią i tradycją antyczną (polsko-francuskie studium porównawcze), „Problemy Frazeologii Europejskiej”
1996, t. 1, s. 125–130.
14 Zob. L. Zaręba, Frazeologia toponomastyczna związana z kulturą i tradycją narodową (polsko-francuskie i francusko-polskie studium porównawcze), „Poradnik Językowy” 1996, z. 2, s. 40–49.
15 Zob. T.Z. Orłoś, Polskie i czeskie związki frazeologiczne z nazwami narodowości lub z przymiotnikami odnarodowościowymi, „Z Problemów Frazeologii Polskiej i Słowiańskiej” 1995, t. 6, s. 140–153.
16 Zob. T.Z. Orłoś, Czeskie i polskie biblizmy z imionami własnymi ze Starego Testamentu, w: Język, literatura i kultura Słowian – dawniej i dziś: linguaria, t. 3, red. V. Mitrinović, Poznań 2001, s. 159–167.
17 Zob. T.Z. Orłoś, Skrzydlate słowa z etnonimami w języku czeskim i polskim, w: eadem, Studia bohemistyczne. Część 2, Kraków 1992, s. 58–68.
Na szczególną uwagę zasługują liczne studia Joanny Szerszunowicz.
W pracy Some remarks on English idioms containing first names and their Polish equivalents18 badaczka zajęła się polskimi odpowiednikami prze- kładowymi angielskich idiomów z nazwą własną w postaci imienia. Kom- ponent onomastyczny tworzą różne grupy antroponimów, wśród których znajdują się imiona biblijne, nazwy o proweniencji antycznej, wywodzące się z literatury angielskiej, także imiona autentycznych osób, antroponi- my filmowe i telewizyjne. Odrębną grupę stanowią pospolite imiona uży- wane w krajach anglojęzycznych. Analiza porównawcza ujawniła polskie ekwiwalenty całkowite, częściowe oraz zerowe. Kilku angielskim frazeo- logizmom Szerszunowicz przyporządkowała odpowiedniki onomastyczne zawierające inne imiona.
Artykuł Substytucje i redukcje komponentów toponomastycznych w translacji idiomów (na przykładzie tłumaczenia idiomów włoskich na język polski)19 przynosi spostrzeżenia na temat tytułowych zjawisk substy- tucji i redukcji członów toponimicznych. Na podstawie zebranego mate- riału badaczka wyodrębniła substytucje: właściwe, częściowe, substytucje i redukcje potencjalne, substytucje pozorne oraz kreatywne. Autorka pod- kreśla, że „Redukcje i substytucje elementu toponomastycznego mogą, ale nie muszą przesądzać o ewaluacji relacji zachodzących między porówny- wanymi jednostkami”20. Polskie i włoskie przysłowia z członem antropo- nimicznym stały się z kolei tematem studium On anthroponymic constitu- ents of Polish and Italian proverbs21.
Omówienia wymaga także wspólne opracowanie Szerszunowicz i Iva- ny Vidović Bolt, dotyczące polskich ekwiwalentów chorwackich frazeo- logizmów toponimicznych22. W zebranym materiale autorki odnalazły odpowiedniki absolutne (pochodzenia biblijnego lub związane z historią starożytną i nowożytną, także wywodzące się z literatury), paralelne (chor- wacki toponim jest zastępowany polskim o identycznych lub podobnych
18 Zob. J. Szerszunowicz, Some remarks on English idioms containing first names and their Polish equivalents, w: Tauta ir kalba: šiuolaikiniai sociolingvistinio ugdymo aspektai, red. R. Virbickaitė, Kaunas 2006, s. 241–243.
19 Zob. J. Szerszunowicz, Substytucje i redukcje, s. 153–161.
20 Ibidem, s. 159.
21 Zob. J. Szerszunowicz, On anthroponymic constituents of Polish and Italian proverbs, w: 4˚ Colóquio Interdisciplinar sobre Provérbios – ACTAS. 4th Interdisciplinary Colloquium on Proverbs – PROCEEDINGS, red. R.J.B. Soares, O. Lauhakangas, Tavira 2011, s. 72–83.
22 Zob. J. Szerszunowicz, I. Vidović Bolt, On the Croatian toponymic phraseological units and their Polish equivalents, „Edukacja dla Przyszłości” 2008, t. 5, s. 135–146.
konotacjach, przy czym polska nazwa własna nie musi należeć do tej samej klasy onimicznej), także frazeologiczne ekwiwalenty nietoponimiczne, translaty niefrazeologiczne oraz niefrazeologiczne odpowiedniki z odtwo- rzonym toponimem o zbieżnych konotacjach kulturowych. Wspomniane badaczki poświęciły też część opracowania Kulturowe znaczenie kompo- nentu frazeologizmu a jego międzyjęzykowa ekwiwalencja23 przekładowi związków frazeologicznych z nazwą własną nacechowaną kulturowo.
Wymienić ponadto należy inne studia Szerszunowicz, w których au- torka przyjmuje szeroką perspektywę porównawczą, to znaczy zestawia frazeologizmy języka polskiego z innymi językami europejskimi (dwoma i więcej). W tej grupie prac mieszczą się między innymi artykuły poświę- cone: problemowi translatorycznemu związanemu z reinterpretacją kom- ponentów onomastycznych24, konfrontacji związków frazeologicznych z wybranych języków europejskich zawierających antroponim Piotr25, ekwiwalencji idiomów toponimicznych (tu korpus badawczy obejmuje związki wyrazowe angielskie, francuskie, hiszpańskie, niemieckie, pol- skie, rumuńskie, włoskie, rosyjskie)26 i związków wyrazowych z członem hagionimicznym27, pseudoekwiwalentom w angielskiej, włoskiej i polskiej frazeologii onomastycznej28, redukcji konotacji kulturowych w przekładzie
23 Zob. J. Szerszunowicz, I. Vidović Bolt, Kulturowe znaczenie komponentu frazeologizmu a jego międzyjęzykowa ekwiwalencja, „Białostockie Archiwum Językowe” 2004, nr 14, s. 195–216.
24 Zob. J. Szerszunowicz, Reinterpretacja komponentów onomastycznych frazeologizmów jako problem translatoryczny (na materiale wybranych języków europejskich), w: Wokół polszczyzny dawnej i obecnej, red. B. Nowowiejski, Białystok 2006, s. 379–386.
25 Zob. J. Szerszunowicz, Imię Piotr jako komponent związków frazeologicznych w ujęciu konfrontatywnym (na materiale wybranych języków europejskich), „Białostockie Archiwum Językowe” 2007, t. 7, s. 185–194.
26 Zob. J. Szerszunowicz, Some remarks on equivalents of toponymic idioms in a contrastive perspective, w: Иностранные языки и литература в современном международном образовательном пространстве. Сборник научных трудов, том 1, Екатеринбург 2007, s. 299–304.
27 Zob. J. Szerszunowicz, Z badań nad ekwiwalencją frazeologizmów z komponentem hagionimicznym, w: Chrześcijańskie dziedzictwo duchowe narodów słowiańskich.
Seria II: Wokół kultur śródziemnomorskich, t. 2: Historia. Język. Kultura, red.
Z. Abramowicz, J. Ławski, Białystok 2010, s. 249–258.
28 Zob. J. Szerszunowicz, On pseudo-equivalents in English, Italian and Polish onymic phraseology, w: Valodu apguve: problēmas un perspektīva 6. Zinātnisko rakstu krājums Veltīts Starpkultūru dialogu gadam, red. Ā. Ptičkina, Liepāja 2008, s. 26–35.
polskich, angielskich i włoskich idiomów onimicznych29 czy kolokwial- nym emocjonalizmom frazeologicznym z komponentem onomastycznym występującym w językach polskim, angielskim i włoskim30.
Perspektywę konfrontatywną przyjmuję w niniejszym artykule, któ- rego przedmiotem są indonezyjskie frazeologizmy onimiczne i ich pol- skie ekwiwalenty.
Materiał badawczy i metoda jego opisu
Analizowane związki frazeologiczne, czyli „społecznie utrwalone połączenia wyrazów wykazujące nieregularność pod jakimś względem, np.: w ich składzie występują wyrazy lub formy wyrazów nie wchodzące w swobodne związki składniowe; znaczenie frazeologizmu nie wynika ze znaczeń komponentów; naruszone bywają zasady łączliwości wyrazów”31,
29 Zob. J. Szerszunowicz, Redukcja konotacji kulturowych w przekładzie idiomów (na przykładzie polskich, angielskich i włoskich związków z komponentem onomastycznym), „Edukacja dla Przyszłości” 2008, t. 6, s. 135–146.
30 J. Szerszunowicz, Kolokwialne emocjonalizmy frazeologiczne z komponentem ono- mastycznym w ujęciu konfrontatywnym (na materiale frazeologizmów polskich, an- gielskich i włoskich), w: Rejestr emocjonalny języka, red. K. Wojtczuk, V. Machnic- ka, Siedlce 2009, s. 217–225. W kolejnych artykułach Szerszunowicz omawia takie zjawiska z zakresu frazeologii konfrontatywnej, jak: dekodowanie idiomów onoma- stycznych (J. Szerszunowicz, Decoding phraseological units as a socio-linguistic pro- blem (on the example of onomastic idioms), w: Nation and language: Modern aspects of socio-linguistic development, Kaunas 2008, s. 118–121), konotacje wartościujące idiomów toponimicznych (J. Szerszunowicz, Some remarks on the evaluative con- notations of toponymic idioms in a contrastive perspective, w: Formulaic language, distribution and historical change, vol. 1, red. R. Corrigan, E.A. Moravcsik, H. Ouali, K.M. Wheatley, Amsterdam, Philadelphia 2009, s. 171–181), potencjał frazeo- twórczy konotacji nazw własnych (J. Szerszunowicz, Konotacje nazw własnych i ich frazeotwórczy potencjał w ujęciu konfrontatywnym, „Prace Językoznawcze” 2010, t. 11, s. 191–208), konotacje kulturowe urbanonimów (J. Szerszunowicz, Some re- marks on cultural connotations of urbanonyms and idiomacity in a contrastive per- spective, „Acta Onomastica” 2010, vol. 51, nr 2, s. 547–555) czy wybrane domeny źródłowe frazeologii onomastycznej (J. Szerszunowicz, On selected source doma- ins of onomastic phraseology in a cross-linguistic perspective, w: Linguo-cultural competence and phraseological motivation, red. A. Pamies, D. Dobrovol’skij, Balt- mannsweiler 2011, s. 81–90).
31 A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeologia, w: Współczesny język polski, red. J. Bart- miński, Lublin 2001, s. 315. W ekscerpcji indonezyjskich frazeologizmów nie uwzględniłem przysłów (które włączam w obszar zainteresowania frazeologii). Trze- ba w tym miejscu dodać, że liczba indonezyjskich paremii zawierających w składzie
wynotowałem z indonezyjskich i polskich opracowań frazeograficznych i in- donezyjskiego słownika ogólnego. Oto lista źródeł materiału badawczego:
1) Abdul Chaer, Kamus Ungkapan Bahasa Indonesia32;
2) K.St. Pamuntjak, N.St. Iskandar, A.Dt. Madjoindo, Peribahasa33; 3) Suprapto, Kamus Peribahasa Bahasa Indonesia34;
4) Jusuf S. Badudu, Kamus Peribahasa. Memahami Arti dan Kiasan Peri- bahasa, Pepatah, dan Ungkapan35;
komponentowym nazwę własną jest znikoma. W polskich zbiorach paremiograficz- nych liczba tego typu jednostek jest znacząca (zob. np. K. Długosz, Nazwy miejscowe w przysłowiach, w: Onomastyka literacka, red. M. Biolik, Olsztyn 1993, s. 253–258;
M. Jaracz, O nazewnictwie geograficznym we frazeologii (na podstawie Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod red. Juliana Krzyżanowskiego).
Rekonesans badawczy, w: Metodologia badań onomastycznych, red. M. Biolik, Olsz- tyn 2003, s. 447–456; eadem, Stereotyp onimiczny w przysłowiach polskich, „Studia Językoznawcze” 2003, t. 2, s. 113–123; A. Nowakowska, L. Tomczak, Czy Zabłocki;
eaedem, Funkcje nazw; eaedem, Jak daleko; eaedem, Nazwiska jako składniki syn- taktyczne przysłów, „LingVaria” 2007, nr 1 (3), s. 135–143; W. Wysoczański, Nazwy własne w porównaniach. Studium konfrontatywne frazeologii i paremii wybranych języków (I), „Rozprawy Komisji Językowej WTN” 2006, t. 32, s. 67–95). Takie ilo- ściowe dysproporcje między indonezyjskimi i polskimi przysłowiami onomastyczny- mi wynikają między innymi z o wiele mniejszej objętości indonezyjskich opracowań paremiograficznych. Jeden z obszerniejszych słowników gromadzących przysłowia (indon. peribahasa) notuje 4032 jednostki, przy czym spora część z nich to frazeo- logizmy (również w formie porównań). Takie podejście do opisu materiału paremio- graficznego wynika z szerokiej definicji przysłowia, pojmowanego jako połączenie leksykalne lub zdanie, które charakteryzuje się stałym składem komponentów. Zob.
P. Wiatrowski, Wilk w owczej skórze, czyli serigala berbulu domba. Uwagi o gene- zie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych, w: Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Geneza dawnych i nowych frazeologizmów pol- skich, red. G. Dziamska-Lenart, J. Liberek, Poznań 2016, s. 188–189. W indonezyj- skiej lingwistyce funkcjonuje również wąskie ujmowanie terminu peribahasa, ozna- czającego w tym wypadku „wyrażenia lub spójne, lapidarne zdania przybierające formę porównań, przypowieści, porad, morałów, konstrukcji zawierających zasady życiowe, reguły zachowania, postępowania”. P. Wiatrowski, op.cit., s. 189. Niektóre indonezyjskie komparacje obecne w zbiorach przysłów (np. seperti kera dengan mo- nyet – dosł. jak małpa z małpą ‘to samo’; seperti kambing dengan harimau – dosł. jak koza z tygrysem ‘walka przeciwników o nierównych siłach’) to – w świetle typologii związków frazeologicznych Andrzeja M. Lewickiego i Anny Pajdzińskiej – połączenia frazeologiczne (frazemy). Zob. A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, op.cit., s. 318–319.
32 Jakarta 2002.
33 Jakarta 2004.
34 Bandung 2007.
35 Jakarta 2009.
5) Jusuf S. Badudu, Kamus Ungkapan Bahasa Indonesia36;
6) Ariawan Prasetyo, Super Lengkap Peribahasa Indonesia Plus Update EYD Terbaru37;
7) Kamus Besar Bahasa Indonesia – wersja online: www.kbbi.web.id;
8) Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1–238; 9) Stanisław Bąba, Jarosław Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny39;
10) Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami40;
11) Słownik frazeologiczny pod redakcją Alicji Nowakowskiej41; 12) Mirosław Bańko, Słownik porównań42.
Na zgromadzony minikorpus indonezyjskich i polskich związków frazeologicznych składają się idiomy oraz połączenia frazeologiczne (in.
frazemy)43. W ich opisie wykorzystuję metodę jednostronnej indonezyjsko- -polskiej analizy konfrontatywnej44, która polega na tym, że badam, jakie polskie odpowiedniki można przypisać indonezyjskim ustabilizowanym wielowyrazowcom (w tym wypadku z komponentem onomastycznym).
Polskie zastępniki (frazeologiczne, także w formie przysłów45, i niefrazeo- logiczne46) umieszczam w odpowiedniej klasie ekwiwalentów słowniko- wych (systemowych) zaproponowanych przez Wojciecha Chlebdę47.
36 Jakarta 2009.
37 Yogyakarta 2010.
38 Warszawa 1967.
39 Warszawa 2001.
40 Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, oprac. A. Kłosińska, E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005.
41 Słownik frazeologiczny, red. A. Nowakowska, wyd. 3, Wrocław 2007.
42 Warszawa 2007.
43 Odwołuję się do stratyfikacji Lewickiego i Pajdzińskiej. Zob. A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, op.cit., s. 318–319.
44 S. Prędota, Niemieckie przekłady przysłów w „Chłopach” Władysława Stanisława Reymonta, w: Frazeologia a przekład, red. W. Chlebda, Opole 2014, s. 95.
45 Biorę wyłącznie pod uwagę paremie notowane w WSF.
46 Odpowiedniki niefrazeologiczne są „moimi propozycjami opartymi na definicjach słownikowych indonezyjskich połączeń, czasem opatrzonymi dodatkowymi dany- mi”. P. Wiatrowski, Międzyjęzykowa ekwiwalencja związków frazeologicznych z ape- latywnym komponentem relewantnym kulturowo. Na przykładzie indonezyjskich połą- czeń wyrazowych i ich polskich odpowiedników, „Kwartalnik Językoznawczy” 2015, nr 1–2, s. 76.
47 Zob. W. Chlebda, Ekwiwalencja i ekwiwalenty: między słownikiem a tekstami, w: Na tropach translatów. W poszukiwaniu odpowiedników przekładowych, red. idem, Opole 2011, s. 21–43.
Ekwiwalencja słownikowa (systemowa)
Poszukując polskich odpowiedników indonezyjskich związków fra- zeologicznych, ograniczam się wyłącznie do de Saussure’owskiej płasz- czyzny langue, to znaczy rozpatruję połączenia wyrazowe jako elemen- ty systemów języków indonezyjskiego i polskiego, nie zaś jako składniki konkretnych wypowiedzi. Odwołuję się tutaj do koncepcji ekwiwalencji słownikowej (systemowej)48 Chlebdy, który rozumie ją jako relację rów- noważności między jednostką języka A (translandem) a jednostką języka B (translatem)49. W procesie ustalania ekwiwalencji należy uwzględnić dla konfrontowanych jednostek językowych płaszczyznę odniesienia (tertium comparationis). Stanowią ją: obiekt, pojęcie i sytuacja czy raczej – jak pro- ponuje przywołany badacz – szerzej od sytuacji pojmowana sytuacyjność50. W ślad za Chlebdą wyróżniam cztery typy ekwiwalentów słowniko- wych (systemowych), między którymi nie da się wytyczyć wyraźnych gra- nic. Zjawisko ekwiwalencji ma bowiem charakter stopniowalny.Do oma- wianych typów odpowiedników należą:
1) ekwiwalenty pełne (in. adekwatne) – jednostka języka B jest rów- noważna wobec jednostki języka A głównie pod względem sensu i obra- zowości, ponadto pod względem parametrów pragmatycznych, stylowych, nierzadko również formalnych (gramatycznych);
2) ekwiwalenty funkcjonalne – jednostka języka B jest ekwiwalentna wobec jednostki języka A przede wszystkim pod względem znaczenia i peł- nionej funkcji komunikacyjnej (pragmatycznej); mogą tutaj wystąpić różnice w zakresie obrazowości zestawianych jednostek oraz odmienności formalne;
3) ekwiwalenty zachwiane – jednostka języka B jest ekwiwalentna wo- bec jednostki języka A tylko częściowo pod względem struktury seman- tycznej, co wiąże się zwykle z różnicami pragmatycznymi między obiema jednostkami;
4) ekwiwalenty zerowe – nie istnieje w języku B gotowy sposób wer- balizowania pojęcia, sądu, intencji, emocji i innych składowych tertium comparationis, do których odnosi się jednostka w języku A51.
48 Ekwiwalencję systemową wyodrębnia też Dmitrij Dobrovol’skij. Zob.
D. Dobrovol’skij, Cross-linguistic equivalence of idioms: Does it really exist?, w: Linguo-cultural competence and phraseological motivation, red. A. Pamies, D. Dobrovol’skij, Baltmannsweiler 2011, s. 7–24.
49 W. Chlebda, op.cit., s. 35.
50 Ibidem, s. 22–30.
51 Ibidem, s. 38–39.
W wypadku odpowiedników zerowych tłumacz czy też leksykograf może na przykład zapożyczyć element języka źródłowego, czyli przenieść jednostkę językową A do języka B w formie oryginalnej lub dostosowanej do grafii języka docelowego. Innymi technikami są: eksplikacja (nieidio- matyczne sformułowanie oddające sens jednostki języka A), opis pojęcia lub obiektu środkami języka B52, kalka (dosłowne przetłumaczenie jednost- ki języka A)53 oraz hybryda (kumulacja wymienionych sposobów). Chleb- da pisze również o neologizacji jako o rzadkiej w odniesieniu do jednostek nieciągłych technice tworzenia ekwiwalentu54.
Polskie ekwiwalenty indonezyjskich frazeologizmów z komponentem onimicznym
Stanisław Gajda przyjmuje, że nazwa własna (onim) ma – jak każda jednostka leksykalna – znaczenie leksykalne, w którym
dadzą się potencjalnie wyróżnić trzy plany: a) właściwy onimiczny, kształtowany przez aktualne odbicie oznaczanego obiektu i zawierający charakterystykę przedmiotową [...];
b) doonimiczny (etymologiczny), nie zawsze synchronicznie uświadamiany; c) odoni- miczny (metaforyczny) – wyraźny w nazwach własnych występujących w roli symboli, por.: Kraków ‘zabytki’, Oświęcim ‘męczeństwo’, Pipidówka ‘dziura’55.
Autor wyróżnia ponadto ogólnoludzki oraz narodowokulturowy aspekt znaczenia. Ten drugi odnosi się „do więzi języka z kulturą narodu”
i „wyraża społecznokulturową wiedzę, charakterystyczną dla danego naro- du i odbitą w jego języku; zarazem stanowi pryzmat, przez który społecz- ność narodowokulturowa widzi oznaczany obiekt”56. Narodowokulturowy komponent znaczenia nie jest obligatoryjnym elementem warstwy seman- tycznej jednostki leksykalnej (np. przynajmniej części międzynarodowej
52 Opis rozumiem jako dodatkowe, niedefinicyjne informacje, które objaśniają przedstawicielom docelowej wspólnoty komunikacyjnej naturę (nieznanych bądź w niewielkim stopniu znanych) zjawisk denotowanych przez źródłowe jednostki językowe.
53 Zob. W. Chlebda, Kalka we frazeologicznym słowniku przekładowym, w: Frazeologia a przekład, red. idem, Opole 2014, s. 307–314.
54 W. Chlebda, Ekwiwalencja i ekwiwalenty, s. 40.
55 S. Gajda, Narodowokulturowy składnik znaczenia nazw własnych w aspekcie edukacyjnym, w: Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, red.
R. Mrózek, Katowice 2004, s. 24.
56 Ibidem.
terminologii), choć istnieją stanowiska głoszące, że „każde znaczenie ma unikatowy, idiomatyczny, idioetniczny charakter, gdyż powstaje i funkcjo- nuje w konkretnym systemie językowym”57. W nazwach własnych oma- wiany składnik semantyczny
jest szczególnie wyraźny i bogaty, jako wynik odbijania się w nich – w całości i w pojedyn- czych nominacjach – historii i kultury każdego narodu oraz niepowtarzalności oznaczanego obiektu. Aktywizują się w nim poza semami pojęciowymi różnorodne semy, wskazujące na czas, miejsce, społeczność, motywację itd. W ten sposób nazwy własne, niosąc informację o unikatowym narodowokulturowym nacechowaniu jednostek językowych, stają się nośni- kami narodowego kolorytu, jednostkami leksykalnymi – etnorealiami [...]58.
Indonezyjska społeczność przypisuje kulturowe znaczenie różnym nazwom własnym, co przejawia się w ich metaforycznych użyciach czy obecności w składzie związków frazeologicznych. Część z tych nazw ma zasięg ponadnarodowy, pozaindonezyjski. W swojej pierwotnej funkcji oznaczają autentyczne lub fikcyjne osoby, miejsca, obiekty itd. spoza ob- szaru badanego etnikum. Wtórnie mogą się odnosić do zjawisk typowych dla indonezyjskiej społeczności. Przykładem jest antroponim Alibaba (tak- że w ortograficznej wersji Ali-Baba), który – poza identyfikowaniem bo- hatera baśni Ali Baba i czterdziestu rozbójników – ma też znaczenie prze- nośne. Tak nazywa się Indonezyjczyka, który jest liderem firmy (zwykle chińskiej) kontrolowanej przez kapitał zagraniczny.
W skład analizowanych frazeologizmów wchodzą nazwy państw, miast, grup etnicznych i in.
57 Ibidem, s. 25. Zob. także J. Anusiewicz, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław 1995.
58 S. Gajda, op.cit., s. 26.
Tabela 1. Polskie ekwiwalenty indonezyjskich frazeologizmów z komponentem onimicz- nym o zasięgu pozaindonezyjskim5960
Indonezyjski frazeologizm Polski ekwiwalent frazeologiczny Polski ekwiwalent zerowy jahat melebihi Yahudi
(dosł. zły bardziej niż Żyd60) ‘człowiek bez- względny’
zimny drań ‘o człowieku odzna- czającym się bezwzględnością i wyrachowaniem’ [WSF]; ktoś bez serca ‘o kimś niezdolnym do wzruszeń, pozbawionym litości, zimnym, obojętnym, bezwzględ- nym’ [WSF]; nie mieć Boga w sercu ‘być bezwzględnym, bez- litosnym’ [WSF]; być bez sumie- nia; nie mieć sumienia; ktoś bez sumienia ‘być złym, bezwzględ- nym człowiekiem, nie mieć skru- pułów; człowiek niemoralny, krzywdzący innych’ [WSF]; być z kamienia; być (twardym || nie- wzruszonym) jak kamień || jak głaz ‘być nieczułym, niewrażli- wym, bezwzględnym’ [WSF]
kikir melebihi Yahudi (dosł. skąpy bardziej niż Żyd) ‘bardzo skąpy’
mieć węża w kieszeni ‘być ską- pym’ [WSF]
seperti Cina karam (dosł. jak Chińczyk, (który) tonie) ‘bardzo głośny’
umarłego by wskrzesił || obudził
|| postawił na nogi ‘o bardzo sil- nym, głośnym, trudnym do znie- sienia hałasie, krzyku’ [WSF];
książk. trąby jerychońskie ‘bar- dzo silny, głośny dźwięk’ [WSF];
krzyczeć || ryczeć || piszczeć itp.
jakby się było odzieranym ze skó- ry ‘krzyczeć, ryczeć, piszczeć itp. bardzo głośno, rozpaczliwie’
[WSF]
59 W tabeli szereguję indonezyjskie jednostki nieciągłe według przyporządkowanych im ekwiwalentów. Kolejność jest następująca: ustabilizowane wielowyrazowce z odpowiednikami frazeologicznymi mają pierwszeństwo przed tymi, którym przypisałem zastępniki niefrazeologiczne (zerowe).
60 Nie wykorzystuję rzadko stosowanego w porównawczych badaniach frazeologicz- nych (prowadzonych w Polsce) tłumaczenia interlinearnego.
Cina kebakaran jeng- got (dosł. Chińczykowi pali się broda) ‘bardzo głośny’
umarłego by wskrzesił || obudził ||
postawił na nogi ‘o bardzo silnym, głośnym, trudnym do zniesienia hałasie, krzyku’ [WSF]; książk.
trąby jerychońskie ‘bardzo silny, głośny dźwięk’ [WSF]; krzyczeć
|| ryczeć || piszczeć itp. jakby się było odzieranym ze skóry ‘krzy- czeć, ryczeć, piszczeć itp. bardzo głośno, rozpaczliwie’ [WSF]
gadai terdorong kepa- da Cina (dosł. zastaw pożyczki trafił do Chiń- czyka) ‘coś, czego nie da się odzyskać’
kamień w wodę; (przepaść || zgi- nąć || zniknąć itp.) jak kamień w wodę || w wodzie; jakby w wodę wpadł ‘ktoś zaginął, coś zaginęło bez śladu’ [WSF]
Keling karam (dosł. Ke- ling (który) tonie) ‘bar- dzo głośny’
umarłego by wskrzesił || obudził
|| postawił na nogi ‘o bardzo sil- nym, głośnym, trudnym do znie- sienia hałasie, krzyku’ [WSF];
książk. trąby jerychońskie ‘bar- dzo silny, głośny dźwięk’ [WSF];
krzyczeć || ryczeć || piszczeć itp.
jakby się było odzieranym ze skó- ry ‘krzyczeć, ryczeć, piszczeć itp. bardzo głośno, rozpaczliwie’
[WSF];
akal Keling (dosł. roz- sądek Kelinga) ‘chytry, przebiegły, podstępny’
chytry jak lis ‘o chytrym, pod- stępnym człowieku’ [SF]; ktoś kuty na cztery nogi ‘o kimś bar- dzo sprytnym, przebiegłym, umiejącym zadbać o swoje inte- resy’ [WSF]
gerantang Keling (dosł.
hałaśliwy Keling) ‘kła- mać; blaga, blef’
mijać się z prawdą ‘kłamać’ [SF];
wyssać coś z palca ‘mówić coś, co nie jest zgodne z prawdą, kła- mać’ [SF]
lidah Keling (dosł. język Kelinga) ‘zwodniczy, kłamliwy, podstępny’
farbowany lis ‘o kimś fałszy- wym, nieszczerym, udającym podstępnie kogoś innego niż jest naprawdę; oszust’ [WSF]; chytry jak lis ‘o chytrym, podstępnym człowieku’ [SF]; ktoś kuty na cztery nogi ‘o kimś bardzo spryt- nym, przebiegłym, umiejącym zadbać o swoje interesy’ [WSF]
pandai seperti Yahudi (dosł. mądry jak Żyd)
‘człowiek mądry, ale uparty’
mieć dobrze (poukładane) w gło- wie; mieć olej w głowie ‘być mą- drym, rozumnym, rozsądnym’
[WSF]; mieć głowę || pot. łeb (na karku); mieć głowę (nie od pa- rady) ‘być mądrym, sprytnym, umieć sobie radzić’ [WSF]; upar- ty jak kozioł || muł || osioł ‘bardzo uparty’ [SP]
cina buta (dosł. ślepy Chińczyk) ‘osoba, która pomaga zarówno byłe- mu mężowi, jak i byłej żonie ożenić się / wyjść za mąż ponownie po trzykrotnie oznajmio- nym rozwodzie’
osoba, która pomaga zarówno byłemu mę- żowi, jak i byłej żonie ożenić się / wyjść za mąż ponownie po trzy- krotnie oznajmionym rozwodzie
mata-mata gelap Je- pang (dosł. ciemne oczy Japończyka) ‘tajna poli- cja; szpiegostwo’
tajna policja; szpiego- stwo
serambi Mekkah (dosł.
przedsionek Mekki)
‘prowincja Aceh; pro- wincja Banten’
prowincja Aceh (pół- nocna część indonezyj- skiej wyspy Sumatra)61; prowincja Banten (za- chodnia część indone- zyjskiej wyspy Jawa) wartawan Bodrex (dosł.
dziennikarz Bodrexu)
‘kiepski dziennikarz’
dziennikarzyna; pismak
61
61 W nawiasach umieszczam opis towarzyszący eksplikacji (zapisanej kursywą).
Znaczna część indonezyjskich połączeń leksykalnych ma – jak wi- dać – odpowiedniki frazeologiczne w języku docelowym. Wynika to z fak- tu, że nie wszystkie przywołane wielowyrazowce denotują fakty swoiste dla indonezyjskiej społeczności. Odnoszą się do zjawisk o charakterze uni- wersalnym. Na gruncie języka indonezyjskiego zyskują jednak znamienną formalizację, niespotykaną w polszczyźnie. W ich składzie leksykalnym znajdują się nomina propria, które nie występują w polskich ekwiwa- lentach. Wspomniane nazwy własne stanowią niejako centrum frazeo- logizmów, wokół którego kształtuje się znaczenie konstrukcji. Istotną rolę odgrywa tutaj wartość konotacyjna onimu, czyli „utrwalony w świa- domości społecznej (a więc powszechny, nie indywidualny) zbiór sądów i wyobrażeń o denotacie danej nazwy”62. Typowe dla jednego etnikum ko- notacje, przywoływane przez nieciągłą jednostkę językową, sprawiają, że
„w perspektywie międzyjęzykowej ma ona charakter lakunarny w sferze konotacyjnej”63. Uwagę tę można odnieść do zdecydowanej większości analizowanych indonezyjskich frazeologizmów.
W jednostkach nieciągłych z komponentem Cina (seperti Cina karam, Cina kebakaran jenggot, gadai terdorong kepada Cina) zakrzepły nie- pochlebne sądy na temat Chińczyków (przybyłych do Indonezji jeszcze w czasach prekolonialnych, którzy stanowią dziś jedną z największych mniejszości etnicznych pochodzenia pozaindonezyjskiego). W świetle przytoczonych frazeologizmów jawią się oni jako osoby hałaśliwe, postępu- jące nieuczciwie. Polski stereotyp Chińczyka ufundowały przeświadczenia o jego przesadnej, konserwatywnej ceremonialności, niekomunikatywno- ści, braku gustu. Później doszły do tego przekonania związane ze strachem przed Chińczykami, podziwem dla nich i obecnością Mao Tse-tunga64. Pa- ralelność indonezyjskich i polskich uproszczonych opinii o Chińczykach nie zachodzi. W konsekwencji transfer do polszczyzny wyposażenia kono- tacyjnego indonezyjskich frazeologizmów onomastycznych nie jest możli- wy. To samo zjawisko obserwujemy na przykładzie idiomów Keling karam, akal Keling, gerantang Keling, lidah Keling. Nazwa Keling odnosi się do
62 C. Kosyl, Metaforyczne użycie nazw własnych, w: Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, red. M. Szymczak, Wrocław 1978, s. 133–143;
także idem, Forma i funkcja nazw własnych, Lublin 1983, s. 14.
63 J. Szerszunowicz, I. Vidović Bolt, Kulturowe znaczenie, s. 211. O lakunarności jednostek wielowyrazowych w perspektywie międzyjęzykowej zob. J. Szerszunowicz, Lakunarne jednostki wielowyrazowe w perspektywie międzyjęzykowej, Białystok 2016.
64 Zob. K. Pisarkowa, Konotacja semantyczna nazw narodowości, „Zeszyty Prasoznawcze” 1976, nr 1 (67), s. 21.
mieszkańców Wybrzeża Koromandelskiego w południowych Indiach, któ- rzy przybywali do Indonezji między innymi w celach handlowych. Stereo- typ wytworzony przez indonezyjską społeczność nie ma pokrycia w języku polskim. Nakłada się natomiast na uniwersalne znaczenie wszystkich wy- mienionych wcześniej translandów (seperti Cina karam, Cina kebakaran jenggot, gadai terdorong kepada Cina, Keling karam, akal Keling, geran- tang Keling, lidah Keling) wartość semantyczna polskich ekwiwalentów frazeologicznych funkcjonalnych (jeden z nich – trąby jerychońskie – nie przystaje do indonezyjskiego związku Keling karam, a także połączeń se- perti Cina karam, Cina kebakaran jenggot, pod względem nacechowania stylistycznego – polski związek jest kwalifikowany jako książkowy, indo- nezyjski idiom nie ma takiego zabarwienia).
Na odrębne potraktowanie zasługuje wyrażenie cina buta. Omawiany związek łączy się z opowieścią o muzułmaninie, który na jednym wydechu trzykrotnie poinformował żonę, że się z nią rozwodzi. Później człowiek ten miał wyrzuty sumienia i chciał odwołać rozwód. Zgodnie ze zwyczajem trzykrotne jego oznajmienie uniemożliwiało ponowne zejście się z żoną.
Jedyną możliwością pojednania było najpierw poślubienie przez eksżonę innego mężczyzny, a następnie przeprowadzenie z nim rozwodu. Tylko wówczas żona miałaby pozwolenie na powrót do swojego poprzedniego męża. Były mąż obawiał się jednak, że mężczyzna, który poślubi jego byłą żonę, nie rozwiedzie się z nią ze względu na jej piękno i zechce pozostać z nią w związku małżeńskim. Aby uniknąć takiej sytuacji, były mąż zde- cydował, że wykorzysta ślepego Chińczyka, który niedawno przeszedł na islam. Założył, że z powodu ślepoty mężczyzna nie będzie w stanie ujrzeć piękna poślubionej kobiety i bez przeszkód zgodzi się na rozwód zaraz po zawarciu małżeństwa.
Idiom cina buta jest nośnikiem sensu, którego nie da się w polszczyź- nie oddać frazeologicznie, stąd ekwiwalent zerowy w formie eksplikacji o charakterze luźnego połączenia wyrazowego.
Nazwa Yahudi (‘Żyd’) w świadomości przedstawicieli indonezyjskiej wspólnoty komunikacyjnej budzi (wnoszę na podstawie przedstawionych związków frazeologicznych) skojarzenia zbieżne do pewnego stopnia z tymi wywoływanymi przez polską jednostkę leksykalną Żyd. Przywołana wcześniej Krystyna Pisarkowa, która badała subiektywne oceny, uprzedze- nia kryjące się za polskimi nazwami narodowości, stwierdziła, że etnonim Żyd należy do nazw o konotacjach starych i stałych (choć z czasem nieco zmodyfikowanych). Jest to miano zabarwione negatywnie (przywołuje ta- kie cechy, jak ‘przebiegłość’, ‘chciwość’). Autorka zauważyła kurczenie
się tych konotacji i przesunięcie ich „nieco bliżej pól znaczeniowych ta- kich pojęć, jak inteligencja i umiejętność”65. W ekscerpowanych słowni- kach frazeologicznych języka polskiego nie odnalazłem jednak połączeń zbieżnych pod względem i formy, i treści z wielowyrazowcami języka wyjściowego (WSF notuje tylko przysłowie kochajmy się jak bracia, licz- my się jak żydzi66 ‘we wzajemnych kontaktach bądźmy dla siebie serdecz- ni i wyrozumiali, ale w kwestii finansowej rozliczajmy się drobiazgowo i skrupulatnie’). W efekcie zestawiam z indonezyjskimi translandami jahat melebihi Yahudi, kikir melebihi Yahudi polskie połączenia odmienne for- malnie (w tym leksykalnie), które – ze względu na „zero onimiczne” – tracą zaplecze konotacyjne narosłe wokół denotatu etnonimu. Zwrot mieć węża w kieszeni nie jest – tak jak indonezyjska jednostka kikir melebihi Yahudi – wykładnikiem intensywności cechy. Z tego powodu polski frazeo- logizm umieszczam po stronie ekwiwalentów zachwianych. W wypad- ku struktury kikir melebihi Yahudi byłby też możliwy dosłowny przekład translandu (kalka) odwołującego się do stereotypowej cechy przypisywa- nej Żydom także przez polską społeczność. Zabieg ten nie sprawdziłby się w odniesieniu do połączeń jahat melebihi Yahudi, pandai seperti Yahudi, ponieważ obce są polskiej wspólnocie komunikacyjnej konotacje wskazu- jące na bezwzględność, a sąd o uporze nie ma osadzenia historycznego, jest elementem wykształconym współcześnie67.
Zaproponowane odpowiedniki połączenia jahat melebihi Yahudi zali- czam do ekwiwalentów funkcjonalnych. Wspomniane wcześniej „zero oni- miczne” nie dotyczy tylko jednej z zasugerowanych polskich konstrukcji:
nie mieć Boga w sercu. O jakiejkolwiek symetrii w obrębie konotacji zwią- zanych z polskim teonimem i indonezyjskim etnonimem nie ma mowy.
Ciekawie przedstawiają się zależności między komparacją pandai seperti Yahudi a ewentualnymi jej translatami. Indonezyjska konstrukcja odnosi się bowiem do osoby, którą charakteryzują dwie cechy (‘człowiek mądry, ale uparty’). W systemie frazeologicznym polszczyzny wykształci- ły się struktury leksykalne nazywające te właściwości intelektualno-cha- rakterologiczne oddzielnie, np.: mieć dobrze (poukładane) w głowie / mieć olej w głowie / mieć głowę || łeb (na karku) / mieć głowę (nie od parady) oraz uparty jak kozioł || muł || osioł. Wykorzystanie tych połączeń jako odpowiedników przekładowych mocno narusza relację semantyczną mię-
65 K. Pisarkowa, op.cit., s. 16–17.
66 Także z przestarzałą formą czasownikową rachujmy się.
67 Zob. K. Pisarkowa, op.cit., s. 16–17.
dzy translandem a translatami. Mamy więc do czynienia z ekwiwalentami zachwianymi (wariant jednego z polskich zastępników należy do potocznej odmiany języka polskiego). W takiej sytuacji lepszym wyjściem może się okazać zastosowanie ekwiwalentu zerowego w postaci eksplikacji stano- wiącej luźną grupę leksykalną (człowiek mądry, ale uparty).
Eksplikacja oraz eksplikacja wraz z opisem doprecyzowującym sprawdzają się w wypadku jednostek osadzonych kulturowo: mata-ma- ta gelap Jepang, serambi Mekkah, wartawan Bodrex. Pierwsza struktura przywołuje realia z czasów drugiej wojny światowej, podczas której woj- ska japońskie okupowały tereny Indonezji (w latach 1941–1945) i z pew- nością prowadziły tajne operacje, szpiegowały czy kaptowały szpiegów.
W kolejnym idiomie komponent toponimiczny identyfikuje najważniejsze miejsce święte islamu (Indonezyjczycy to niemal w dziewięćdziesięciu procentach muzułmanie), a cała konstrukcja frazeologiczna denotuje spe- cjalne terytorium Indonezji (Aceh na północnym krańcu Sumatry) oraz zachodniojawajską prowincję (jednostkę administracyjną) Banten, na których to obszarach przytłaczającą większość stanowią ortodoksyjni mu- zułmanie (w wypadku tej struktury polska eksplikacja została wzboga- cona o dodatkowe informacje wyjaśniające). Ostatnie wyrażenie opiera się na farmakonimie Bodrex, nazywającym popularny w Indonezji lek na gorączkę, przeziębienie, ból głowy. Analizowane konstrukcje mają cha- rakter wartościujący68. Negatywną ocenę wyrażają jednostki mata-mata gelap Jepang, wartawan Bodrex, pozytywną – połączenie serambi Mek- kah. Tylko polski odpowiednik dziennikarzyna || pismak wyraźnie współ- gra z translandem pod omawianym względem (za ujemne wartościowanie odpowiadają sufiksy -ina i -ak).
Osobno omawiam zespół frazeologizmów, których składnikiem jest nazwa odnosząca się do dawnego kolonizatora indonezyjskich ziem. Ho- landia – bo o nią tu chodzi – pojawiła się na tych terenach w XVI wie- ku. Całkowite uniezależnienie się Indonezji od Holandii nastąpiło dopiero w 1949 roku69. Tak długa obecność holenderskich kolonizatorów znalazła
68 Na temat wartościowania w polskiej frazeologii zob. A. Pajdzińska, Wartościowanie we frazeologii, w: Język a kultura, t. 3: Wartości w języku i tekście, red. J. Puzynina, J. Anusiewicz, Wrocław 1991, s. 15–28. Z kolei o wartościowaniu we frazeologii w ujęciu konfrontatywnym zob. J. Szerszunowicz, Frazeologizmy jako nośniki wartościowania a ich międzyjęzykowa ekwiwalencja, w: Frazeologia a przekład, red.
W. Chlebda, Opole 2014, s. 63–71.
69 Zob. M.C. Ricklefs, A History of modern Indonesia since c. 1200, 4th ed., New York 2008, s. 69–270; N. Laskowska, Indonezja, Warszawa 2012, s. 33–73.
odzwierciedlenie w języku indonezyjskim, szczególnie w jego warstwie leksykalnej. Śladem dominacji Holendrów są liczne zapożyczenia z języka holenderskiego70, a także – co ciekawe – jednostki językowe z komponen- tem Belanda (‘Holandia’), które określają różne elementy rzeczywistości pozajęzykowej, np.: air Belanda (dosł. woda holenderska) ‘woda sodowa’, ayam Belanda (dosł. kura holenderska) ‘indyk’, batu Belanda (dosł. ka- mień holenderski) ‘imitacja diamentu, kryształ’, beras Belanda (dosł. ryż holenderski) ‘pszenica’, kapur Belanda (dosł. wapno holenderskie) ‘kre- da’, kucing Belanda (dosł. kot holenderski) ‘królik’, nangka Belanda (dosł.
chlebowiec holenderski) ‘flaszowiec łuskany’, sagu Belanda (dosł. sago holenderskie) ‘skrobia’, timun Belanda (dosł. ogórek holenderski) ‘gatu- nek gorzkich arbuzów’. Wskazany onim występuje też – jak już wspo- mniałem – w kilku stałych połączeniach wyrazowych. Niektóre z nich są nośnikami znaczeń znanych polskiej wspólnocie komunikacyjnej i wyra- żanych frazeologicznie, stąd – zgodnie z ujęciem tabelarycznym – można im przypisać polskie ekwiwalenty w formie wielowyrazowców. Inne in- donezyjskie przykłady to idiomy, które przekazują znaczenia zdetermino- wane kulturowo, niefunkcjonujące w świadomości użytkowników języka polskiego, stąd ich polskie odpowiedniki niefrazeologiczne.
Tabela 2. Polskie ekwiwalenty indonezyjskich frazeologizmów z onimicznym komponen- tem Belanda
Indonezyjski frazeologizm Polski ekwiwalent frazeologiczny Polski ekwiwalent zerowy jam Belanda (dosł. holen-
derska godzina) ‘punktu- alny; punktualnie’
punktualny jak szwajcarski ze- garek ‘o kimś niezwykle punk- tualnym’ [SP]; z zegarkiem w ręku ‘punktualnie, na czas, zgodnie z ustalonymi termina- mi’ [WSF]
70 Zob. P. Wiatrowski, Realia Nusantary w świetle indonezyjskiej frazeologii, w: Intercontinental dialogue on phraseology 3: Linguo-cultural research on phraseology, red. J. Szerszunowicz, B. Nowowiejski, P. Ishida, K. Yagi, Białystok 2015, s. 587.
bagai Belanda minta ta- nah (dosł. jak Holender proszący o ziemię) ‘chci- wy człowiek; dano mu trochę, chce więcej; dano mu dużo, chce wszystko’
daj mu palec, a on całą rękę chwyta ‘o kimś, kto zawsze chciałby więcej, niż ktoś jest mu w stanie dać’ [WSF]; daj kurze grzędę, a ona: wyżej się- dę ‘o kimś wiecznie niezaspo- kojonym, komu ciągle czegoś jest mało’ [WSF]; apetyt rośnie w miarę jedzenia ‘oczekiwania i pragnienia stają się coraz więk- sze wraz ze zwiększaniem się stanu posiadania lub osiąganym sukcesem’ [WSF]
Belanda hitam (dosł.
czarny Holender) 1) ‘Murzyn’
2) ‘Indonezyjczyk, któ- ry wspierał Holandię (w czasach kolonizacji)’
1) Murzyn
2) Indonezyjczyk, który w czasach kolonizacji wspierał Holandię Belanda berkulit sawo
matang (dosł. Holender mający skórę dojrzałej sapodilli) ‘Euroazjata:
pół Holender, pół Indo- nezyjczyk’
Euroazjata, który jest pół Holendrem, pół In- donezyjczykiem
seperti Belanda kesian- gan (dosł. jak zaspany Holender) ‘zachowywać się jak Europejczyk’
zachowywać się jak Eu- ropejczyk
menjadi Belanda tiga suku (dosł. stać się Ho- lendrem [za] trzy suku)
‘stać się członkiem pań- stwa holenderskiego (w czasach kolonizacji)’
(o Indonezyjczykach:) w czasach kolonizacji stać się członkiem pań- stwa holenderskiego
indak mati oleh Belanda (dosł. nie umarł przez Holandię) ‘niepokonany, niezwyciężony’
niepokonany, niezwy- ciężony
Nomen proprium Holandia oraz przymiotnik utworzony od tej nazwy nie są w zasadzie w polskich zasobach frazeologicznych reprezentowane.
W niektórych branych przeze mnie pod uwagę słownikach notowane jest wyrażenie latający Holender ‘człowiek ruchliwy, niepozostający dłużej na jednym miejscu’ [WSF]; ‘człowiek ruchliwy, nie umiejący zagrzać miej- sca, latawiec’ [SFJP]. W ostatnim z przywołanych opracowań zamieszczo- no także poprzedzony kwalifikatorem żartobliwy idiom holenderski śledź
‘o człowieku mizernym, zasuszonym, zwiędłym’. Nie funkcjonuje on jed- nak w tekstach współczesnej polszczyzny (potwierdzają to dane pozyska- ne za pomocą Narodowego Korpusu Języka Polskiego i popularnej prze- glądarki internetowej Google). Nie odnajdujemy zatem w języku polskim stabilnych związków wyrazowych z komponentem Holandia (ewentualnie holenderski), które tworzyłyby z umieszczonymi w tabeli połączeniami indonezyjskimi pary przekładowe. Translatami są w tej sytuacji frazeo- logizmy o odmiennej strukturze powierzchniowej (w konsekwencji o in- nym obrazowaniu), niezawierające nazwy własnej, z luką konotacyjną po- zostałą po redukcji onimu. Nie może jej całkowicie wypełnić przymiotnik derywowany od nazwy własnej, pojawiający się w polskiej komparacji punktualny jak szwajcarski zegarek (chodzi o nieprzystawalność asocjacyj- ną na polskim gruncie leksemów Holandia i szwajcarski). Cała konstruk- cja jest nośnikiem znaczenia o charakterze intensivum. Sem ‘niezwykle’
nie występuje w definicjach słownikowych indonezyjskiego połączenia jam Belanda. W konsekwencji polską konstrukcję uznaję za ekwiwalent zachwiany. Podobnie idiom z zegarkiem w ręku, korespondujący seman- tycznie tylko z drugim składnikiem indonezyjskiej definicji.
Odpowiedniki frazeologiczne funkcjonalne przypisałem jednostce ba- gai Belanda minta tanah. Zauważalne są pewne różnice w nacechowaniu porównywanych konstrukcji. Indonezyjskie wyrażenie jest silnie naaksjo- logizowane in minus (negatywne wartości koncentrują się wokół onimu).
Polskie połączenia – o nie tak dużym ładunku wartościującym – to przysło- wia, których znaczenie dobrze odzwierciedla strukturę semantyczną jed- nostki języka wyjściowego.
Wyrażenie Belanda hitam jest polisemantyczne. Translat, który był- by z indonezyjskim połączeniem znaczeniowo zgodny, w polszczyźnie nie funkcjonuje, ponieważ mamy tu między innymi do czynienia z pojęciem właściwym indonezyjskiej społeczności (znaczenie drugie). Stąd decyzja o zastosowaniu eksplikacji (w formie swobodnego zespołu wyrazowego).
Nie byłoby rozwiązaniem trafnym przyporządkowanie wyrażeniu Balanda hitam (w znaczeniu pierwszym) ekwiwalentu człowiek czarny ‘Murzyn’,
które to połączenie notuje SFJP. Omawiana struktura nie należy do jedno- stek żywotnych. W późniejszych opracowaniach frazeograficznych jej nie ma [SFWP, WSF]. Tę samą uwagę można przy okazji odnieść do indonezyj- skiego zwrotu indak mati oleh Belanda. Współcześnie niewielu Indonezyj- czyków zna tę starą konstrukcję. Wiąże się ona z grami karcianymi w cza- sach kolonii holenderskiej. Walet, królowa i król (w kartach) symbolizowa- ły zachodnią arystokrację lub holenderskich okupantów. Gracz był nie do pokonania, jeśli miał asa. Indonezyjczyk, który przegrał, mówił, że umarł (indon. mati ‘umrzeć’)71.
Czasy kolonialne przywołuje także zwrot menjadi Belanda tiga suku (dosł. stać się Holendrem [za] trzy suku). Geneza tego idiomu przedstawia się następująco. Składnik suku określa jednostkę monetarną równą 50 daw- nym centom holenderskim. Mieszkańcy skolonizowanej Indonezji (przede wszystkim członkowie grupy etnicznej Minahasa) płacili 150 centów (czy- li półtora florena) za formularz, który pozwalał im zdobyć obywatelstwo holenderskie i funkcjonowanie na takich samych prawach jak rodowici Ho- lendrzy. Indonezyjczyków, którzy stawali się w ten sposób Holendrami, na- zywano po holendersku gelijkgesteld (‘utożsamionymi’) lub po indonezyj- sku Belanda tiga suku72.
Inne translandy są zapisem obserwacji zachowań, wyglądu europej- skich przybyszów, których potomkowie – jak wynika z przykładu Belanda berkulit sawo matang – stawali się niekiedy Euroazjatami. Ekwiwalenty zerowe w formie eksplikacji wykorzystuję w odniesieniu do wskazanego wcześniej i pozostałych indonezyjskich idiomów: seperti Belanda kesian- gan, menjadi Belanda tiga suku, indak mati oleh Belanda, choć biorąc pod uwagę idiom Belanda berkulit sawo matang, zauważyć należy istniejący w języku polskim jednowyrazowy apelatyw potoczny mieszaniec ‘czło- wiek pochodzący od rodziców należących do różnych ras, np. mulat, me- tys73’ [USJP]. Charakteryzuje się on jednak – w porównaniu z indonezyjską strukturą – ogólniejszym (hiperonimicznym) znaczeniem.
71 Zob. Ch. Torchia, L. Djuhari, Indonesian slang. Colloquial Indonesian at work, Singapore 2011, s. 41.
72 Zob. A.D. Munsyi, Bahasa Menunjukkan Bangsa, Jakarta 2005, s. 150. W artykule o realiach obecnych w indonezyjskiej frazeologii błędnie przetłumaczyłem literalnie i nieprawidłowo zinterpretowałem motywację omawianego związku wyrazowego (z powodu wieloznaczności leksemu suku). Zob. P. Wiatrowski, Realia Nusantary, s. 588.
73 Leksemy Mulat, Metys powinny być zapisane wielką literą.
Analizowane indonezyjskie jednostki językowe – odzwierciedlające kulturową opozycję „swój” – „obcy”74 – zawierają ambiwalentny obraz Holandii i Holendrów – od pozytywnego (‘punktualność’), po negatywny (‘chciwość’). Na taki wizerunek złożyły się wielowiekowe doświadcze- nia w kontaktach przedstawicieli obu społeczności pozostających – co znaczące – w relacjach nierównorzędnych, z supremacyjną pozycją „ob- cego” (kolonialną przeszłość przywołują wprost lub pośrednio wszystkie przytoczone nieswobodne połączenia leksykalne). Ów „inny” stał się – co pokazują nie tylko frazeologizmy, ale także wcześniej wymienione egzemplifikacje zestawień z członem Belanda – punktem odniesienia po- zwalającym indonezyjskiej wspólnocie komunikacyjnej oswoić elementy nieznanego jej wcześniej świata (Holandia / Holender jako rdzeń pojęcio- wy kategorii europejskości).
Śladowe poświadczenia mają w indonezyjskiej frazeologii nazwy wy- wodzące się z tradycji grecko-rzymskiej, która – choćby z racji dystansu geograficznego dzielącego Indonezję od Europy – nie stała się elementem tożsamości Indonezyjczyków. Funkcjonowanie tego typu nominacji jest efektem polityki niektórych państw europejskich dążących do opanowania terenów Indonezji. Od XVI wieku pojawiają się tam portugalscy, hiszpań- scy i holenderscy kolonizatorzy, a wraz z nimi obce indonezyjskiej wspól- nocie teksty kultury. W konsekwencji w zasobie frazeologicznym języka indonezyjskiego odnaleźć można na przykład połączenie wyrazowe zawie- rające imię bohaterki opowieści mitologicznych (indon. Fortuna – pol. For- tuna). Częstszą okurencją w badanych związkach wyrazowych odznaczają się antroponimy wspólne dla ksiąg świętych chrześcijaństwa i islamu (in- don. Adam – pol. Adam, indon. Hawa – pol. Ewa). Ten ostatni dotarł na wyspy indonezyjskie w XIII wieku, a więc kilka wieków wcześniej niż chrześcijaństwo. Refleksy islamu bez trudu odnajdujemy w warstwie lek- sykalno-frazeologicznej języka indonezyjskiego75. Wyrazistym tego dowo- dem są stałe połączenia wyrazowe między innymi z teonimem Allah.
74 Por. M. Walczak, „Swój” i „obcy” w przysłowiach i frazeologizmach narodów słowiańskich, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 6, red.
M. Białoskórska, Szczecin 2000, s. 171–181.
75 Zob. P. Wiatrowski, Realia Nusantary, s. 589–590.
