Biskupi Królestwa Polskiego wobec ukazu carskiego o klasztorach z 8 listopada 1864 roku

Stanisław Gajewski

Biskupi Królestwa Polskiego wobec

ukazu carskiego o klasztorach z 8

listopada 1864 roku

Echa Przeszłości 9, 143-154

Stanisław Gajewski

U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie

B ISK U PI KRÓLESTWA POLSKIEGO

WOBEC UKAZU CARSKIEGO O KLASZTORACH

Z 8 LISTOPADA 1864 ROKU1

W ie lo k ro tn ie n a z ie m ia c h p o ls k ic h w X IX w. w ła d z e z a b o rc z e pró b o w ały , c z ę sto s k u te c z n ie , o g ra n ic z a ć m o żliw o ści fu n k c jo n o w a n ia K o śc io ła k a to lic k ie ­ go, ró w n ie ż fu n k c jo n o w a n ia z a k o n ó w i p o d le g ły c h im k la sz to ró w . D otyczyło to ró w n ie ż z ie m p o ls k ic h o p a n o w a n y c h p rz e z R osję. J u ż w 1819 r. z lik w id o ­ w a n o w K ró le s tw ie P o ls k im p o n a d 40 k la sz to ró w . K a s a t a t a d o k o n a ła się j e d n a k n ie ty lk o n a s k u te k n a c is k ó w r z ą d u K ró le s tw a , a le i z a z g o d ą w ła d z k o ś c ie ln y c h (p o d p is a ł j ą u m ie r a ją c y a r c y b is k u p w a r s z a w s k i F. M a lczew sk i). D o b ra s k a s o w a n y c h k la s z to ró w p rz e z n a c z o n o p o n a d to n a o rg a n iz a c ję n o w y ch s t r u k t u r k o śc ie ln y c h , p o w s ta ły c h n a m ocy b u lli c irk u m s k ry p c y jn e j P i u s a V II

E x im p o s ita n o b is z 30 c z e rw c a 1818 r., u s ta n a w ia ją c ą m e tro p o lię w a r s z a w ­

s k ą , k tó re j p o d le g a ły w s z y s tk ie d iecezje K ró le s tw a .

Z a s a d n ic z e z n a c z e n ie d la m o ż liw o ści fu n k c jo n o w a n ia z a k o n ó w w K ró ­ le s tw ie P o ls k im m ia ła ic h k a s a t a w 1864 r., b ę d ą c a r e a liz a c ja u k a z u c a r s k ie ­ go z 8 lis to p a d a 1864 r. (w g k a le n d a r z a g re g o ria ń s k ie g o ). W k o ń c u lis to p a d a z lik w id o w a n o w ięc 115 k la sz to ró w , k tó r e u z n a n o z a „ z a m k n ię te ” (fo rm a r e ­ p r e s ji z a u d z ia ł je g o czło n k ó w w p o w s ta n iu sty c z n io w y m ) lu b z a „ z n ie s io n e ” (m n ie j n iż 8 o só b z a k o n n y c h w k la s z to rz e ). Ze 155 k la s z to r ó w m ę s k ic h

1 W dniach 12-13 maja 2008 r. w Instytucie Historii Litwy w Wilnie odbyła się międzyna­ rodowa konferencja naukowa Duchowieństwo wobec powstania styczniowego na ziemiach daw­

nej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdzie autor wygłosił referat pt. Antyzakonna polityka caratu w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym. Ze względu na ograniczenia czasowe

i limitowaną liczbę stron referatu, przeznaczonego do publikacji w materiałach pokonferencyj- nych, pominięto w nim niżej podaną problematykę. Jest więc ona uzupełnieniem wygłoszonego referatu i mającej się ukazać publikacji. W tekście referatu została omówiona podstawa źródło­ wa niniejszego opracowania.

i 45 ż e ń s k ic h p o z o sta w io n o 20 k la s z to ró w m ę s k ic h i 7 ż e ń s k ic h , k tó r e ja k o „ n ie e ta to w e ” m o g ły fu n k c jo n o w a ć do c h w ili, k ie d y ic h s t a n lic z e b n y z m n ie j­ szy się do 7 osób. N ie w olno b y ło je d n a k p rz y jm o w a ć do n ic h z a k o n n ik ó w z k la s z to r ó w s k a s o w a n y c h , w lic z a ć do ic h s k ła d u osoby, k tó r e n ie u k o ń c z y ły 30. r o k u ży cia, a n i p rz y jm o w a ć now icjuszy. W c ią g u n ie w ie lu l a t z o s ta ły w ięc z lik w id o w a n e . J e d y n ie 2 0 k la s z to r o m m ę s k im i 10 ż e ń s k im p r z y z n a n o s t a t u s k la s z to ró w „ e ta to w y c h ”, k tó r e m o g ły fu n k c jo n o w a ć do ś m ie rc i o s ta tn ie g o z a ­ k o n n ik a . J e d n a k ż e po 40 l a t a c h w K r ó le s tw ie fu n k c jo n o w a ło j u ż ty lk o 7 k la s z to ró w m ę s k ic h z 49 s ta r y m i z a k o n n ik a m i p a m ię ta ją c y m i w y d a r z e n ia z 18 6 4 r. i 8 k la s z to ró w ż e ń s k ic h , a le ju ż ty lk o z 79 s ta r u s z k a m i p a m ię ta ją c y ­ m i k a s a tę , m im o że n a w e t u k a z z a p e w n ia ł o i s t n i e n i u 10 ta k ic h p la c ó w e k z 140 „ e ta ta m i”2. B is k u p i n ie m ie li ż a d n e g o w p ły w u n a z a p is y u k a z u , k tó ry c h n ie a k c e p to ­ w ali. U k a z p rz e w id y w a ł je d n a k , że p r z e jm ą o n i ju ry s d y k c ję k a n o n ic z n ą n a d k la s z to r a m i p o z o s ta w io n y m i i oczyw iście w y k o n y w a ć j ą b ę d ą z g o d n ie z i n t e n ­ c ja m i w ła d z c a rs k ic h . T y m c z a se m p ra w o k a n o n ic z n e , b e z zgody S to lic y A po­ sto lsk ie j, z a b r a n ia ło p r z y jm o w a n ia ta k ie j w ładzy. Z a k o n n ic y w sw y m ży ciu k ie ro w a li się b o w ie m w ła s n y m i s t a t u t a m i i r e g u ła m i, k ie ro w a n i p r z e z w y b ie ­ r a n y c h p rz e z sie b ie p rz e ło ż o n y c h , z g e n e r a ła m i z a k o n ó w n a czele. P o w s ta ł w ięc p ro b le m w ła śc iw e g o fu n k c jo n o w a n ia k la s z to ró w p o z o sta w io n y c h , k tó r e po k a s a c ie n ie p o s ia d a ły sw y c h le g a ln y c h w ła d z , n ie m o g ły te ż k o n ta k to w a ć się ze sw y m i p rz e ło ż o n y m i p o z o s ta ją c y m i p o z a g r a n ic a m i p a ń s t w a r o s y js k ie ­ go. Z r e s z tą u k a z z n o sił zak o n y , p o z o s ta w ia ł je d y n ie n ie k tó r e k la s z to ry , k tó r e od te j p o ry m ia ły k ie ro w a ć się in n y m i p ra w a m i.

S p r a w a m i n ie z w ią z a n y m i z ju r y s d y k c ją k o ś c ie ln ą z a jm o w a ła się od te j p o ry is tn ie ją c a do 1868 r. r z ą d o w a K o m is ja S p ra w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w ­ n y ch . D e c y d o w a ła o n a m .in . o p r z e n o s z e n iu z a k o n n ik ó w i o w y p ła c a n iu im p e n s ji. D o b ra z a k o n n e z o s ta ły b o w ie m z lik w id o w a n e , a z a k o n n ik o m w k la s z ­ to r a c h „ e ta to w y c h ” p r z y z n a n o po 150 r u b li ro c z n ie , z a k o n n ik o m z a ś k la s z to ­ ró w „ n ie e ta to w y c h ” 40 ru b li. W y p ła ty te K o m is ja u z a le ż n ia ła je d n a k od p r z y ­ ję c ia p rz e z b is k u p ó w w ła d z y p o w ie rz o n e j im w c a r s k im u k a z ie , oczyw iście b e z zgody S to lic y A p o sto lsk ie j. K o m is ja S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h z a tw ie rd z a ć te ż m ia ła p rz e ło ż o n y c h k la s z to ró w , w y z n a c z o n y c h p r z e z w ła d z e d ie c e z ja ln e . W c h o d z iła w ię c ró w n ie ż w z a k r e s s p r a w p o z o s ta w io n y c h w ła ­ d z o m k o ś c ie ln y m . O d 18 6 7 do 1 8 7 1 r. s p r a w a m i z w ią z a n y m i z d o r a ź n ą a d m i n i s t r a c j ą n ie k a n o n ic z n ą z a jm o w a ł się W y d z ia ł O b c y c h W y z n a ń w K ró ­ le s tw ie P o ls k im , a po 18 7 1 r. D e p a r t a m e n t S p r a w D u c h o w n y c h O b cy ch W y z n a ń p r z y M in is te r s tw ie S p r a w W e w n ę trz n y c h w P e t e r s b u r g u . W l a t a c h 1 8 6 4 -1 8 6 9 fu n k c jo n o w a ła w K r ó le s tw ie ró w n ie ż K o m is ja do S p r a w Z a k o n ­ n y c h , k tó r e j c e le m - po k a s a c ie z 1 8 6 4 r. - b y ło ju ż ty lk o c z u w a n ie n a d

2 Dokladnaja zapiska jego sijatelstwu Namiestniku w Carstwie Polskom Glawnogo Direk-

tora Wnutriennych Diel z 5117 V 1864 g., B.m.r.; „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 62:

s to p n io w ą lik w id a c ją k la s z to r ó w n ie e ta to w y c h , po 1864 r. n ie w y k a z y w a ła w ięc w ię k sz e j in ic ja ty w y . J e j c z ło n k o w ie z b ie r a li się w ó w czas, g d y s t a n li­ c z e b n y k la s z to r u n ie e ta to w e g o z m n ie js z y ł się do 7 osób i w y s tę p o w a li do N a m ie s tn ik a K r ó le s tw a P o lsk ie g o z w n io s k ie m o k a s a t ę d a n e g o k la s z to r u . Po z lik w id o w a n iu K o m isji n a m ie s tn ik h r. F. B e rg s a m d e c y d o w a ł o k a s a c ie , po je g o ś m ie r c i (1874) n ie lic z n e ju ż k la s z to r y lik w id o w a n o n a p o d s ta w ie u k a z ó w c a r s k ic h 3. P o k a s a c ie z 1864 r. w ię k s z e i b a rd z ie j o d c z u w a ln e d la z a k o n n ik ó w z m ia ­ n y d o ty c z y ły z a k r e s u u p r a w n ie ń w ła d z y k o śc ie ln e j. W R o sji (w C e s a r s tw ie ) ju ż w 1798 r. p o d p o rz ą d k o w a n o w s z y s tk ie k la s z to r y w ła d z y d ie c e z ja ln e j, ty m b a rd z ie j że a r c y b is k u p m o h y le w s k i S ta n is ła w S ie s trz e ń c e w ic z s p rz y ja ł p o lity ­ ce c a r a t u i d ą ż y ł do u n ie z a le ż n ie n ie K o śc io ła k a to lic k ie g o od S to lic y A p o sto l­ sk ie j. Z n ie sio n o w ięc u r z ą d p ro w in c ja łó w i z a b ro n io n o k o n ta k tó w z c e n t r a l ­ n y m i w ła d z a m i z a k o n n y m i (g e n e r a ła m i) . O ż y ciu w k la s z to r z e d ecy d o w a ł b is k u p , n a k tó re g o w y b ó r n a jw ię k s z y w p ły w m ia ły w ła d z e św ie c k ie . W l a ta c h 1 8 0 1 -1 8 4 2 p ra w o to u le g ło p e w n e m u z ła g o d z e n iu i zezw olono n a w y b ó r p r o ­ w in c ja łó w z a k o n n y c h , u z a le ż n ia ją c ic h je d n a k od now o u tw o rz o n e g o K o le­ g iu m D u c h o w n e g o w P e te r s b u r g u . W e d łu g ż y c z e n ia w ła d z m ia ło b yć ono o s t a t n i ą i n s ta n c ją w h ie r a r c h ii w ła d z K o śc io ła k a to lic k ie g o . W s to s u n k u do z a k o n n ik ó w p rz y z n a n o K o le g iu m p rz y w ile je i p r a w a g e n e ra łó w z a k o n n y c h . Z a le ż n o ść K o le g iu m D u c h o w n e g o od S to lic y A p o sto lsk ie j b y ła je d n a k p ro b le ­ m a ty c z n a . P o u p a d k u p o w s ta n ia listo p a d o w e g o pow ró co n o je d n a k do w cze­ ś n ie js z y c h p r a k ty k . W 1832 r. z 2 9 1 is tn ie ją c y c h w C e s a r s tw ie k la s z to ró w p o z o sta w io n o je d y n ie 89, p o d d a ją c je w 1842 r. zn ó w p o d ju r y s d y k c ję b is k u ­ pów. Z n ie sio n o w ięc w s z e lk ie u r z ę d y z a k o n n e , b is k u p n a t o m i a s t z a r z ą d z a ł k la s z to r a m i p rz e z s p e c ja ln ie m ia n o w a n e g o d u c h o w n e g o , k tó r y p o ś re d n ic z y ł w z a ła tw ia n iu s p r a w m ie d z y k la s z to r e m a w ła d z a m i. P o n ie w a ż w 1843 r. z a b ra n o c a łe m ie n ie ró w n ie ż i k la s z to r o m p o z o sta w io n y m , z a k o n n ik o m w y ­ p ła c a n o w ięc p e n s je z d o ch o d ó w p o k la s z to rn y c h . Do 18 6 4 r o k u n ie z m ie n ił się ic h s t a n p ra w n y . D a le j je d n a k je k a s o w a n o , m im o o d m ie n n y c h z a p e w n ie ń c a r a tu , k tó r e z a w a r te z o s ta ły w k o n k o rd a c ie , p o d p is a n y m w 1847 r. p rz e z M ik o ła ja I i p a p ie ż a P i u s a IX 4.

W K ró le s tw ie P o ls k im s p ra w y t e re g u lo w a ło ro z p o rz ą d z e n ie rz ą d o w e z 18 lis to p a d a 1817 r.5 N ie zn o siło ono w y ż sz y c h u rz ę d ó w z a k o n n y c h i n ie

3 Por.: W. Popiel, Pamiętniki, t. 1. Kraków 1915, s. 302; Archiwum Archidiecezji Lubel­ skiej (dalej: AAL), 60-IVb-72. W. Czerkaski do adm. diec. - pismo z 18 III 1866 r.; Sbornik

prawitielstwiennych rasporiaienii po Uczreditielnomu Komitetu, t. 6, Warszawa 1870, s. 14.

4 A. Petrani, Kolegium Duchowne w Petersburgu, Lublin 1950, s. 28, 35, 73; Predpołoieni-

ja i materiały po ustrojstwu duchowoj czasti w Carstwie Polskom. Warszawa 1864-1866 s. 42; O znaczeniju monastyrskoj reformy w Carstwie Polskom. M.m., 1864, s. 14; O. Beiersdorf, Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864. Wybór źródeł, Wrocław 1960, s. 158.

5 Nie zostało zamieszczone w „Dzienniku Praw”. Autor korzystał z opracowania dyr. kan­ celarii sekretariatu stanu Straszyńskiego, zawartego w cytowanym wyżej wydawnictwie Pred-

p o d d a w a ło z a k o n ó w w ła d z y b is k u p a d ie c e z jaln e g o . W p r a k ty c e je d n a k u t r u d ­ n ia n o k o n ta k ty z c e n tr a ln y m i w ła d z a m i z a k o n n y m i, m ię d z y in n y m i z a b r o ­ n io n o im p rz y ja z d ó w do K ró le s tw a . T en o d m ie n n y s t a n p r a w n y z o s ta ł z u n ifi­ k o w a n y u k a z e m c a r s k im z 8 lis to p a d a 18 6 4 r. Z n ie sio n o w ięc w s z y s tk ie w y ższe u rz ę d y z a k o n n e a z a k o n n ik ó w o d d a n o p o d ju ry s d y k c ję m ie jsc o w y c h b isk u p ó w . R z ą d c a r s k i n a p o tk a ł t u je d n a k n a p e w n e tru d n o ś c i.

W 1 8 6 4 r. ó w c z e sn y m e tr o p o lita i a r c y b is k u p w a r s z a w s k i Z y g m u n t S z c z ę sn y F e liń s k i z n a jd o w a ł się ju ż n a z e s ła n iu . O p u s z c z a ją c a rc h id ie c e z ję w ła d z ę w n ie j p r z e k a z a ł 60. le tn ie m u b is k u p o w i-n o m in a to w i k s. P a w ło w i R z e w u s k ie m u (16 V I 1863), k tó r y w 1865 r. p o d z ie lił ró w n ie ż lo s sw ego z w ie rz c h n ik a . P o k a s a c ie k la s z to r ó w R z e w u s k i w y s ła ł n a rę c e n a m ie s tn ik a K ró le s tw a , h r F. B e rg a , o b s z e rn y m e m o r ia ł w y ja ś n ia ją c y is to tę i w a rto ś ć ż y c ia z a k o n n e g o o ra z d o ty c h c z a s o w ą p o lity k ę c a r a t u w ty m z a k re s ie . N ie m y ś la ł w ięc a k c e p to w a ć u k a z u o k la s z to r a c h a n i p rz e jm o w a ć w ła d z y n a m ocy a n ty k o ś c ie ln e g o u k a z u . C h o ciaż w ła d z e c a r s k ie n ie g o d ziły się n a je g o k o n s e ­ k ra c ję , m im o p re k o n iz a c ji p a p ie s k ie j, s t a ł się n ie k w e s tio n o w a n y m a u t o r y t e ­ te m d la p o z o s ta ły c h b is k u p ó w i a d m in is tr a to r ó w d ie c e z ji n a le ż ą c y c h do m e ­ tro p o lii w a rs z a w s k ie j. W ty m c z a sie n a czele d w ó ch d ie c e z ji w K ró le s tw ie s ta li b is k u p i licząc y po 71 l a t życia. B yli to: p rz e ło ż o n y z a k o n u k a p u c y n ó w w K ró le s tw ie , B e n ia m in P. S z y m a ń s k i, od 1857 r. b is k u p p o d la s k i i b p s a n d o ­ m ie r s k i J ó z e f M ic h a ł J u s z y ń s k i (od 1859). D w aj n a s tę p n i h ie ra rc h o w ie , b p k u ja w s k o - k a lis k i M ic h a ł J a n M a r s z e w s k i i w ik a r iu s z a p o s to ls k i w K ie lc a c h M. M a je rc z a k , liczy li po 64 la ta . M a rs z e w s k i k o n s e k r o w a n y z o s ta ł d o p iero w 1 8 5 6 r., je d n a k ż e d ie c e z ją s w ą rz ą d z ił 7 l a t p r z e d k o n s e k r a c ją ja k o jej a d m in is tr a to r . M a je r c z a k z a ś k o n s e k r o w a n y w g r u d n iu 1862 r., w ła d z ę s p r a ­ w o w a ł ta m ju ż od 1849 r.. N a jm ło d s z y m i b is k u p a m i w K ró le s tw ie b y li k o n s e ­ k r o w a n i w c z a sie p o w s ta n ia sty czn io w eg o , m im o s p rz e c iw u r z ą d u p o w s ta ń ­ czego, d w aj p rz e d s ta w ic ie le ro d ó w a r y s to k r a ty c z n y c h . B is k u p e m p ło c k im zo­ s ta ł W in c e n ty Teofil C h o śc ia k -P o p ie l, a b is k u p e m s e jn e ń s k im K o n s ta n ty I r e ­ n e u s z Ł u b ie ń s k i. O b y d w aj liczy li w ó w c z a s po 39 la t. Ł u b ie ń s k i - ch o ciaż n a jb a r d z ie j sp o le g liw y w o b ec w ła d z c a r s k ic h - z m a r ł w d ro d z e n a z e s ła n ie w g łą b R o sji (1 8 6 9 ), d r u g i p rz e ż y ł ró w n o c z e s n e z n im z e s ła n ie i od 1875 r. s ta ł n a czele d ie c e z ji k u ja w s k o - k a lis k ie j, a w l a ta c h 1 8 8 3 -1 9 1 2 rz ą d z ił a r c h i­ d ie c e z ją w a r s z a w s k ą . W d ie c e z ji lu b e ls k ie j, po ś m ie rc i b p a W in c e n te g o P ie ń ­ k o w sk ie g o (22 X I 1863), d ie c e z ją a d m in is tr o w a ł k s. K a z im ie rz S o sn o w sk i, k tó r y w 1869 r., u d a ją c się n a S o b ó r W a ty k a ń s k i I, p r z e k a z a ł w ła d z ę s u fra g a - n o w i lu b e ls k ie m u b is k u p o w i W a le n te m u B a ra n o w s k ie m u . S a m K. S o sn o w sk i n ie w ró c ił ju ż do d iec ezji, n ie c h c ą c d z ie lić lo s u b p a P o p ie la i b p a Ł u b ie ń s k ie ­ go. W sz y sc y h ie ra r c h o w ie w K ró le s tw ie c ie sz y li się d o b r ą o p in ią ja k o d u ­ c h o w n i i rz ą d c y diecezji. W obec p o w s ta n ia sty czn io w eg o z a ję li n ie je d n o litą p o s ta w ę , a le w ła ś n i ci, k tó rz y u w a ż a n i b y li z a p rz e c iw n ik ó w p o w s ta n ia , zo­ s ta li po je g o u p a d k u p o z b a w ie n i d ie c e z ji i z e s ła n i w g łą b R o sji (F e liń s k i, P o p ie l, Ł u b ie ń s k i) b ą d ź z e s ła n i do k la s z to r u (bp S z y m a ń s k i, zm . w 1868)).

B ro n ili b o w ie m p r a w K o ścio ła, p rz e c iw s ta w ia ją c się ró w n o c z e ś n ie n a d u ż y w a ­ n iu re lig ii do re a liz a c ji d o r a ź n y c h celów p o lity c z n y c h 6.

P o ło w a ty c h h ie r a r c h ó w k o śc ie ln y c h , m ło d s z a w ie k ie m , p r z e ję ła w ła d z ę w d ie c e z ja c h lu b p rz y ję ła s a k r ę b is k u p ią w o k re s ie p o w s ta n ia sty c z n io w e g o (R z e w u sk i, Ł u b ie ń s k i, P o p ie l, S o sn o w sk i), M a je rc z a k w 1862 r., a ty lk o trz e j p o z o s ta li n ieco w c z e śn ie j (M a rs z e w s k i w 18 5 6 r., S z y m a ń s k i w 1857 a J u - s z y ń s k i w 1859 r.). W sz y sc y z n a li j e d n a k n ie p r z e je d n a n e s ta n o w is k o S to lic y A p o sto lsk ie j i r z ą d u ro sy jsk ie g o w o b ec w ie lu p ro b le m ó w ż y c ia k o śc ie ln e g o w R o sji, ró w n ie ż d o ty c z ą c y ch s p r a w z a k o n n y c h . K o n k o r d a t z a w a r ty z R o s ją w 1847 r. n ie ro z w ią z a ł w ię k sz o śc i p o r u s z a n y c h w ó w c z a s sp ra w . P r z e d b is k u ­ p a m i w K ró le s tw ie P o ls k im s t a n ą ł w ięc p ro b le m p rz y ję c ia w ła d z y n a d k la s z ­ to r a m i, czego d o m a g a ł się c a r a t w p r z e p is a c h u k a z u z 18 6 4 r., n a co n ie z e z w a la ło je d n a k p ra w o k a n o n ic z n e i n a co z r e g u ły n ie g o d z iła się S to lic a A p o sto lsk a . Z a is tn ia ła s y tu a c ja d o m a g a ła się je d n a k p e w n y c h ro z s trz y g n ię ć . B is k u p i d z ia ła li w ięc d w u to ro w o , p ro s ili p a p ie ż a o m o żliw o ść p rz e ję c ia w ła ­ dzy, ró w n o c z e śn ie życie z m u s z a ło ich do p e w n y c h d z ia ła ń .

P ro s ić o zgodę p a p ie s k ą m o g li je d y n ie z a p o ś r e d n ic tw e m w ła d z ro s y j­ sk ic h , p o n ie w a ż p r y w a tn e k o n ta k to w a n ie się ze S to lic ą A p o s to ls k ą było od d a w n a b is k u p o m z a b ro n io n e . P r z e d w y s to s o w a n ie m ta k ic h p is m do R z y m u , z a p o ś re d n ic tw e m K o m isji S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h , p r z e p r o w a ­ d z ili n a jp ie r w lis to w n e k o n s u lta c je . N a jw ię k s z ą g o rliw o ść w y k a z a ł a d m in i­ s t r a t o r a rc h id ie c e z ji w a rs z a w s k ie j k s. P. R z e w u s k i i b is k u p p o d la s k i B. S z y ­ m a ń s k i. J u ż n a s tę p n e g o d n ia po p rz e p ro w a d z o n e j w k o ń c u lis to p a d a 1864 r. k a s a c ie k s. R z e w u s k i in fo rm u je b is k u p ó w n a jb liż s z y c h d iece zji, że n ie n a le ż y p rz y jm o w a ć w ła d z y n a d k la s z to r a m i, „ a b y śm y k a r k o śc ie ln y c h n a sie b ie n ie ś c ią g n ę li”. Z o b o w ią z a ł te ż a d r e s a tó w do p o u fn e g o p o in fo rm o w a n ia o ty m p o ­ z o s ta ły c h b isk u p ó w . R ó w n o c z e śn ie b p S z y m a ń s k i in fo rm u je po r a z p ie rw s z y a d m i n i s t r a t o r a d ie c e z ji lu b e ls k ie j, że w ła d z y te j b e z zgody S to lic y A p o sto l­ sk ie j b is k u p i p rz y ją ć n ie m o g ą 7. Z o p in ią t ą z g a d z a li się p o z o s ta li b is k u p i w K r ó le s tw ie , z w y ją tk ie m a d m i n i s t r a t o r a d ie c e z ji lu b e ls k ie j k s. K. S o sn o w ­ sk ie g o i b is k u p a s e jn e ń s k ie g o K. Ł u b ie ń sk ie g o . K s. S o sn o w sk i p r z e s tr o g i b p a S z y m a ń s k ie g o p o tr a k to w a ł ja k o w y ra z je g o tr o s k i o w s p ó łb ra c i - k ap u c y n ó w . C a łą s p ra w ę u w a ż a ł p r z y ty m z a n ie d o ­ rz e c z n ą , p o in fo rm o w a ł w ięc b p a S z y m a ń s k ie g o , że p rz e ją ł ju r y s d y k c je n a d z a k o n n ik a m i. D o n o sił je d n o c z e ś n ie , że u p o w a ż n ia go do te g o u c h w a ła s o b o ru try d e n c k ie g o , k t ó r a w n a d z w y c z a jn y c h w y p a d k a c h p o z w a la b is k u p o w i p r z y ­

6 Por.: P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik biograficzny, Warszawa 1992; Polski

słownik biograficzny, t. XI, s. 354-355 (Juszyński Józef Michał 1793-1880), t. XVIII, s. 489-490

(Łubieński Konstanty Ireneusz 1825-1869), t. XIX, s. 168-169 (Majerczak Maciej 1800-1870), t. XX, s. 74-75 (Marszewski Michał Jan 1800-1867), t. XXXIV, s. 136-138 (Rzewuski Paweł 1804-1892), t. XXXVII (Popiel-Chosciak Wincenty Teofil 1825-1912); Słownik polskich teologów

katolickich, Warszawa 1983, s. 291-192 (Szymański Beniamin Piotr Paweł 1793-1868).

ją ć tę w ła d z ę 8. P o d o b n e s ta n o w is k o z a ją ł b p Ł u b ie ń s k i. O d m o w ę p rz y ję c ia w ła d z y u w a ż a ł z a n ie p o tr z e b n ą m a n ife s ta c ję , n ie m a ją c ą n ic w sp ó ln e g o z d o ­ b r e m K o ścio ła. O d n ie s ie n ie się do R z y m u u w a ż a ł n a w e t z a szk o d liw e . L ep iej byłoby, g d y b y p a p ie ż n ie w y p o w ia d a ł się w te j s p ra w ie i n ie b r a ł n a sieb ie ż a d n y c h z o b o w ią z a ń . Z g o d a R z y m u n a p rz y ję c ie w ła d z y z a tw ie r d z a ła b y n i e ­ k o r z y s tn y d la K o śc io ła s t a t u s p ra w n y , n a t o m i a s t - w s to so w n ie jsz e j s y tu a c ji - p a p ie ż n ie z w ią z a n y p o w y ż s z ą zgodą, m ó g łb y u z y s k a ć k o r z y s tn ie js z y k o m - p r o m is 9.

W ię k sz o ść b is k u p ó w b y ła in n e g o z d a n ia . P rz e c iw p rz e ję c iu p rz e z n ic h w ła d z y n a d z a k o n n ik a m i u tw o rz o n o o g ó ln o k ra jo w y fro n t, k tó r y z p e w n o ś c ią b y ł d z ie łe m k s. R z e w u sk ie g o . U w a ż a ł o n , że ty lk o ic h je d n o m y ś ln o ś ć m oże sk ło n ić w ła d z e p o lity c z n e do w y s ła n ia p is m b is k u p ó w do R z y m u i u c h ro n ić ic h od e w e n tu a ln y c h k a r z a s ta w ia n ie o p o ru c a r s k ie m u u k a z o w i. K s. S o sn o w ­ s k i o tr z y m a ł w ięc zn o w u , w d n iu 31 g r u d n ia 18 6 4 r., p ism o od b is k u p a S z y m a ń s k ie g o , a 18 s ty c z n ia 1865 r. od b is k u p a J u s z y ń s k ie g o z S a n d o m ie rz a . B p S z y m a ń s k i, u r a ż o n y p ra w d o p o d o b n ie w c z e ś n ie js z ą o d m o w ą, p r z e s ła ł k s. S o s n o w s k ie m u ty lk o k o p ię p i s m a k s . R z e w u s k ie g o do R z y m u , z ło ż o n ą w K o m isji S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h . O p o s ta w ie k s. S o s n o w s k ie ­ go z a d e c y d o w a ł l i s t b p a J u s z y ń s k ie g o , k tó r y in fo rm o w a ł go o w y s ła n iu ta k ic h p is m p r z e z in n y c h b is k u p ó w , z w y ją tk ie m Ł u b ie ń s k ie g o , p o d a w a ł ta k ż e 3 p ra c e z d z ie d z in y p r a w a k a n o n ic z n e g o , w k tó r y c h p rz y ję c ie w ła d z y n a d z a k o n a m i b e z zgody S to lic y A p o sto lsk ie j by ło z a b ro n io n e . Z p is m a b p a J u - s z y ń sk ie g o , m im o je g o je d n o z n a c z n e j w ym ow y, p r z e b ija ła g łę b o k a tr o s k a o lo sy K o śc io ła i d e lik a tn o ś ć w s to s u n k u do a d r e s a ta . „W k a ż d e j s p ra w ie - p is a ł - j e s t m ie jsc e d la d y s k u s ji, k t ó r a w m iło śc i K o śc io ła p o c z ę ta , p r z e d ­ m io t t e n le p ie j w y ja ś n ia i w s z e c h s tr o n n ie ro z p o z n a n y m c z y n i”. K s. S o sn o w ­ s k i p o c zu ł się o s a m o tn io n y i za w sty d z o n y , je g o r e a k c ja b y ła w ięc n a ty c h m ia ­ sto w a . W y słał, z a p o ś re d n ic tw e m K o m isji S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w ­ n y c h , p ism o do R z y m u , a b is k u p o w i J u s z y ń s k ie m u p o d z ię k o w a ł z a in f o r m a ­ cje o k o n ie c z n o śc i o d n ie s ie n ia się do S to lic y A p o s to ls k ie j10. P o d o b n ie z a r e a g o ­ w a ł b p Ł u b ie ń s k i po o tr z y m a n iu l i s t u b p a P o p ie la , k tó r y b y ł je g o n a jb liż s z y m p rz y ja c ie le m .

K o m is ja S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h w s z y s tk ie lis ty w y s ła n e d r o g ą u r z ę d o w ą do R z y m u z w ró c iła b is k u p o m . Z a rz u c a n o im n ie z r o z u m ie n ie d u c h a u k a z u i k a z a n o p r z e re d a g o w a ć te k s t. W ż ą d a n e j fo rm ie p ro ś b y b is k u ­ pów n ie z o s ta ły z re d a g o w a n e , n a t o m i a s t k s. R z e w u s k i w y s ła ł ta k ie p ism o d r o g ą n ie u rz ę d o w ą . P a p ie ż n a w ie śc i z K r ó le s tw a z a re a g o w a ł je d n a k ju ż w c z e śn ie j. W d n iu 2 g r u d n ia 1 8 6 4 r. p ro b le m t e n p r z e d y s k u to w a ł n a ta jn y m p o s ie d z e n iu , z u d z ia łe m s e k r e t a r z a s t a n u J . A n to n e lle g o i a m b a s a d o r a A u ­ s tr ii p r z y W a ty k a n ie b a r o n a B a c h a . P a p ie ż b y ł zd e c y d o w a n y w o fic ja ln y m

8 Tamże, 60-IIb-608. Pismo z 28 I 1865 r.

9 R. Łubieński, Konstanty Ireneusz Łubieński biskup sejneński, Kraków 1898, s. 262. 10 AAL. 60-XI-33. Pisma z 20 XII 1864 i 12 I 1865 r.

p rz e m ó w ie n iu n a p ię tn o w a ć r z ą d c a rs k i, co p ro w a d z iło b y do z e r w a n ia s to s u n ­ k ó w d y p lo m a ty c z n y c h . D o ra d c y b y li je d n a k in n e g o z d a n ia , a A u s t r i a w y s tą ­ p iła p ó ź n ie j w o b ro n ie r z ą d u ro sy jsk ie g o , p o d k r e ś la ją c re w o lu c y jn ą d z ia ła l­ n o ść d u c h o w ie ń s tw a p o lsk ie g o w c z a sie p o w s ta n ia sty czn io w eg o . S to lic a A p o ­ s to ls k a n a r a z ie z a c h o w a ła w ięc m ilc z e n ie , a m i n i s t e r s p r a w z a g ra n ic z n y c h R o sji A. G o rc z a k o w p o d z ię k o w a ł z a to rz ą d o w i a u s tr ia c k ie m u 11. J e d n a k ż e ju ż 30 s ty c z n ia 1865 r. k a r d y n a ł A n to n e lli w y s ła ł n o tę a m b a s a d o ro w i r o s y js k ie ­ m u p r z y W a ty k a n ie F. M e y e n d o rfo w i, w k tó re j u d o w a d n ia ł n ie le g a ln o ś ć u k a ­ z u z 8 l is to p a d a 1 8 6 4 r. z p u n k t u w id z e n ia p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o . W n ie u z g o d n io n y c h b o w ie m a r ty k u ła c h ( a r t. 7) d o łą c z o n y c h do k o n k o r d a tu z 3 s ie r p n ia 1847 r. r z ą d ro s y js k i z a p e w n ia ł, że „gdyby z a s z ła k o n ie c z n o ść k a s a ty , b y ła b y o n a p rz e d m io te m u p rz e d n ie g o p o r o z u m ie n ia ze S to lic ą Ś w ię ­ t ą ”12. O d te j c h w ili s to s u n k i d y p lo m a ty c z n e m ie d z y P e te r s b u r g ie m a W a ty k a ­ n e m p o g a r s z a ły się z k a ż d y m d n ie m . C a łk o w ite ic h z e r w a n ie n a s tą p iło w 1866 ro k u . D e c y z ja p a p ie ż a , z e z w a la ją c a b is k u p o m n a p rz y ję c ie w ła d z y n a d z a k o n ­ n ik a m i w K ró le s tw ie P o ls k im , z o s ta ła o s ta te c z n ie p o d ję ta w d n iu 6 k w ie tn ia 1865 r. B is k u p ó w p o ls k ic h d y s k r e tn ie p o w ia d o m iła o ty m n u n c j a t u r a w ie d e ń ­ s k a . In f o r m a c ja n a t e n t e m a t d o t a r ł a j e d n a k do W a rs z a w y w s ie r p n iu , a a d m i n i s t r a t o r d iec ezji lu b e ls k ie j o tr z y m a ł j ą d o p ie ro 4 w r z e ś n ia 13. P o p o n a d p ó ł r o k u b i s k u p i o t r z y m a l i j a s n ą i n s t r u k c j ę , d o ty c z ą c ą ic h u p r a w n ie ń w y n ik a ją c y c h z z a p isó w z a w a r ty c h w u k a z ie o k la s z to r a c h z 8 lis to a p d a 18 6 4 r. N a s k u te k n a c is k ó w w ła d z a d m in is tr a c y jn y c h m u s ie li j e d n a k ju ż w c z e śn ie j p o d ją ć o k re ś lo n e d z ia ła n ia , z g o d n ie z d u c h e m n ie a k c e p ­ to w a n e g o u k a z u . W y m a g a ła te g o s y tu a c ja w k la s z to r a c h j a k i o b a w a p rz e d r e p r e s ja m i w ła d z p o lity c z n y c h . K o m is ja S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h d o m a g a ła się w y z n a c z e n ia w k a ż d y m k la s z to r z e n o w y c h p rz e ło ż o n y c h , n a p r z y k ła d g w a rd ia n ó w , ic h z a s tę p c ó w i osób o d p o w ie d z ia ln y c h z a s p r a w y g o sp o d a rc z e . B is k u p i p o w in n i b y li o d n ie ś ć się do R z y m u w c e lu u r e g u lo w a n ia ju ry d y c z n e j s tr o n y teg o z a g a d n ie n ia , z m u s z e n i je d n a k z o s ta li do n a ty c h m ia s to w y c h d z ia ła ń . S y tu a c ja w k la s z to r a c h „ e ta to w y c h ” p r z e d s ta w ia ła się b o w ie m n ie m a l tra g ic z n ie . O fi­ c e r k o n w o ju ją c y p rz e w ó z z a k o n n ik ó w z k la s z to ró w s k a s o w a n y c h do n ow ego m ie js c a p o b y tu p o z o s ta ł w k la s z to r z e p iln u ją c p o r z ą d k u . D o ty c h c z a so w i p r z e ­ ło ż e n i k la s z to ró w s tr a c ili n a t o m i a s t w ła d z ę ; n o w y c h m u s ia ł z g o d n ie z u k a ­ z e m w s k a z a ć b is k u p . W k la s z to r a c h ty m c z a s e m z a p a n o w a ła w ie lk a c ia s n o ta . W p o m ie s z c z e n ia c h d la k i l k u n a s t u osób m u s ia ło zm ie śc ić się t e r a z k ilk a d z ie ­ s i ą t osób. W L u to m ie rz u , g d zie m ie s z k a ło z a zw y czaj 14 z a k o n n ik ó w , u m ie s z ­ 11 A. Boudou, Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między nimi w XIX stuleciu, t. 2, Kraków 1930, s. 293 ns.

12 Z. Olszamowska-Skowrońska, Pie IX et l'insurrection Polonaise de 1863-1864, „Sacrum Poloniae Millenium”, t. 12: 1966, s. 343; Beiersdorf, jw., s. 158.

13 K. Bartoszewicz, Ks. Paweł Rzewuski biskup nominat pruseński, Kraków 1893, s. 44; AAL. 60-XI-33.

czono te r a z je s z c z e 40 in n y c h , a ty lk o w 12 c e la c h z n a jd o w a ły się piece. W K a z im ie rz u , g d z ie w y w iezio n o lu b e ls k ic h b e rn a rd y n ó w , z n a jd o w a ło się te r a z n ie 10, a le 4 6 osób. W k la s z to r z e z a k o n n ic y m ie s z k a li w ięc n ie ty lk o w n ie o p a la n y c h c e la c h , a le i n a k o r y ta r z u , n ie było te ż ż a d n y c h z a p a s ó w ży w n o ści. W 11 k la s z to r a c h e ta to w y c h w d iecezji k u ja w s k o - k a lis k ie j, g d zie z g o d n ie z u k a z e m p o w in n o r a z e m m ie s z k a ć 154 z a k o n n ik ó w (po 14 n a k la s z ­ to r), z n a jd o w a ło się te r a z 720 osób. W ynosiło to ś re d n io 6 6 osób n a je d e n do m z a k o n n y . R ó w n ie ż w d ie c e z ji p ło ck iej ś r e d n ia t a b y ła w y s o k a - 57 o só b 14. T ru d n e w a r u n k i m ie s z k a ln e , b r a k ży w n o ści, s p rz y ja ły c z ę sto le k c e w a ż e n iu r e g u ły z a k o n n e j. Z n a m ie n n a j e s t w y p o w ied ź p i j a r a z C h e łm n a , k s. A. G r u ­ d z iń sk ie g o , w y w iez io n eg o do W a rsz a w y : „Z w ieziono n a s t u ty lu , że n a m b r a ­ k u je m ie s z k a n ia i u tr z y m a n ia . P ro w in c ja ł o ś w ia d c z a ja w n ie , b y k a ż d y k to się czu je n a s iła c h , j e s t z d ró w i m łody, m y ś la ł s a m o so b ie ”15. W ty m k o n te k ś c ie p o m o c n a m o g ła o k a z a ć się in te r w e n c ja re z y d u ją c e g o w k la s z to r z e o ficera. J e g o in g e re n c je p o w o d o w a ły j e d n a k je s z c z e w ię k s z y z a m ę t. Do g ło s u d o ch o ­ d z iły te ż je d n o s tk i n ie o d p o w ie d z ia ln e . W O b o ra c h , g d z ie p rz y w ie z io n o lu b e l­ s k ic h k a rm e litó w , ”zw iezio n o k ilk u a w a n tu rn ik ó w , a co d z iw n ie jsz e , j e d e n b y ł św ieżo p rz y b y ły z G a lic ji d ia k o n , p ra w d z iw y ło tr i p ija k ”16. J e s t to r e la c ja sa m e g o b is k u p a P o p ie la , k tó r y m ia ł w ie le tr u d n o ś c i z z a p ro w a d z e n ie m ta m p o rz ą d k u . S a m je d n a k z s m u t n ą s a ty s f a k c ją p r z y z n a je , że b is k u p k u ja w s k o - k a lis k i m a ty c h p ro b le m ó w n ie p o ró w n a n ie w ięcej.

B r a k p rz e ło ż o n y c h , w y b ra n y c h z g o d n ie z p r z e p is a m i c a rs k ie g o u k a z u , s k u tk o w a ł ró w n ie ż ty m , że z a k o n n ic y n ie o trz y m y w a li p r z y z n a n y c h im p e n ­ sji. D o b ra k la s z to r n e u le g ły b o w ie m k o n fis k a c ie , a - j a k w yżej w s p o m n ia n o - z a k o n n ik o m w k la s z to r a c h e ta to w y c h p rz y z n a n o 150 r u b li ro cz n ej p e n s ji, w k la s z to r a c h n ie e ta to w y c h 40 ru b li. B ez ty c h s u m , ró w n ie ż z b r a k u zezw o ­ le ń n a o p u sz c z e n ie k la s z to r u , życie s ta w a ło się ta m n ie m o ż liw e .

S p r a w a w y z n a c z e n ia p rz e ło ż o n y c h b y ła w ię c z g ó ry p r z e g r a n a . N ie c z e ­ k a ją c n a d e cy z je S to lic y A p o s to ls k ie j t r z e b a b y ło in g e ro w a ć w życie k l a s z ­ to r n e , p r a k ty c z n ie re a liz o w a ć z a s a d y c a r s k ie g o u k a z u . S p r a w a b y ła p rz y ty m w a ż n a i z te g o p o w o d u , że po a k c e p ta c ji K o m isji S p r a w W e w n ę trz n y c h k a n d y d a tó w p r z e d s ta w io n y c h p rz e z b is k u p a , n ie m ia ł o n ju ż p r a w a ich o d w o ła n ia .

N a jw c z e ś n ie j u c z y n ił to b p Ł u b ie ń s k i, n a jb a r d z ie j sp o le g liw y w o b ec w ła d z . U d a ł s ię o so b iśc ie do p o s z c z e g ó ln y c h k la s z to r ó w i po ro z m o w ie z z a k o n n ik a m i w y z n a c z y ł p rz e ło ż o n y c h . W d ie c e z ji lu b e ls k ie j je j a d m i n i s t r a ­ to r p o w o ła ł n a t o m i a s t do te g o c e lu sw y c h d e le g a tó w , k tó r z y w p o sz c z e g ó l­ n y c h k la s z to r a c h w y z n a c z y li o d p o w ie d n ie o so b y do k ie r o w a n ia n im i. D e le ­ g a c i d z ia ła li z g o d n ie z i n s t r u k c j ą a d m i n i s t r a t o r a , n ie z g o d n ie j e d n a k z p r z e ­

14 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD). Akta wladz wyznaniowych XIX wieku. Vol. 228, p. 164-165.

15 AAL. 60-IIa-107. Pismo z 17 XII 1864 r.

p is a m i u k a z u . N ie m ia n o w a li b o w ie m p rz e ło ż o n y c h , lecz p o zw o lili n a ic h w y b ó r17. U c z y n ili t a k r ó w n ie ż i p o z o s ta li b is k u p i. N a jd łu ż e j o p ie r a ł się b p S z y m a ń s k i, k tó r y ja k o z a k o n n ik n ie g o d z ił się n a ła m a n ie p r a w z a k o n ­ n y c h . Z a n im w ięc d ecy zję p o d ją ł p a p ie ż (6 IV 1865) w e w s z y s tk ic h k la s z to ­ r a c h b is k u p i w y z n a c z y li (lu b p o zw o lili n a w y b ó r) n o w y c h p rz e ło ż o n y c h . K o­ m is ja S p r a w W e w n ę trz n y c h n a ogół a k c e p to w a ła w y z n a c z o n y c h d e leg ató w , k tó ry c h od te j p o ry b is k u p s a m o w o ln ie n ie m ó g ł z m ien ić. O d m o w a a k c e p ta c ji n o m in a tó w b is k u p ic h p rz e z K o m isję n a le ż a ła do w y ją tk ó w , n a p r z y k ła d n ie z a a k c e p to w a n o k s. S ło m ia n k ie w ic z a z k la s z to r u w R ad eczn icy , w d iecezji lu b e ls k ie j, n a s ta n o w is k o z a s tę p c y p rz e ło ż o n e g o 18. N a p o c z ą tk u m a r c a 1865 r., po a k c e p ta c ji p rz e ło ż o n y c h k la s z to rn y c h , K o m is ja S p r a w W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h d o m a g a ła się od b is k u p ó w w y ­ z n a c z e n ia p rz e z n ic h d ie c e z ja ln y c h w iz y ta to r ó w k la s z to r n y c h . W iz y ta to r, u r z ą d n ie z n a n y w u s ta w o d a w s tw ie k o śc ie ln y m , p o s ia d a ł - zg o d n ie z u k a z e m - w sz e lk ie p r a w a i o b o w ią z k i n a d k la s z to r a m i w y n ik a ją c y m i z p ra w o d a w ­ s tw a k o śc ie ln e g o i p a ń stw o w e g o . P o ś re d n ic z y ł w z a ła tw ia n iu s p ra w m ię d z y z a k o n n ik a m i a w ła d z a m i św ie c k im i. W k o re s p o n d e n c ji z K o m is ją S p r a w W e­ w n ę tr z n y c h w s p r a w a c h z a k o n n y c h p o w o ły w a ł się b is k u p n a je g o o p in ię . B ył w ięc w iz y ta to r w j a k i ś sp o só b z a le ż n y od b is k u p a , ch o cia ż n ie m ó g ł go on o dw ołać. U c z e s tn ic z y ł ta k ż e w p r a c a c h k o n s y s to r z a (d z isie jsz e j k u r ii b is k u ­ p iej) o ile r o z p a tr y w a n o s p ra w y k la sz to ró w . O d p o w ie d z ia ln y b y ł ró w n ie ż za p a n u ją c y w n ic h p o rz ą d e k . K a ż d e g o r o k u m u s ia ł o d w ie d z ić w s z y s tk ie k la s z ­ to ry w diecezji. S p r a w o z d a n ia z ty c h w iz y ta c ji m u s ia ły b y ć p r z e s ła n e do K o m isji rz ą d o w e j i do b is k u p a d ie c e z ja ln e g o 19.

P r z y w y z n a c z a n iu w iz y ta to ró w b is k u p i m ie li ju ż m n ie j sk ru p u łó w . W ie­ d z ie li b o w ie m o o fic ja ln y m (ch o ciaż ta jn y m i w e d łu g w ła d z n ie le g a ln y m ) p o w ia d o m ie n iu S to lic y A p o sto lsk ie j p rz e z a d m i n i s t r a t o r a a rc h id ie c e z ji w a r ­ s z a w sk ie j R u s z k ie w ic z a , k t ó r a w ty c h w a r u n k a c h z m u s z o n a b y ła do p r z y z n a ­ n ia im p e łn o m o c n ic tw . B yć m o że w ie d z ie li ju ż i o d ecyzji p a p ie ż a z 6 IV 1865 ro k u . D la te g o te ż z m n ie js z y m i o p o ra m i m o g li w y z n a c z y ć osobę w iz y ta to r a . U r z ą d t e n b y ł je d n a k z b y t w ażn y , a b y w ła d z e p o lity c z n e g o d z iły się n a k a ż d ą k a n d y d a tu r ę . D la te g o te ż w m a ju z a ż ą d a n o od b is k u p ó w p o d a n ia 3 k a n d y d a ­ tów , s p o śró d k tó ry c h w y b ie ra n o w iz y ta to r a . K o m is ja S p r a w W e w n ę trz n y c h m o g ła j e d n a k t a k d łu g o o d rz u c a ć p ro p o n o w a n e p rz e z b is k u p ó w k a n d y d a tu r y , d o p ó k i n a liśc ie n ie z n a la z ł się c z ło w ie k , n a k tó r y m w ła d z o m z a le ż ało . W d ie c e z ji s e jn e ń s k ie j s p r a w a w iz y ta to r a n ie z o s ta ła z a ła tw io n a z a c z asó w p r e z e s o w a n ia w te j K o m isji p rz e z k s ię c ia W . C z e rk a s k ie g o . B is k u p Ł u b ie ń s k i n ie g o d ził się b o w ie m n a p r o p o n o w a n ą p rz e z n ie g o o so b ę20. B is k u p o w i J u - s z y ń s k ie m u z a tw ie rd z o n o k a n d y d a t a z d ru g ie j listy . T ru d n o ś c i z a k c e p ta c ją

17 Łubieński, jw. s. 263; Popiel, jw. s. 236; AAL. 60-IVb-67. Pismo P. Kopecia do adm. z 4 III 1865 r.

18 AAL. 60-IIb-10. Pismo adm. z 6 III 1865 r.

19 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 63: 1865, s. 25. 20 Łubieński, jw., s. 266.

sw ego k a n d y d a t a m ia ł i b is k u p P o p ie l. W d ie c e z ji lu b e ls k ie j od r a z u z a tw ie r ­ d zono k a n d y d a t a p ro p o n o w a n e g o p rz e z a d m i n i s t r a t o r a d ie c e z ji21.

W k a ż d e j d ie c e z ji u tw o rz o n o w ięc n o w y u r z ą d w iz y ta to r a , k tó r y p o d w z g lę d e m u p o s a ż e n ia n a le ż a ł do n a jle p s z y c h . P r z y z n a n o m u 4 0 0 r u b li ro c z ­ n ej p e n s ji i 3 0 0 r u b li n a k o s z ty d o ro czn eg o o b ja z d u k la sz to ró w . C z ło n k o w ie k o n s y s to r z a m ie li w ty m c z a sie p e n s je z n a c z n ie n iż sz e , od 2 0 0 do 3 0 0 ru b li. Z a p e w n io n o im w ię c n ie ty lk o n ie u s u w a ln o ś ć z u r z ę d u , a le c h c ia n o w p ły w a ć n a lo ja ln o ść ty c h lu d z i w obec w ła d z ro s y js k ic h p rz e z c z y n n ik i ek o n o m ic z n e . U r z ą d t e n z a m ie r a ł je d n a k w ra z z c a ły m ży ciem k la s z to r n y m w K ró le s tw ie P o lsk im .

Z a k o n n ic y w K ró le s tw ie P o ls k im n ig d y w p e łn i n ie z a a k c e p to w a li n o w e ­ go u s ta w o d a w s tw a . D o p o s łu s z e ń s tw a z m u s z a ły ic h ty lk o o k o lic z n o śc i, w k tó r y c h żyli. J e s z c z e w 18 8 4 r., w d w a d z ie ś c ia l a t po k a s a c ie z 18 6 4 r., b is k u p lu b e ls k i K. W n o ro w sk i b ę d z ie m ia ł k ło p o ty z d o m in ik a n a m i lu b e ls k i­ m i, k tó r z y n ie r e s p e k to w a li je g o u p r a w n ie ń . B is k u p tłu m a c z y ł to sa m o w o lą z a k o n n ik ó w . S p r a w a j e d n a k n ie b y ła t a k a p r o s ta . T r u d n o p o d e jrz e w a ć 0 sa m o w o lę o. H o n o r a ta K o ź m iń sk ie g o , o b e c n ie b e a ty fik o w a n e g o , k tó r y w ty m s a m y m 18 8 4 r. p is z ą c do g e n e r a ła z a k o n u k a p u c y n ó w w R z y m ie w y ra ż a ł w ą tp liw o ść , czy b is k u p i p o s ia d a ją d a le j p rz y z n a n e im w 1865 r. u p r a w n ie n ia . R o d ziły się w ięc ró ż n e w ą tp liw o ś c i i n ie p o k ó j s u m ie n ia , z w ła s z c z a w s to s u n ­ k u do u p r a w n ie ń p rz e ło ż o n y c h . To s a m o d o ty c zy ło k la s z to r ó w ż e ń s k ic h . M im o że p rz e ło ż o n e z o s ta ły w y b r a n e n a c z a s n ie o k re ślo n y , p rz e ło ż o n a w iz y ­ t e k lu b e ls k ic h , J . S trz e m b o s z , po u p ły w ie n o rm a ln e j k a d e n c ji m ia ła w ą tp li­ w ości, czy b e z p o n o w n y c h w y b o ró w m o że d a le j s p ra w o w a ć s w ą w ła d z ę . N ie w y s ta rc z y ło je j z a p e w n ie n ie w iz y ta to r a . P o p ro s iła w ię c a d m i n i s t r a t o r a d ie c e ­ zji o w y r a ź n e p o z w o le n ie p o z o s ta n ia n a d a l n a ty m s ta n o w is k u 22.

W lis to p a d z ie 18 6 4 r., po w y d a n iu i re a liz a c ji u k a z u c a rs k ie g o o k la s z to ­ ra c h , b is k u p i s ta n ę li w o b ec n o w y c h w e z w a ń . M u s ie li p rz y ją ć w ła d z ę , k tó re j b e z zgody S to lic y A p o sto lsk ie j p rz y ją ć n ie m ogli. N a s k u te k u n ie m o ż liw ie n ia im z w ró c e n ia się do R z y m u o sto so w n e u p r a w n ie n ia , m u s ie li p o d e jm o w a ć s a m o d z ie ln e d z ia ła n ia . C z y n n ik ie m in te g r u ją c y m ic h p o c z y n a n ia b y ła p o s ta ­ w a a d m i n i s t r a t o r a a rc h id ie c e z ji w a rs z a w s k ie j k s. P a w ła R z e w u sk ie g o , k tó r y n ie m o g ą c d o p ro w a d z ić do s p o tk a n ia b isk u p ó w , d r o g ą n ie u rz ę d o w ą , p o p rz e z d y s k r e t n ą k o re s p o n d e n c ję p r y w a tn ą , d o p ro w a d z ił do ic h je d n o lite j p o staw y , sz cz eg ó ln ie p rz y ję c ia je g o s ta n o w is k a p rz e z a d m i n i s t r a t o r a d ie c e z ji lu b e ls k ie j k s. K. S o sn o w sk ie g o i b is k u p a s e jn e ń s k ie g o K .I. Ł u b ie ń s k ie g o . M ia n o w a li w ięc, w b re w p r a w u k a n o n ic z n e m u , p rz e ło ż o n y c h w k la s z to r a c h p o z o s ta w io ­ n y c h o ra z w iz y ta to ró w d ie c e z ja ln y c h , k tó r z y od te j p o ry p o z o s ta w a li p r a k ­ ty c z n ie p o z a z a s ię g ie m ic h w ład zy , b y li b o w ie m p o w o ły w a n i n a c z a s n ie o k r e ­ 21 Łubieński, jw., s. 266; Popiel, jw., s. 252; AAL. 60-IIa-10. Pismo Czerkawskiego z 8 VIII 1865. W diecezji lubelskiej urząd ten do swej śmierci pełnił ks. M. Antulski, proboszcz z Bełżyc 1 dziekan bełżycki. Należał więc do najbardziej uposażonych duchownych w diecezji.

22 Por.: AAL. 60-IIb-10. Pismo J. Strzembosz z 22 V 1868 r.; tamże. 60-IIa-107. Pismo bpa Wnorowskiego z 7 II 1884 r.; H. Koźmiński, Wybór pism, „Nasza Przeszłość”, t. 28: 1968, s. 42.

ślo n y i b e z zgody w ła d z c a r s k ic h n ie o d w o ły w a ln i. W y m a g a ła te g o je d n a k s y tu a c ja w k la s z to r a c h i m o żliw o ść d a lsz e g o ic h fu n k c jo n o w a n ia . M im o ró ż n i­ cy z d a ń z a c h o w a li je d n o ś ć w d z ia ła n iu i n ie d o c z e k a li się r e p r e s ji ze s tr o n y w ła d z c a rs k ic h . J e d y n ie n a jw ię k s z e m u o b ro ń c y z a k o n n y c h s ta tu tó w i re g u ł, b is k u p o w i p o d la s k ie m u B. S z y m a ń s k ie m u , m ię d z y in n y m i i z a to , s k a s o w a n o d iecezję, a je g o sa m e g o o sa d z o n o w k la s z to r z e k a p u c y n ó w w Ł om ży, g d zie w k ró tc e z m a rł. P r z y n a s tę p n y m k o n flik c ie , d o ty c z ą c y m „ re fo rm y ” d u c h o w ie ń ­ s tw a d iecez jaln eg o , z e sła n o n a S y b ir b is k u p a - n o m in a ta k s. P. R z ew u sk ieg o (1865), a po z a n e g o w a n ia p rz e z r z ą d c a r s k i u p r a w n ie ń sa m e j S to licy A p o sto l­ sk ie j, p rz e z p o d d a n ie b is k u p ó w w ła d z y K o le g iu m D u ch o w n eg o w P e te r s b u r g u , re p re s je d o tk n ę ły p o z o stały c h . U n ik n ą ł ic h b p M a rs z e w s k i (zm . w 1867 ro k u ) i k s. K. S o sn o w sk i, k tó ry n ie w rócił do k r a ju , po w y jezd zie n a S o b ó r W a ty k a ń ­ s k i I. B p. P o p ie l i bp. Ł u b ie ń s k i z o sta li n a to m ia s t z e s ła n i w g łą b Rosji.

SU M M A R Y

A fter the J a n u a ry Insurrection, th e m onastic life in th e Kingdom of Poland was determ ined first of all by legal norm s contained in th e ts a r ’s u k as of 8 J a n u a ry 1864 (according to the G regorian calendar). Therefore, a t the end of November, 115 m ona­ steries and convents were liquidated, deem ed to be “closed” (a form of repression for participation of its m em bers in the J a n u a ry Insurrection) or “cancelled” (less th a n eight m onks or n u n s in the m onastery or convent). O ut of 155 m onasteries and 45 convents, 20 m onasteries and seven convents were left, which as “su p ern u m eraries” could function u n til the size of th e ir population w as reduced to seven persons. However, no m onks or nu n s from abolished m onasteries could be ad m itted to them , nor could they include any persons who were less th a n 30 years old or accept any novices. Therefore, w ithin a few years, th ey were liquidated. Only 20 m onasteries an d 10 convents were g ran ted the s ta tu s of “reg u lar” ones (w ith p erm an en t posts), which could function u n til the d eath of th e la st m onk or nun.

The bishops h ad no influence on th e provisions of the ts a r’s ukas, w hich they certainly did not accept. However, th e u k as provided th a t they would tak e the canonical jurisdiction over rem aining m onasteries and convents, and th a t they would execute it p u rsu a n t to the in tentions of th e ts a r ’s authorities. However, Canon Law prohibited th e acceptance of such power w ithout th e consent of the Holy See, and since m onks and nu n s were driven by th e ir own s ta tu te s and rules in th e ir lives, they were governed by elected supervisors.

In November 1864, th e bishops were confronted w ith new challenges. As a re su lt of preventing th em from asking Rome for proper authorizations, they h ad to u n d er­ ta k e independent actions. A factor in teg ratin g th em w as th e effect of th e attitu d e of the ad m in istrato r of the W arsaw Archdiocese, Rev. Paw eł Rzewuski, who - unable to bring about a m eeting of bishops - led th em to develop a uniform a ttitu d e , using unofficial ways, th rough discrete p rivate correspondence. This w as p articu larly visi­ ble in the fact th a t his position w as accepted by th e ad m in istrato r of th e Lublin Diocese, Rev. K. Sosnowski and the bishop of Sejny, K. I. Łubieński. As a resu lt, they nom inated, ag ain st Canon Law, supervisors in the rem aining m onasteries and co­ nvents and diocesan inspectors, who in practice rem ained by th e n beyond th eir

authority, since they were appointed for an indefinite period and could not be dism is­ sed w ithout th e consent of th e ts a r ’s authorities. However, th e situ atio n in m onaste­ ries and convents, as well as the opportunity for th e ir fu tu re operation, required such actions. D espite differences in opinions, they m ain tain ed u n ity in action and did not m eet w ith any rep risals of th e ts a r’s authorities. Only the g re a te st defender of m onastic s ta tu te s and rules, the Bishop of Podlasie, B. Szym ański, for these reasons (among others), h ad his diocese abolished and w as p u t in th e Capuchin m onastery in Łomża, w here he died soon after. D uring th e next conflict regarding concerning a “reform ” of th e diocesan clergy, Rev. P. Rzewuski w as sentenced to exile deep in R ussia, and the sam e happened to Bp. Popiel and Bp. Łubieński, after negating the au th o rities of the Holy See itself and su b m ittin g the bishops to the au th o rity of the Clerical College in P etersburg. Bp. M arszew ski (died in 1867) and Rev. K. Sosnowski, who did not re tu rn to P oland after leaving for the Vatican Council I, were th e only ones who avoided repressions. The m onastic life in th e are a of the form er Kingdom of Poland, by decision of the ts a r’s u k as and by practice of political authorities, w as therefore doomed to die out. 40 years after the abolishm ent in 1864, only seven m onasteries and eight convents were still functioning, with, respectively, 49 an d 79 persons of advanced age, rem em bering the events of 1864, despite the assurance provided in th e ukas, claim ing th a t a m inim al level of 500 m onastic “posts” in th e Kingdom would be always m aintained.