Zdobnictwo figuralne na ceramice dorzeczy Odry i Łaby w okresie przedrzymskim i wpływów rzymskich

PoLSKA AKADEMIA NAUK - oDDZIAŁ WE WROCŁAWIU

Prace Komisji Archeologicznej

N r 1 l

Muzeum w Gliwicach

Seńa Monograficzna Nr 8

ROLA ODRY I ŁABY

W PRZEMIANACH KT]LTTJROWYCH

EPOKI BRĄZU I EPOKI ZELAZA

Die Rolle der Oder und Elbe in den Kulturwandlungen

der Bronze und Eisenzeit

Materiały z konferencji naukowej w Gliwicach

23-24listopada 1995 r.

Redaktorzy tomu

BoGUsŁAw GEDIGA, JERZY HoRwAT'

GRAZYNA PRZYBYŁ, DAMIAN RECŁAW

Sekretarz Redakcji ANDRZEJ MIERZWŃSKI

GRZEGORZ DOMANSKI,

Korekta

DAMIAN REcŁAw, JOANNA JENCZEWSKA-PAJKA

ANNA BŁASZCZYK

Korekta str eszczeń niemieckich FELIKS LIPSK]

PL ISSN 0f39-8052

rsBN 83-905035-8-1

Printed in Poland Sklad i druk: Drukarnia ,,F-l l" S C

SPls TREŚCI

Boguslaw Gediga, Rola odry iŁaby w przemianach kulturowych epoki brązu i ze|aza (Wprowadzenie do tematyki obrad) .. ...7 Die Rolle der Oder und Elbe in den Kul(urwandlungen der Bronze- und Eisenzeit

( E i n f t i h r u n g i n d i e T h e m a t i k d e r T a g u n g ) . . . , . . . l 3 A n d r z e j M i e r z w i ń s k i ' Z n a c z e n i e rz e k i w n a r r a c j i p r a h i s t o r y c z n e j

Die Bedeutung des Flusses in der priihistorischen Narration I 9 Janusz ostoj a-Zagórski, Sporne problemy rozwoju kulturowego w pradziejach .... . 33 Streitfragen der Kulturentwicklung in der Urgeschichte ... ... 40 Vratislav Janók, Stav vfzkumu doby bronzovć a halśtatskć v hornim Poodii .. '..'..'' 41 Der Forschungsstand i.iber die Bronze- und Hallstattzeit im oberen Odergebiet --...- . 48 MarekGedl'Rolagómejodryjakobańeryosadniczejikulturowejwepocebrązuiwewczesnej

epocezelaza ... 5 1

Die Rolle der oberen Oder als Siedlungs- und Kulturbariere in der Bronze- und fri.ihen

Eisenzeit .. .. ... 5 6

Tadeusz M a l i n o w s k i, Łaba - odra - Wisła: oddziaływania kulturowe u schyłku epoki brązu i we wczesnej epocezelaza ... ... ... . 65 Die Elbe - Oder - Weichsel: Kulturbedingte Einwirkungen in der spdten Bronzezeit und in d e r f r t i h e n E i s e n z e i t . . . . . . . . . . . . . ? 8 Lubov Kloćko, Janusz Czebreszuk' Przyczynek do badań charakteru więzi kulturowej

między spolecznościami Kujaw i stepów nadczarnomorskich. Krusza Podlotowa, woj Byd-goszcz. stanowisko 8.

Ein Beitrag zur Eńorschung des Charakters der Kulturbeziehungen zwischen den Gemein-schaften Kujawiens und der Schwarzmeersteppen. Krusza Podlotowa. Wojewodschaft

Byd-Eoszcz. Fundstelle 8. ...,., ... . ... 9 I Helga van den Boom' Rola odry w rozwoju kulturowym Europy środkowo.wschodniej we

wczesnej epocezelaza .... l0l

Die Rolle der Oder bei der kulturellen Entwicklung Ostmitteleuropas in der frijhen

Eisen-z e f i . . . . 1 1 1

V|adimir S a Iać, Labe a kontakty mezi Ćechami a Saskem v dobć latćnskć

D i e E l b e u n d K o n t a k t e z w i s c h e n B ó h m e n u n d S a c h s e n i n d e r L a t ć n z e i t . . . ' . . . . . ' . ' . ' . ll 5 Andrzej K o s i c k i, Powiązania Dolnego ŚIąska z obszarem nadlabskim w Czechach w okresie

|ateńskim. , '.. .. |43

Die Beziehungen Niedersch|esiens zum Elbgebiet in Bómen in der Latćnezeit. ...' .'' -.' |4.7 Ewa B u g aj, Zdobnictwo figura|ne na ceramice z dorzeczy odry i Łaby w okesie

przedrzym-skim i wpływów rzymskich l5l

Figtirliche Verzierung der Keramik im Elb- und odergebiet in der vonómischen Eisen. und rÓmischen Kaiserzeit ...' 160 Artur B Iazejewski, Przenikanie inhumacji z Nadlabia i Pomorza Zachodniego na Śląsk w

póŹnym okresie rzymskim i okresie wędrówek ludów .'..''...'. , '. . |.l 1 Das vordringen der Inhumation vom Elbgebiet und Westpommern nach Schlesien in der spdten Kaiser- und VóIkerwanderungszeit ...'....' . '... '. .. l80 ZenonWoźni ak, Rola odry i Laby w przemianach kulturowych epoki brązu iepoki żelaza

Próba podsumowania konferencji ...'. '.' .' .''. '' ... l 84 Die Rolle der Oder und Elbe in den Kulturwandlungen der Bronze und Eisenzeit. Versuch einer Zusammenfassuns der Konferenz ... .. ... | 8 8

''Rola odry i Łaby. '' 1 9 9 7 , s l 5 l - 1 6 9 PL rSSN 0f39-8052 ISBN 83-905035-9-X

E W A B U G A J

ZDOB NTCTWO FIGURALNE NA CERAMICE Z DORZECZY ODRY

I ŁABY w oKRESIE PRZEDRZYMSKIM I WPŁYwow RZYMSKICH

W niniejszym referacie mam Zamiar omówić zagadnienie występowania motywów figuralnych na ceramice naczyniowej na terenach nadłabskich oraznadodrzańskich w okresie przedrzymskim i rzymskim, podejmując próbę określenia ich wzajemnej relacji, zarówno w aspekcie chronologii laktez genezy i funkclr.

Wystqpienie będzie dotyczyć tych rzadkich Znalezisk, które zdobione są ornamenty-ką przedstawiającą, innymi s|owy takq, która niesie określoną treść pojęciow4, a nie jest sprowadzona tylko do funkcji zdobniczej, chociaz tej ostatniej nie wyklucza.

Ze wspomnianego cZasu Z obsZarów nadłabskich i nadodrzańskich znanych jest zaIe-dwie kilkanaścienaczyń zdobionych figuralnie. Można powiedzieć, zetego typu wytwory stają się bardziej sporadyczne w stosunku do liczniejszego ich występowania w niektórych starszych okresach pradziejów, a szczegó|nie w okresie halsztackim i wczesnolateńskim. Prowadzone przeze mnie od kilku lat szczegółowe studia na temat występowania moty-wów figuralnych na ceramice germańskiej dowiod|y, zęnaobszarach pozalimesowych tego typu lokalna twórczość wciąż była obecna, tylko niejako zdominowana w tym okesie in. nymi wyrobami, a głównie towarami luksusowymi napływającymi z terenów Imperium Rzymskiego. Tym niemniej, pomimo re|atywnej sporadyczności' zabytki owe pozostajq cennym materia|em d|arozwazań na temat tej sfery kultury ludzkiej' którą wyodrębniamy za pomocq kwalifikacji symboliczna, więc warto na nie zwrócić uwagę

Zajęcie się tą problematyką stało się dla mnie takzebodźcem do rozwazań natury ogól-niejszej, dotyczących podejścia do nrateria|ów źródłowych określanych jako zabytki sztuki pradziejowej. Na temat samego pojęcia ,,sztuka'' Zastosowanego w literaturze przedmiotu do zabytków archeologicznych powrócę poniżej. Pozwolę sobie tutaj przywołać bana|ne stwier-dzenie, że samo podejście badawcze próbujące dotrzeć do pewnych zachowań kulturowych, które leżały u podstaw powstania niniejszych zabytków, uczestniczy w ograniczeniu możli-wości poznawczych samej archeologii' Polega ono na tym, ze archeologia zasadniczo może rozpatrywać tylko te zachowania ku|turowe, które się w jakikolwiek sposób ,,materializują'', tzn' wyrazają w trwałych, rzeczowych rezultatach konkretnych dzia|ań, jednak dzialania owe wciąż pozostają niedostępne. Tym niemniej, nie oznacza to, ze sytuacja jest na tyle ,,bezna-dziejna'', aby usprawiedliwić sceptycyzm czy wręcz agnostycyzm wie|u badaczy ' Nie zwal-nia ona na pewno z konieczności podejmowania prób inte1pretacji.

t52

W miejscu tym dotykanry jednak problemu szerszego, dotyczącego podstaw rozu-mienia przeszłości w ogóle. Wśród wielu ścierających się stanowisk, rysują się' w dużym uproszczeniu rzecz ujmując, dwie postawy ogólne: wed|ug pierwszej podstawą zrozumia-|ości przeszlości _{byłaby razna zawsze dana natura czy ,,istota''} czlowieka, według drugiej cz|owiek jest jak najdalszy od tego by być Zawsze ten sam, jest Za każdym razem inny, co prowadzi do sceptycznego wniosku o niemożności wlaśnie a priori rozumienia historycz. nego (Jonas |993' s' 7-l3). Są to postawy skrajne, które należy przełamywać, a chcąc po. dejmować próby interpretacji powinno być oczywiste, że istnieje coś wspó|nego wszyst-kiemu co nosi ludzkie oblicze, i że dopiero na podstawie tego możemy w ogóle mówić o cz|owieku i o historii ludzkiej, potem z kolei o historyczności czy wręcz radyka|nej zmien-ności człowieka w dziejach. Na gruncie antropologii filozoficznej próbu1e się formu|ować tzw. wyróżniki człowieczeństwa i majq to być narzędzia, obrazy i groby (Jonas l993, s. 22-f3). D|a nas istotne będzie pojęcie obrazu. obraz mówi, że istota, uzywając materia|nych narzędzi dla niematerialnych celów, sama sobie przedstawia treść swych postrzezeń prze-kształconą iwzbogaconą o nowe formy, i w ten sposób wytwarza nowy świat przedmioto-wy przedstawień, zewnęlrzny wobec materialnego świata zaspokajania własnych potrzeb. Większość badaczy interpretuje artefakty o zorganizowanej formie wizualnej niosq-cej jakqś treść pojęciowq jako dzieła sztuki p|astycznej, a w odniesieniu do pradziejów nazywa je po prostu sztukq pradziejową. Zabieg ten jest o ty|e prawomocny o ile jasno określimy, ze nie będzierny przykładać mechanicznie wspólczesnego rozumienia pojęcia sztuka do źródeł archeologicznych, a przyjmienry jakqś _{szerszq' ramowq definicję. Sztuka} mianowicie w dzisiejszym rozumieniu i jej funkcja narodzily się w procesie emancypac.;i praktyki artystycznej. Przyjmijmy ogólnie za S. Morawskim, że dzieło sztuki jest charakte-ru aksjologicznego czy|i percypowane jest jako wartość, więc sposób jego istniena jest tylezfizyczny, co spoleczno-kulturowy (Morawski 1985, s. 165-166).

Przyjqwszy zatem ogólnq definicję sztuki oraz uznawszy, że u jej Eene|ycznychźró-deł mogły leżeć elementy rozmaitych czynności magicznych czy myślenia postaciowego, powróćmy do motywów figuralnych na ceramice naczyniowej w okresie przedrzymskim i rzymskim. Jak juz wspomniałam na początku wystqpienia, motywy figuralne na cerami-ce, nie będąc rzeczq odosobnionq w pradziejach, w omawianym okresie znad odry i Łaby sq wyjqtkowo rzadkie' Z dorzecza odry znamy dotychczas zaledwie dwa takie naczynia, a znadLaby ok. dziesięć. Trudnojednak o tak ostre ograniczenie terytorialne w przypadku onrawianej kwestii, gdyż sięgając poza wspomniany region daje się zauwazyć w najbliz-szym sąsiedztwie da|sze występowanie naczyń glinianych zdobionych motywami figural. nymi. Dla rea|izacji nakreś|onego na wstępie zadania nie można tego faktu nie uwzg|ędnić, Zatem poczynione tutaj Zostaną szersze odniesienia terytorialne _{(por. ryc. l ).}

Chciałabym przejść obecnie do krótkiej charakterystyki interesujqcej nas grupy za-bytków. Wspomniane dwa egzenrplarze z terenów nadodrzańskjch to zaginione obecnie naczynie pochodzące z cmentalzyska w Babinroście, woj. zielonogórskie, zmlędzyrzecza obry i odry (ryc' fb) oraz zniszczone i częściowo zrekonstruowane naczynie znad Prosny, pochodzące z cmentarzyska w Zadowicach, woj' kaliskie (ryc' 2a). Chronologicznie star-szym jest zna|ęzlone w grobie jamowynr nr 43 naczynie zadowickie (Abramowicz l956, s.35-4f, tabl. II), datowane w ramach zespołu grobowego na stadium Al póŹnego okresu przedrzymskiego, co w kategoriach chronologii absolutnej oznacza zasadniczo II w. p.n.e. Kwestia przyna|eżności kulturowej i chronologicznej naczynta babimojskiego jest dysku. syjna. ostatnio szczegółowa i wieloaspektowa analiza tegoż zabytku przeprowadzona Zo-staIa na lamach obszernego artykulu, omawiającego ornanrentykę figuralnq na naczyniach

Zdobnictwo figuraLne na cerunice a dorzeczy Odn' i L,abl,v' okresie przedrz),nski,n

1 5 3

glinianych okesu przedrzymskiego i rzymskiego w Polsce, autorstwa Tadeusza Makiewi-cza i mojego (Bugaj' Makiewicz |996). Na podstawie ana|izy materia|ów z cmentarzyska i fornry samego naczynia (Dobrindt 19f1 , s.36-37; Holter 1933, s. 57) autorzy doszli do wniosku, że jest to okaz kultury wielbarskiej, który datować nrożna ogólnie na stadia 82 iCl okresu rzymskiego czyli generalnie na II-lIl w. n.e. Naczynie zadowickie posiada fornlę odwrotnie gruszkowatą, krótkq, cylindrycznq szyjkę, wychylon4 na zewnqtrz, face-towanq krawędź oraz male uszko. W górnej partii brzuśca biegnie pas ornamentu mean-drowego' mocno splaszczonego a przerwanego na wysokości ucha. Poniżej wyryto parę zwterząt czworonożnych (zapewne łani) w uk|adzie heraldycznym o z1eometryzowanych konturach ciala. Niekompletne naczynie babimojskie jest kszta|tu dwustożkowatego o wyraźnie zaznaczonym Zalomie brzuśca, pogrubionej i być może facetowanej krawędzi. ornament jest ryty' inkrustowany i przedstawiajqcy dwie sylwetki zwierzq| czworonoż-nych (elenia i prawdopodobnie wilka Iub psa), schenlatycznq postać łucznika oraz uk|ady pionowych, poziomych i ukośnych kresek' tworzqcych rozmaite, Zapewne intencjonalne fornry geonretryczne. oba zabytki, odległe chronologicznie, różniq się także styIem wyko. nania. Mozna stwierdzić, że ornament starszego znaczyń,zZadowic,jest bardziej rozwi. nięty w sensie formalno-technicznym, gdyz próbowano zarysować tutaj obraz postaci pe|. nych, nieco b|iższych formonr naturaInym, z którymi można ewentualnie je |ączyć Nato. miast fryz babimojski jest wysoce schematyczny, zbudowany z mocno uproszczonych ele-mentów linearnych, z których jednak żaden nie jest dowolny' ale pozostaje ważny w calo-ści struktury tej syntetycznej wypowiedzi'

Przyjrzyjmy się obecnie terenonl nadłabskim. Można tutaj dostrzec większą ilość ceramiki z ornamentyką przedstawiającą, chociaż są to wciqz egzemp|arze sporadyczne oprócz pojedynczych i podwójnych, luŹnych znalezisk naczyń lub ich fragmentów zezdo6-nictwenr figuralnym rozrzuconych wzd,tuz lewo- i prawobrzeznej Laby az do jej ujścia, Zwraca uwagę koncentracja owych zabytków na terenie Nien-riec Srodkowych (por. ryc. l). Do najstarszych należą dwa naczynia Jedno to szerokootworowa, czerniona waza jedno. ucha zdobiona ornamentem radełkowynr, na której odciśnięto również radełkiem motyw figuralny w postaci pary koni w Zaprzęgu (ryc. 3a). Pochodzi z cmentarzyska cia|opa|nego w HohenferchesaĘ Kr. Rathenof (Stinlmng l9l4, s. l94; Guthjahr l934' tabl' IV; Miiller

l962, tabl. 58,276a i b), a datowane jest w ramach zespołu grobowego na II w.n.e. Co więcej, jest to jedyny znany przekaz ikonograficzny z te1o okresu ukazując1' zwierzęta w Zaprzęgu.

Pragnę przy te1okazjinadmienić, że praktycznie wszystkie zabytki z terenu Niemiec zostaly odkryte w XlX lub na początku XX w. i datowane wed|ug ówczesnego slanu wie-dzy. Część stanowisk, z których pochodz4' Została opracowana lnonograficznie ale nie wszystkie. Większość zabytków nie nroże mieć zatenr uściślonej chronoIogii.

Drugim naczyniem wspomnianym jako najstarsze jest mały fragment urny z pla. stycZnynl wyobrażeniem ręki wraz z wyraźnie oddaną dloniq oraz śladami wątków zdobni-czych wykonanych rade|kiem. Fragment pochodzi z cmentarzyska ciałopalnego u ujścia Łaby,z miejscowości Marmstorf koło Hamburga (Schwantes l9|5, s. 53, ryc. 8;Wegewitz 1 9 6 4 , t a b l 10 , 6 9 1 8 l; S o m n r e r 1 9 6 8 , t a b l . V I I a ) , a d a t o w a n y j e s t n a I- I I w . n . e . (r y c . 4 a ) . Ko|ejne dwa naczynia z przełomu II i II] w. n.e. to pochodzqce zjednego cnrentarzyska w Zethlingen, Kr. Salzwedel (Kuchenbuch 1938, tabl. II; Sommer 1968, tabl. VIIb i VIIIa), szerokootworowe wazy, zdobione również plastycznynli tnotyu'anli zwróconych w górę rqk. tynl razenl obu, dających obraz kotwicy (ryc.4b, c) Co więcej, okrqgłe stenlple odci-śnięte synletrycznie po obu stronach jednej z kotwic, pozwalają się donryślać przedstawie.

154

nia twarzy. Zdobnictwo to, jest bez wqtpienia naś|adownictwem uchwytów br4zowych na. czyń rzymskich' a doslowny tego przyk| ad znamy z Pompei (Willers 1901 , ryc ' 4| , 9) '

Da|sze zabytki z terenów Niemiec to określona przez Neumanna jako serwis rytualny grupa kilku naczyń z GreuBen, Kr' Sondershausen (znalezisko z szybu), wśród których wystqpiły trzy egzemp|arzezoomorficzne (Us|ar l938' tab|.42; Neumann l958' ryc. l). Jeden otrzymal postać dzika, drugi zachowa| się tylko w części dolnej, a brzusiec trzeciego naczynia uformowano w cztery plastyczne, symetrycznie rozmieszczone maski dzika (ryc' 6a)' Całość datowana jest na III w. n.e. Kolejne interesujące nas zabytki to uszkodzo. ne w górnej partii dwa wazowate naczynia z rytymi motywami ptaków. rozmieszczonymi rytmicznie wokó| brzuśców, a pochodzące ze znalezisk grobowych (ryc. 5a i b). Jedno datowane na III w. n'e. zna|eziono w miejscowości GroBórner, Kr. Hettsted (GróBler l908, tabl XVII; Laser l965, tabl.28b; Sommer |9ó8' tabl. Va iVIa), drugie datowane ogólnie na III-IV w' n.e. w StÓbnitz, Kr. Merseburg (Sommer l968, tabl. V|b, c; Mildenberger |970, tabl. 6l,5). Wyróżniajqcym się okazem spośród wszystkich egzemp|arzy nadłab. skich jest naczynie toczone na kole z ornamentem wykonanym w technice barbotino (ryc. 3c), pochodzące ze stosunkowo bogatego pochówka popielnicowego ze Schweinitz, Kr. Jessen (Witkowski, Sommer 1976,s.f10,ryc.3, Geisler 1979,ryc.4), datowane na III-IV w' n.e' Największq wydętość brzuśca pokrywa pozioma taśma z wypukłymi motywami omamentacyjnymi, na które składają się dwa wyobrażenia jeźdźca, dwa wyobrażenia trud-nego do zidentyfikowanla zwierzęcia, następnie drzewa, dużej formy |acińskiej litery I oraz rzędy kropek przypominajqcych nity, co nasuwa przypuszczęnie o wzorowaniu się na naczyniach metalowych również i w tym przypadku. Wreszcie, na koniec prezentacji mate-rialów nad|abskich wspomnę o dwóch zupe|nie różnych od siebie egzemp|arzach' datowa. nych na V w. n.e. Mianowicie z cmentarzyska w Merseburgu, Kr. Merseburg, (Mildenber-ger |910, tabl. 3l,l3), z grobu ciałopalnego pochodzi fragment naczynia zdobionego ry-tym motywem twarzy (ryc 3b), a znad ujścia Łaby, z miejscowości Issendorf IG. Stade (Miiller-Braue| 1926, s. l36, ryc. 3), naczynie wazowate z pokrywkq, na której wykonano pelnoplastyczną figurkę zwierzęcia czworonożnego, Zapewne dzika (ryc. 6b).

Zaprezentowany przegląd ceramiki zdobionej figuralnie z okresu przedrzymskiego irzymskiego zdorzecza odry iŁaby wskazuje po pierwsze na znikomq ilość tego typu materiałów Źródłowych, a po drugie na ich dużq różnorodność. Ponadto dowodzi, że ta forma przekazu wizualnego jest rzeczą margina|ną w tym okresie' Różnorodność zapre-zentowanych materiałów dotyczy zarówno technik wykonania ornamentów jak i samych motywów. Nie jest to materia| homogeniczny. Porównanie tych zabytków pozwala stwier-dzić, ze dwa wspomniane egzempl arze z ziem polskich tkwią raczej w starszych tradycjach |okalnych, natomiast przykłady z terenów Niemiec, w większości nawi4zują do zdobnic-twa wyrobów metalowych' Bowiem oprócz trzech wzmiankowanych tego typu przypad-ków z wyobrażeniami dłoni oraz egzemp|arza ze Schweinitz,takze dwa naczynia zfigur-kami ptaków mogąza takie uchodzić, ze wzg|ędu na swoistą manierę otaczania rytych figurek rzędami nakłuć, a w przypadku naczynia ze StÓbnitz również zawieszenia brązo-wego kólka w uchu naczynia. Zabytki ceramiczne z ornamentyką przedstawiajqcą stajq się niejako wtórne w stosunku do wyrobów metalowych'

Jeś|i dla pelniejszego i nieco bardziej wiarygodnego obrazu omawi anej przeze mnie lokal-nej twórczości ceramicznej, pozostającej z jednej strony pod silnym wpływem wyrobów metalo. wych, a z drugiej pewnych starszych lokalnych radycji, wyjdziemy poza dorzerza odry i Łaby' stwierdzimy liczniejsze występowanie _{tego $pu zabytków, zasadniczo} jednak' jak się okazuje, nie zmienia to całościowego ich obrazu jako mateńa|u budzo uózrucowanego i ruespójnego.

Zdobnictwo figuralne na cerumice z dorzeczt- Odn, i taby w okresie przedrzymskitn

1 5 5

Z terenów ziem polskich z okresu przedrzymskiego i rzymskiego znamy dotychczas w sumie czternaście naczyń z dziesięciu stanowisk, omówionych szczegółowo na łamach wspomnianego już artykułu (Bugaj' Makiewicz l996)' Sq to, oprócz Zadowic i Babimostu, egzemp|arze pochodzące z następujących stanowisk (zaprezenlowane w sekwencji chro-nologicznej): Gołębiewo Wielkie, woj. gdańskie - stadium A3 okresu przedrzymskiego (Łuka, Pietrzak |966); Wąchock, woj. kieleckie - dwa egzemp|arze datowane na stadia Bl. C|a wczesnego ok.resu rzymskiego (Balke, Bender l99l); Gać (Przeworsk), woj' przemy-skie. stadia Bl-C2 okresu rzymskiego (Hadaczek l909);Biała, woj. |ódzkie - stadium B2l Cl okresu rzymskiego (ZąbkiewiczKoszańska l960); Wola Łobudzka, woj. sieradzkie -stadia C2-D okesu rzymskiego (Bugaj, Makiewicz |996);Iaszczów, woj. lubelskie - wczesny okres wędrówek ludów (Kokowski |991) oraz pięć fragmentów naczyń toczonych na kole, pochodzących z dwóch blisko siebie położonych osad w lgolomii i Krakowie (Nowej Hu-cie) - P|eszowie (Buratyński l975)' datowanych ogólnie na późny okres rzymski i wcze-sny okres wędrówek ludów (ryc. 7-ll)' Te ostatnie pięć przykładów jest wyjątkowych, zarówno ze wzg|ędu na pochodzenie ze stanowisk osadniczych, podczas gdy pozostałe zabytki są znaleziskami grobowymi' jak i ze względu na formę i technikę wykonania naczyń i fryzow zdobniczych (ceramika ,,siwa'', toczona na kole, fryzy wykonane techniką wygładzania)' Wszystko wskazuje na to, że wzorów d|a tej ostatniej grupy szukać należy w zdobnictwie naczyń terra sigillata.

Jeśli chodzi o naczynia z terenu Niemiec, to znane mi są w sumie z okesu prze. drzymskiego i rzymskiego, jaktez wczesnych faz okresu wędrówek ludów trzydzieści cztery przyk|ady naczyń z przedstawieniami figuralnymi pochodzqce Z szęsnastu stanowisk' w tym czternaście to cmentarzyska, jedno zna|ezisko wotywne (wspomniane już GreuBen, Kr. Sondershausen, ryc. 6a), a pojedynczy fragment naczynia pochodzi ze znaleziska osad-niczego w Baldersheim, Kr. WUrtzburg (Hock 1931, s. 87,ryc.5; Uslar 1938, tabl. 14, l0; Pescheck l978, tabl. 54, 5). Jest to teżjedyny egzemp|arz pochodzqcy z terenów przylime-sowych a wzorowany, jak wskazuje ana|iza materiałów z tej osady, na wyrobach tena sigil-lata. Generalnie stwierdzić można, ze w przeciwieństwie do terenu Polski, gdzie nie może-my mówić ani o koncentracji przestrzennej, ani o chronologicznej tych zabytków, gdyz ich chronologia obejmuje dość równomiernie całą omawian4 epokę, na terenie Niemiec, z wyjątkiem omówionego dorzecza Łaby, materiały owe stają się liczniejsze w póŹnym okresie rzymskim i wczesnym okresie wędrówek Iudów' a koncentrują się na północy, na terenie Szlezwiku-Holsztyna _{i Do|nej Saksonii, między dolnq Łabq aWezer4 (por. ryc.l).} Zhistorycznego regionu Angeln w Szlezwiku-Holsztynie znamy trzy cmentarzyska ciałopalne datowane na IV i V w. n.e., z których pochodzi aż osiemnaśclenaczyń (Mestorf

l886;Bantelmann l98l;Saggau |98l' l986). Sąto Siiderbrarup, Kr. Schleswig-Flensburg (dziewięć egzemp|arzy), Bordesholm, Kr. Rendsburg-EckernfÓrde (osiem naczyń) oraz Borgsted, Kr. Rendsburg-EckernfÓrde - jedno naczynie (ryc. |f- |3). Natomiast Z terenu Dolnej Saksonii znanych jest pięć naczyń takzę z trzech cmentarzysk ciałopalnych, IV i V wiecznych (Behrens 1955;Waller 195'l;Zimmer-Linnefeld, Gummel, Waller 1960; Waller l96l). Chodzi tutaj o stanowiska Altenwalde, K,r. Land Hadeln, Westerwanna, Kr. Land Hade|n oraz Wehden, Kr' Wesermiinde (ryc. l4 i l5a). Bez w4tpienia wyjątkowymi mate-riałami na tym t|e są naczynia z Siiderbrarup oraz Bordesholm (Bantelmann l98 l' s. 220-f26; Saggau l98l , tabl. 26'32,37 ,6| ',l5' l l 8' I f0,|70). Te pierwsze posiadajq ornament pla-styczny, reliefowy, powstały dzięki na|ożeniu w górnej części brzuśca uprzednio wymode-|owanych _{figurek (por. ryc. l2b). Jako najbliższe} analogie do nich przywołuje się powszech-nie w Iiteraturze ponownie bogate zdobnictwo lokalnych wyrobów metalowych ze schyłku

1 5 6

III w' n.e', a w tym przypadkujuż konkretnie wytłaczanych płytek Z leżqcego po sqsiedzku stanowiska w Thorsberger Moor, dalej srebrnych kielichów z Ze|andii czy wreszcie zło-tych rogów z Ga|lehus (Bantelmann l98l, s. 2f8-fz9)' Ryte fryzy naczyń drugiego z wy-różnionych cmentarzysk w Bordesholm sq bardzo dekoracyjne' zajmujq z reguły całe brzu-śce i najprawdopodobniej wiqżq się z dzialalnościq miejscowego warsztatu o wypracowa-nej manierze zdobnictwa (por. ryc. l3).

Co do naczyń dolnosaksońskich zwraca uwagę okazzY w. z Wehden (ryc. l5a), który jest takze bardzo dekoracyjnie potraktowaną wazą zdobioną plastycznymi maskami, mając4 bezpośrednią analogię w urnie Z cmentarzyska anglosaskiego w Markshall, Nor-folk we wschodniej Anglii (ryc. l5b). Naczynia podobne są do tego stopnia, iż domniemy-wa się, ze sq to wyroby tego samego Eamcarza (Myres, Green l973, ryc.68). Pozostałe cztery naczynia z dwóch cmentarzysk dolnosaksońskich (Altenwelde i Westerwanna), po-mimo datowania na IV i V w' n'e', posiadają fryzy w znacznym stopniu uproszczone, sche-matyczne i lineame (por. ryc. l4).

Podsumowując tę krótką prezentację materiałów i porównania Iychze z terenów ziem Polski i Njemiec stwierdzić można, co już podkreślałam uprzednio, ze mamy do czynienia ze zbiorem bardzo zróżnicowanym a przy tym nie|icznym' Zwraca uwagę fakt, że pośród tego zespołu zabytków trudno jest mówić o jakiejko|wi ek wyraźnie unaoczniającej się pra-widlowości, jeśli _{chodzi o technikę} wykonania przedstawień, arzecząinteresujqcą jest wła-śnie zastosowana ich wielość. Mamy bowiem tutaj do czynienia zarówno z re|iefem czy rytem płaskim, wykonanym w formie rytej keski lub bruzdy' rzędów nak|uć czy tez odci-sków stempla a takze ręliefem wypuklym, plastycznym. W dwóch przypadkach na naczy-niach z Po|ski pojawia się nawet inkrustacja (Babimost' Biała)' Rzecz jasna naczynia to. czone na kole wyodrębniajq się dzięki zastosowaniu techniki wyświecania i barbotino.

Same formy przedstawień są bardzo rozmaicie wykonane. Mamy formy skrajnie uproszczone, potraktowane zupelnie schematycznie, oddane przy pomocy prostych kre-sek, które same w sobie nie mają żadnego znaczenia mimetycznego, ale nabierajq go z chwi|q wejścia w jakieś wzajemne związki, Często kojarzq się one z piktogramami. Z ko|ei pojawiają się wyobrażenia postaci pelnych, powstałych dzięki nadaniu konturów ż4danym przedstawieniom. Niejednokrotnie kontury te wypełniano dodatkowymi elemen-tami majqcymi uszczególowić przedstawienia' Wreszcie w nielicznych przypadkach pod-jęto próby ukazania figurek pe|noplastycznych' ZauwaŻyć mozna, że nie mamy w przy-padku prezentowanego materiału do czynienia z jaklmś rozwojem od form prostych do złozonych, od schematycznych do ,,rea|istycznych,,, czy też odwrotnie . Zresztq nawet przy większej liczbie zabytków nie wydaje się prawdopodobne' aby dało się uchwycić jakąś prostą tendencję rozwojową. Wielokrotnie już rozwój form plastycznych wykazywał blęd-ność takiego rozumowania' Ponadto w przypadku Zaprezęntowanego materia|u łatwo za-uwazyć, ze naczynia na|ezqce do bardziej skomp|ikowanych pod względem techniczno-formalnym na|eżą do najstarszych (Zadowice, Gołębiewo Wie|kie), a te o uproszczonych motywach z kolei do najmłodszych znalezisk (Altenwalde, Westerwanna).

ornamenty przedstawiające w znakomitej części wykonano w górnych partiach brzu-śców, a najczęściej rozmieszczone zostaly rytmicznie wokół naczyń. Uważam, Ze wymu-sza to sama tektonika naczyńjak i powszechne intuicyjne odczucie przestrzeni, które jest anizotropiczne, gdyz zycie przebieea w większym stopniu w wymiarze poziomym niż pionowym' Co więcej, rytmiczność i powtarzalność moze służyć w przypadku form wizu-alnych potrzebie wyrazania porzqdku czasu w porzqdku przestrzennym i znamiennymjest,

Zdobnictwo figutalne na cetumit'e z dorzecz\, odn' i łłbl,u, okresie przedrzl,mskim

15'I

ze obrazy przedstawiaj4ce figury w ruchu albo kolejne epiZody przybierają niekiedy formy podlużnych pasów' tak jak dookolne fryzy na naczyniach.

Ana|iza motywów z kolei wskazuje, ze na zaprezentowanym zbiorze naczyń wystą. piło wie|e ich rodzajów.Zewzg|ędu na charakter ipochodzenie tychze, w sensie odniesie. nia do rzeczywistości, daje się tutaj wyróżnić wszystkie odmiany motywów, tzn motywy antropomorficzne' zoomorficzne, roś|inne, geometryczne oraz nawiqzujqce do form przed-miolów' przy Czym najliczniejsze Sq te pierwsze, które można nazwać,,naturalnymi''. Mo-tywy antropomorficzne pojawiajq się kilka razy, bądź to w formie uproszczonej, będqcej właściwie piktogranrami postaci ludzkiej, bqdźbardziej rozwiniętej Często mamy do czy. nienia z tzw. gestem oranta NajIiczniejsze sq niewqtpliwie motywy zoomorficzne. Sq one zarazen1bardzo zróznicowane w formie. odmienność tadotyczy rzecz jasna także gatun-ków zwierzqt. Najczęściej pojawiają się zwierzęta czworonożne a w tym jeleń. koń, wilk czy pies oraz d,zik. Popularna jest także postać zwierzęcia czworon oznego ze zwróconq do tyłu glowq. Wie|okrotne sq również figurki ptaków, Z reg)ły ustawionych w rzędzie wokół naczynia, zwróconych w jednym kierunku. Natomiast do wyjątkowych motywów na|eżą przedstawienia zwierzqt morskich - najprawdopodobniej koników morskich' węzy czy tez wężowide| (Borgsted, Siiderbrarup, Go|ębiewo Wielkie)' pojawiających się na ceramice stanowisk strefy nadmorskiej. Motywy roś|inne pojawiają się rzadko i dają się generalnie określić jako motyw tzw' gałqzki jod|y.

Na koniec pragnę jeszcze kilka słów poświęcić sprawie funkcji naczyń ze zdobnic. twem figuralnym, znajdowanych w okresie przedrzymskim i rzymskim na omawianych terenach. Badania moje dowiod|y, że praktycznie wszystkie naczynia ręcznie |epione z takim zdobnictwem pochodzą z cmentarzysk. Większość pochówków, w których je zna-leziono nie odbiega jednak niczym szczegó|nym od przeciętnie wyposażonych grobów w tym okresie. Takze szczqtki ciałopalenia nie dajq żadnych podstaw do mówienia o jakiejś określonej grupie ludzkiej lub po prostu nie ma żadnych informacji antropologicznych na temat pochowanych tam osób. W każdym razie fakt znajdowania owych artefaktÓw w gro-bach i to często w funkcji popielnicy pozwa|a zakładać' Że były one wykonywane specjal-nie dIa celów obrządku pogrzebowego, a umieszczone na nich wyobrażenia posiadały sta-tus synrbo|iczny i mog|y się wiqzać z systemem wlerzeń danej społeczności

Na zakończenie znów pozwolę sobie przywo|ać krótk4 konstatację natury ogólnej. Dotyczy ona problematyki interpretacji symboli wizualnych, która w odniesieniu do sztuki pradziejowej nie była jak dotąd przedmiotem szerszych analiZ. Pozostaje natomiast kwe-stiq fundamentalnq dla współczesnej teorii historii sztuki' która dowodzi' że nie można odczytać w|aściwie wyobrażonego przedmiotu czy symbolu, jeśli ukazany przez twórcę wykacza on poza sferę doświadczeńwidza, który musia|by dysponować oczywistym kIu-czemiznać konwencjonaIne idiomy (Wittkower l990' s.343) Tej przepaści między formą symbolu wizualnego a jego treści4 nie da się wprawdzie usunąć, ale można ją niwelować, między innymi dziękl kontekstowi i rozpoznawaniu zmiennych motywów będqcych kon-wencjonalnymi idiomami. Dalsza jednak tego typu analiza wykacza pozaramy izalozenia niniejszego referatu, chociaż pozostaje d|a mnie postu|atem badawczym

1 5 8

LITERATURA

A b r a m o w i c z A

|956 Rysunek figuralny na późno|ateńskim naczyniu zZadowic, pow' Kalisz, [w:'| Na dziesięciolecie lódzkiego ośrodka archeologicznego, ',Acta Archaeo|ogica Lodziensia,', nr 4, Lódź., s' 35-4f B a l k e B B e n d e r W .

|99l Cmentarzysko kultury przeworskiej w Wąchocku' woj kieleckie Studium kytyczne materia-lów',,Materialy Starożytne i Wczesnośredniowieczne'', t. VI' s'|2l-l90

B a n t e l m a n n N .

l98l Figural verzierte GefiiRe aus SUderbrarup, Kreis Schleswig-Flensburg, ,,Offa", t 38, s. fl9-ff9. B e h r e n s H .

1955 Germanische Bilddarstellungen im Gebiet der unteren Elbe und unteren Weser,,,Hammaburg", R . 4 , z I X - X , 1 9 5 3 / 5 5 , s 8 3 - 9 0 .

B u g a j 8 . , M a k i e w i c z T .

1996 Ornamentyka figuralna na naczyniach glinianych okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Pol-sce, ,'Przegląd Archeologiczny'', t, 43, s 8.l-|f2

B u r a t y ń s k i A .

|9,76 Rzemieślnicza produkcja ceramiki siwej, toczonej z okresu wpływów rzymskich w Nowej Hucie i lgolomii, ,,Z.eszyty Naukowe UJ", Prace Archeologiczne, z. f2, s 89-l12

D o b r i n d t O .

Auf den Spuren der Vorzeit, ,,Heimat-Kalender fiir den Kreis Bomst", R. 5, s 33-40 G e i s l e r H

|9.79 Germanische Brandgriiber der spóten rómischen Kaiserzeit aus Schweinitz, Kr. Jessen, ,'Veróffen-tlichungen des Museums fijr Ur- und Friihgeschichte Potsdam", t 12, s 8l-122

G r ó B l e r H

1908 Vorgeschichtliche Funde aus der ji.ingeren Steinzeit, vom Hi.ittenberge bei der Gottesbeloh-nungshiitte unweit von GroB.oerner' ,,Jahresschrift ftir die Vorgeschichte der sżichsisch-thUringi-schen LŹinder'', t 7' s 95-l34

G u t h j a h r R

1934 Die Semnonen im Havelland zur fruhen Kaiserzeit. Greifswald H a d a c z e k K

I909 Album przedmiotów wydobytych w grobach cmentarzyska cialopalnego kolo Przeworska (z epoki cesarstwa rzymskiego), Lwów

H o c k G

l93l Germanische Siedlung bei Baldersheim (Unteńranken), ',Germania'', t XV' s 83.89 H o l t e r F .

1933 Waidwerk und Fischwaid in der Vorzeit, ,,Heimat-Kalender fur den Kreis Bomst", t ll, s 54-59, J o n a s H ,

l993 Zmiana i trwalość' o podstawach rozumienia przeszlości, [w:l Prace o filozofii starożytnej w przekładach (red J Domański), T 3, Warszawa

K e r s t e n W

1944 Die Hakenkreuzurne von Biala, Kr, Litzmannstadt, ,,Posener Jahrbuch fiir Vorgeschichte", t l, s 45-75

K o k o w s k i A . ,

l99| Lube|szczyzna w mlodszym okresie przedrzymskim iw okresie rzymskint,,'Lubelskie Mateńa-ly Archeologiczne", t IV, Lublin

K o s z a ń s k a H . A .

|946 Popielnica z rysunkami zpóźnego okresu rzymskiego w powiecie brzezińskim, ,,Z otchlani wie-ków''. R. XV. s' 52-55.

K u c h e n b u c h F .

|938 Die a|tmarkisch-osthannóVerschen schalenurnenfeIder der spżitrómischen Zeit, ,,Jahresschrift fUr die Vorgeschichle der sźichsisch.thi.iringischen Lżnder''' ( XXVlI

L a s e r R

l965 Die Brandgrdber der spŻitrómischen Kaiserzeit im nórdlichen Mitte|deutsch|and' T l' Berlin. L u k a L J , P i e t r z a k M .

|966 Golębiewo WieIkie, Distr de Pruszcz Gdański, Dep. de Gdańsk, ,'Inventaria Archaeologica''' Fasc. XVII, PL 108

Zdobnictwo figuralne na ceramice z tlorzec:y odry i Łnbv w okresie przedr:ymskim l 59 M a k i e w i c z T

|970 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Bialej, pow. ŁódŹ, ,,Prace i Materialy Muzeum Archeolo-gicznego i Etnograficznego w Łodzi'', Seńa Archeologiczna,t. |7, s. |75-255.

M e s r o r f J

|886 UrnenfńedhófeinSchleswig.Holstein,Hamburg. M i l d e n b e r g e r G .

l 970 Die thtiringischen Brandgrźiber der spŻitrómischen Zeit, Mitteldeutsche Forschungen (red R olesch, W.Sch|esinger, L.E.Schmitt)' t. ó0, Kłj|n - Wien.

M o r a w s k i S

l985 Pojmowanie dziela sztuki dawniej idzisiaj, [w;] S Morawski, Na zakręcie od sztuki do po- sztu-ki. Kraków. s. l63-|83.

M i . i l l e r A v o n

|962 Fohrde und Hohenferchesar. Zwei germanische GrŹiberfelder der friihen rómischen Kaiserzeit aus der Mark Brandenburg' Ber|iner BeitrŻige zur Vor- und Fńhgeschichte, t 3, Berlin M i i l l e r - B r a u e l H .

|9f6 Siichsische Fńedhófe bei Stade. Ubergang vom Verbrennen zum Bestatten, ',Praehistorische Ze. itschńft''' t' XVII' s. | 3 |. |59

M y r e s J N L . , G r e e n B .

|973 The Anglo-Saxon cemetries of caistor-By-Norwich and Marksha||, Nońo|k' Raports of the Re-search Committee Society of Antiquaries of London, No. XXX, London

N e u m a n n G .

1958 Der germanische Kultfund von Greu8en, Lkr. Sondershausen, ,,Jahresschrift fiir Mitteldeutsche Vorgeschichte'', t. 4|l4f,s 48ó-496

P e s c h e c k C h

|9.|8 Die germanischen Bodenfunde der rÓmischen Kaiserzeit in Mainfranken, T. |.2, Mijnchen Bei-trege zur Vor- und Friihgeschichte, t 27, Mtinchen

P i e t r z a k M ' ' Ł u k a L . J

|9,14 Cmentarzysko ze starszego okresu rzymskiego w Golębiewie Wielkim' pow. Gdańsk, ,'Pomora-nia Antiqua", t 5, s 299-32'7

S a g g a u H E

l 98 l Der Urnenfńedhof am Brautberg bei Bordesholm in Holstein T 2, Kata|og' Tafe|n und Plan des Grżibeńeldes, Neu mijnster.

1985 Der Urnenfriedhofam Brautberg bei Bordesholm in Holstein, T.l, Text und Karten, Neumtinster. S c h w a n t e s G

l9l5 Zur Entwicklungsgeschichte der Maanderurnen des Elbgebietes,,'Praehistońsche Zeitschńft'', t. VII, s.45-67

S o m m e r G

l9ó8 Bilddarstellungen des l. Jahrtausends aus Mitte|deutschland, Wissenschaftliche Beitrźige der Martin-Luther.Universitót Ha|Ie.Wittenberg, |968|3 (L3)' Halle.

S t i m m i n g R .

|9|4 Miianderurne mit Pferdedalste|lung und Scharnieńbe|n aus der rómischen Kaiserzeit, ,,Praehi-stońsche Zeitschrift''. s' Vl. s. l94.

U s l a r R v o n

|938 Westgermanische Bodenfunde des ersten bis dńtten Jahrhunderts nach Christus aus Mittel- und Westdeutschland. t. l-2. Berlin.

W a l l e r K .

,l95.l _{Das Grłiberfe|d von A|tenwalde' Kreis Land Hade|n, 5. Beiheft zum Atlas der Urgeschichte,} Hamburg

|96l Der Urnenfriedhof in Wehden, Die Urnenfńedhófe in Niedersachsen' t. 4' Hildesheim. W e g e w i t z W

|964 Der Urnenfriedhof von Hamburg-Marmstoń ,Die Urnenfriedhófe in Niedersachsen, t 7' Hilde. sheim.

W i l l e r s H

|907 Neue Unterschungen tiber die rÓmische Bronzeindustrie von Capua und von Niedergermanen' Hannoveą Leipzig'

W i t k o w s k i - S o m m e r G .

|976 Spuren rómischer Beeinflussung im bi|dnerischen Schaffen der Germanen (Gebiet der DDR), [w:] Rómer und Germanen in Mitteleuropa (red' H J Dó||e), Berlin' s'f65.274

r60

|990 lnterpretacja symboli wizualnych' Iw:] Symbole i symbolika (red M Glowiński), Warszawa, s 339-35'7.

Z ą b k i e w i c z - K o s z a ń s k a H . A

l 960 Biala, distr de Brzeziny, dep de Łódź, ',Inventaria Archaeologica'', Fasc IV' PL 3 I Z i m m e r - L i n n e f e l d K , G u m m e l H W a l l e r K

1960 Westerwanna I, 9 Beiheft zum Atlas der Urgeschichte, Hamburg E W A B U G A J

FIGURLICHE VERZIERUNG DER KERAMIK IM ELB. UND ODERGEBIET IN DER VORROMISCHEN EISEN- UND ROMISCHEN KAISERZEIT

Zusammenfassuns

Der vorliegende Artikel stellr alle bekannten Funde der GefiiBkeramik mit figUrlicher Verzierung aus dem oder. und Elbgebiet dar' die in die vonómische Eisenzeit und Kaiserze.it datiert werden Die archdologischen Funde bezeugen, daB die darstellenden Formen der Verzierung auf den GefiiBen, die einen konkreten Inhalt tragen, in der erórterten Zeit eine Raritet sind und dabei eine groBe Vielfżiltigkeit aufwersen'

Aus dem Odergebiet sind nur zwei solcher Funde bekannt: Zadowice, Woiwodschaft Kalisz -um 2 Jh v Chr (Abb.2a) und Babimost (Bomst), Woiwodschaft Ziclona Gora (Grtinberg) - um 3 Jh. v. Chr. (Abb. 2b). Beide Funde, obwohl zeitlich voneinander entfernt, scheinen ihre Wurzeln in einer elteren lokalen Tradition zu haben.

Im Elbgebiet wurden bisher zehn GefriBe mit figi.irlicher ornamentik gefunden Hierzu gehóren: Hohenferchesar, Kr Rathenow - 2 Jh. n. Chr (Abb 3a), Marmstorf bei Hamburg - l-2 Jh. n. Chr (Abb 4a), Zethlingen, Kr. Salzwedel - zwei Funde datiert ins 2 -3 Jh (Abb 4 b, c), CreuBen, Kr. Sondershausen (Abb óa). GroBórner' Kr Hettsted (Abb 5a) _ 3' Jh n Chr'. Stóbnitz. Kr' Merseburg (Abb. 5b)' Schweinitz. Kr. Jessen (Abb 3c) _ 3'.4 Jh' n' Chr, Merseburg (Abb 3b)' Issendoń' Kr Stade (Abb' ób) - 4'-5. Jh. n. Chr Eine interessante Tatsache lst die Nachahmung der Friese von MetallgefdBen. die an den Funden zu sehen sind

Ein genauerer Blick auf all die Funde dieser Art aus dieser Zeit in den Gebieten Polens und Deutschlands weist auf ihr relativ ófteres Vorkommen im Norden DeutschIands (Schleswig-Holstein, Niedersachsen) hin und zwar in den jijngeren Stufen der Kaiserzeit oder in der \/blkerwanderungszeit (Abb. l2-15). In Polen sind sie dagegen immerhin seltene Funde (Abb 7-ll) Sie sind in beiden Gebieten sehr unterschiedlich. Es wdre hinzuzufijgen, daB fast alle figi.irlich verzierten GefdBe Grab-funden entstammen (zu den Ausnahmen gehóren Fragmente der scheibengedrehten GefżiBe, die mit eingegldtteten figiirlichen Motiven verziert wurden und in Polen an den Siedlungsfundstellen - Kra-ków (Nowa Huta) - Pleszów und Igolomia, Woiwodschaft Kraków (Abb. l l)' zum Vorschein kamen Man darf generell feststellen, daB in dieser Zeit diese Form der visuellen Mitteilung von marginaler Bedeutung und zum Teil gegenilber den Metallerzeugnissen zweitrangig ist

Unter diesem wenigen und zerstreuten Fundmaterial haben wir es mit einer Vielfżiltigkeit der verwendeten Verzierungstechniken (der eingetieften und erhobenen), der visuellen Formen (von ganz einfachen, synthetischen bis zu entwickelten, mehr plastischcn und ,,natijrlichen") sowie mit einer Unterschiedlichkeit der Motive selbst zu tun Unter den letzteren dominieren zoomorphische Formen (Hirsch, Pferd, Vieh, Schwein odcr Eber. Hund oder WoIf, Vógel und ausnahmswcise Meercstiere) und anthropomorphische (insbesondere Vorstellungen von Gesichtcrn und Hiinden). Es erscheinen auch Fischgriitenmuster und Sonnensymbole

Die Interpretation der Bedeutung jener figijrlichen Vorstellungen bereitet viele Schwierigkei-ten Andererseits ermóglicht dieses eigenartige und vereinzelte Fundmaterial Erwagungen tiber den Bereich der menschlichen Kultur, den wir als symbolisch bezeichnen, zu fi.jhren; deswegen ist es in unseren Untersuchungen von so groBem Wert. Der Versuch. die Bedeutung und Funktionjener figilrlich ornamentierten GefiiBc zu erórtern. verIangt Methoden aus denl Gcbiet der vergleichenden

Zdobnittv'ofigurahrc na ceratnite . dorzetzl'odn,i łltbl'u'okrcsie przedrz\',nski,,l

l 6 l

Religionskunde sowie fijr die moderne Kunsttheorie erstrangige Studien ijber die Interpretation visueller Symbole. Die in den vorliegenden Artikel aufgenommenen Bemerkungen zu diesem Thema gehen ein wenig ijber seinen beabsichtigten Umfang hinaus und sind eher Hinweise ftjr weiterc Untersu-chungen

162

Ryc l Rozprzestrzenienie naczyń z ornamentyką figuralną w ok.resie przedrzymskim i rzymskim na terenie Polski i Niemiec:

l. Stiderbrarub, Kr. Schleswig-Flensburg; 2. Borgstedt, Kr. Rendsburg - Eckernfórde; 3. Bordesholm, Kr. Rendsburg . Eckernfórde;4. Altenwalde, Kr. Land Hade|n; 5. Westerwanna, Kr Land Hade|n; 6. Wehden, Kr. Wesermtinde; 7. Issendorf, Kr Stade; 8. Marmstorf kolo Hamburga; 9. Zethlingen, Kr. Salzwedel; l0. Hohenferchesar, Kr. Rathenow; Il. Schweinitz, Kr' Jessen; |2. GrosRsómer, Kr, Hett. sted; 13, Merseburg, Kr loco; |4 Stóbnitz, Kr. Merseburg; l5. GreusRsen, Kr. Sondershausen; 16' Baldersheim, Kr. Wtirtzburg; l7. Golębiewo Wie|kie' woj' gdańskie; |8. Babimost, woj. zielonogór. skie; l9. Zadowice, woj. ka|iskie; 20. Wo|a Łobudzka, woj. sieradzkiel 2l. Biala' woj |ódzkie;ff Wąchock, woj' kie|eckie; 23. Igolomia, woj' kakowskie; 24 Kraków (Nowa Huta).Pleszów' woj loco; 25. Gać kolo Przeworska' woj przemyskie

Zdobnictwo figuralne na ceramice z dorzeczy odry i łaby w okresie przedr],mskim.',

r63

:-Ńr

: l | ł | r _

-,ł|

_{ił ł, , ;dt}

F;*'ftlY

Ryc 2 a-Zadowice, woj. kaliskie; naczynie glinia- Ryc.3 ne z grobu nr 43 wraz z rozwiniętym moty. wem zwierzęcym (rysunek udostępniony przezMAIE w Łodzi); wysokość naczynia po rekonstrukcji ok. 2ó cm

b - Babimost, woj. zielonogórskie; rozwinię-cie fryzu figuralnego z brzuśca naczynia oraz rysunki naczyń glinianych z cmentarzyska wykonane na podstawie fotografii (wg Holter 1933, s. 57 i Dobrindt 192'7, s.36); wymiary naczynia?

a - Hohenferchesar, Kr Rathenow; rysunek urny z motywem koni w zaprzęBu (wg Guth-jahr l934' tab|. IVc); wysokość naczynia ok. 20 cm

b - Merseburg, Kr, Merseburg; rysunek zacho-wanego fragmentu naczynia z motywem twa-rzy (wg Mildenberger 1970, tabl 31, l3); wy-sokość zachowanego fragmentu ok l2 cm. c - Schweinitz, Kr. Jessen; naczynie toczone na kole z figuralnym fryzem na brzuścu (wg Geisler l979' s. 87, ryc.4' 6/|); wysokość na. czynia ok. l8 cm

- - ;

t64

Ryc. 4a Marmstorf kolo Ham-burga; fragment urny z plastycznym wyobra-żeniem ręki (wg Som-mer 1968, tabl. VIIa); wysokość zachowane. go fragmentu ok. 8 cm

Ryc 4b Zethlingen, Kr Sal-zwedel; schematyczny uchwyt w formie dłoni oraz rysunek wazy z tymże uchwytem (wg S o m m e r l 9 ó 8 ' t a b l V I I I a i w g K u c h e n -buch 1938, rabl II,4); wymiary naczynia')

Ryc 4c Zethlingen, Kr Sal-zwedel; fragment urny z e s c h e m a t y c z n y m przedstawieniem rąk ( w g S o m m e r 1 9 6 8 , r a b l . V I l b ) ; w y m i a r y naczynia?

Zdob,|icth,o fr|urah|e na ceramice z dorzeczy odry i łllbv w okresie przedrzymskim... 165

Ryc' 5a. GroBómer, Kr. Hettsted; rysunek ptaków z brzuśca naczynia oruz zdjęcie naczynia po rekonstrukcji (wg Sommer |9ó8, tab|' Va iVIa); zachowana wysokość naczynia ok' l3 cm

Ryc. 5b.stóbnitz, Kr. Merseburg; rozwinięcie fryzu z ptakami oraz zdjęcie naczynia (wg Sommer l9ó8' tab|. VIb' c); zachowana wysokość naczynia ok l2 cm

Ryc.6. a-GreuBen,Kr.Sondershausen; naczyniezcztetemaplastycznymi maskami dzika(wgSommer1968, tab|. IVc); wysokość naczynia ok. 23 cm

b - Issendorf; Kr. Stade; naczynie z p|astyczną figurką dzika na pokywce (wg Mti|ler.Brauel |926, s. l3ó' ryc. 3); wymiary naczynia?

r66

D

N//

%rwtłł

\rłJT'F,Fsffi

/\"\r

,4*

Ryc 7. a - Wąchock' woj. kieleckie; miniaturowe na-czynie zdobione z cmentarzyska (wg Balke, Bender |99l, tabl. V 6); wysokość naczynia3 c m

b - Wąchock, woj. kieleckie; fragment naczy-nia z klutymi motywami figuralnymi (wg Bal-ke, Bender 1991, tabl. Vl,l); zachowana wy-sokość naczynia ok. ó cm

c _ Gać (Przeworsk), woj przemyskie; rozwi. nięte fryzy zdobnicze z części barkowej urny wraz z jej rysunkiem (rysunek z oryginalu, T. Makiewicz); wysokość naczynia 20 cm

Ryc. 8. Wo|a Łobudzka, woj. sieradzkie; naczynie z grobu nr 3 zdobione motywami figuralnymi oraz rozwinięte fryzy ornamentacyjne (rysu-nek z oryginalu, T.Makiewicz); wysokość naczynia ok,l3 cm

Powiązania Dolnego ŚIqska z obszarem nadlabskim w Czechach w okresie lateńskim 161

Ryc 9 Gołębiewo Wielkie, woj. gdańskie ; urna z grobu nt 2 wtaz z rozwi. niętym fryzem zdobniczym (wg Luka, Pietrzak l966' PL l08); wysokość naczynia ok' 30 cm

Ryc. l0.Biala,woj. lódzkie; rozwiniętemotywy zdobniczęzbrzuścainóżkipopielnicy(rysunek zorygi. nalu, D Kurzańska); wysokość naczynia 28 cm

1 6 8

Ryc. ll. a - Igolomia, woj krakowskie; fragment na-czynia toczonego na kole z wyobrażeniem ptaka (wg Bugaj, Makiewicz 1996, ryc. 9); wymiary?

b. c. d - Kraków (Nowa Huta)-Pleszów (stan. 2); fragmenty naczyń toczonych na kole zdo-bionych motywami figuralnymi (wg Buratyń-ski 1976, s. 105, ryc. l3a, b, c); wYmiarY?

Ryc. l2 a - Borgsted, Kr Rendsburg. Eckernfórde; ry-sunek naczynia wraz z rozwinięciem fryzu z drugiej strony brzuśca (wg Mestorf l886' i| 2l); wysokość naczynia ok. |5 cm

b - Siiderbrarup, Kr. Schleswig-Flensburg; urna zdobiona plastycznymi figurkami (wg Bantel-mann l98| ,ryc.f)., wysokość naczynia ok.20

Zdobnictwo figuralne na ceramice z dorzeczy Odry i fuby w okresie przedrzymskim

r69

Ryc l3 Bordesholm, Kr. Rendsburg-Eckernfórdel rozwinięcie fryzu z brzuśca naczynia nr 31 l 8(6) (wg Saggau 1981, tabl.l76-177); wy-sokość naczynia ok. 20 cm

r t , - t

ffi..:

H14

\

//'

ffiA

_\<ź/

,ffi

_\.€-y'

a - Altenwalde, Kr. Land Hadeln; naczynie guzo-wate z motywami figuralnymi (wg Waller 1957, tab| 2'8); wysokość naczynia ok. 22 cm

b - Altenwalde, Kr, Land Hadeln; rysunek frag-mentu naczynia z motywem zoomorficznym (wg Behrens 1955, tabl. XXXII, 2); wymiary? c - Westerwanna, Kr. Land Hadeln; rysunek na-czyniaz motywem zwierzęcym (wg Zimmer-Lin-nefe|d i in' |960' tab| 48' 396); wysokość na-czynia ok 28 cm

d - Westerwanna, Kr. Land Hadeln; rysunek na-czynia z przedstawieniami masek (wg Zimmer-Linnefeld i in' l960. tabl'l47, ll74); wysokość naczynia ok. 29 cm

Ryc. l5 a - Wehden, Kr. Wesermtinde; urna z pla-stycznym wyobrażeniem masek ludzkich (wg Myres, Green 1973, ryc. 68); wyso-kość naczynia ok' 22 cm

b - Markshall, Norfolk; fragmenty naczy-nia z motywami masek (wg Myres, Gre-en |973, ryc ó8); wysokość naczynia ok. 2 3 c m