A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA A R C H A E O L O G IC A 7, 1ПЙ5
Romana B ar ny cz - Gup l eni ec, T a d e u s z G r a b a r c z y k , L e s z e k K a j t e r
OBRONNA REZYDENCJA BISKUPÓW W ŁOCŁAW SKICH W SUBKOW ACH N A POMORZU
I
Katedra A rcheologii U niw ersytetu Łódzkiego prowadzi od w ielu lat prace badaw cze w ruinach zam ku biskupów w łocław sk ich w Raciążku kolo C iechocinka. M urow any zam ek w Raciążku ulok ow an y został na m iejscu starszego, drew niano-ziem nego castrum, zn iszczonego w 1330 r. przez K rzyżaków 1. H istoria zamku m urow anego obejm uje trzy fazy. Pierw sza, do p ołow y X V I w., to faza zam ku go ty ck ieg o . Funkcjono-w ał on do końca X V I Funkcjono-w. a następnie u legł przeróbkom , dokonanym z inicjatyw y bpa H ieronim a R ozrażew skiego, które nadały mu charak-ter obronnej, lecz w ygodn ej podw łocław skiej siedziby. W I p ołow ie XVIII w. relik ty starej siedzib y rozebrano, a głów n ą k am ienicę zam -k ow ą przebudow ano na póżnobarkow y „w łos-ki pałac", -który w p o-czątku XIX w. u leg ł praw ie całk ow itej rozbiórce. W d otych czasow ych badaniach teren ow ych w yraźn ie w idoczne i czy teln e są d w ie fazy m uro-w ane: gotyck a i póżnobarokouro-w a. Słabo natom iast rysują się przebudow y dokonane przez H. R ozrażeprzebudow skiego, fundatora przebudow ysu n iętej przed s ie -dzibę gotyck ą w ieży bram nej( a także p ołożon ego w m iasteczku dużego kościoła. K onieczn ość ok reślen ia charakteru i technik budow lan ych sto -sow anych w fundacjach tegoż biskupa stała się bezpośrednią
przy-1 P o d s ta w o w e in fo r m a c je o w y n ik a c h p r a c w R a cią ż k u z a w ie r a ją p r a c e : L. K a j - 7 e r , Ś l a d y o b r ó b k i m e t a l i n i e ż e l a z n y c h z XIII— X I V w . na z a m k u w R a c ią ż k u k o l o C i e c h o c i n k a , „ K w a r ta ln ik H is to r ii K u ltu r y M a t e r ia ln e j" 1979, R. X X V I I, nr 3, s. 365— 373,- t e n ż e , Z a m e k w R a c ią ż k u na K u j a w a c h w ś w i e t l e n o w s z y c h b a d a ń , ,^Zapiski K u ja w s k o D o b r z y ń sk ie " 1980, se r. C , s. 9— 24; t e n ż e , W s p r a w i e i m p o r t u p i w a a n -g i e l s k i e -g o d o P o l s k i w X V I I I w . , „ K w a r ta ln ik H is t o r ii K u ltu r y M a t e r ia ln e j" 1981, R. X X IX , nr 2, s . 163— 176; L. K a j z e r, K. N a d o l e k a H o r b a c z , Z a m e k w R a -c i ą ż k u . B a d a n i a t e r e n o w e 1978— 1981, [w :] A r c h e o l o g i a i r e g i o n . M a t e r i a ł y z s e s j i n a u k o w e j W ł o c ł a w s k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o , W ło c ła w e k 1982, s. 17— 24, a ta k ż e k o le j n e (od 1979 r.) n u m e r y ln i o r m a t o r a a r c h e o l o g i c z n e g o .
czyną rozpoczęcia badań terenow ych w Subkowach. M iejscow ość ta znajduje się ok. 13 km na południe od T czew a. W śród o b iek tó w zab y tk o w y ch u rzędow y spis w ym ienia: X V w iecz n y k o śció ł pod w e zw a -niem św . S tan isław a biiskupa, X IX -w ieczn y m urow any dom (nr 82) oraz X IX —X X -w iecz n y tak że m urow any dom, o b e c n ie szk ołę (nr 81 )2. N iestety , inform acje te n ie ca łk o w icie odpow iadają prawdzie. K ościół m oże b y ć co prawda, w partiach m łodszych, r z ecz y w iście d atow an y na k on iec X IV — początek X V w ., a d a w n y podw orski spichrz (nr 82) na przełom XIX— X X w .i.n a to m ia st datow an ie dom u nr 81 na XIX w. je st grubą pom yłką. B udynek ten, m iesz czą c y ob ecn ie Zbiorczą S zk ołę Gminną, p ołożon y przy ul. Z am kow ej 2, jest b ow iem p ozostałością
średniow ieczinej m urow anej siedzi'by bisk u pów w ło cła w sk ich .
Dla zrozum ienia u sytu ow an ia sied zib y b isk u p ów w ło cła w sk ich pod G dańskiem nie od rzeczy przyp om n ieć b ęd zie kilka zasad n iczych in -form acji o granicach i u posażen iu tej d iecezji. Składała się ona z dw óch zasad n iczych części: k u jaw sk iej (obejm ującej archidiakon aty kujaw ski i k ruszw icki) oraz pom orskiej, od p ow iad ającej archid iakon atow i (ofi- cjalatow i) pom orskiem u. Znaczne b y ło także u posażen ie diecezji, s ię -gające od ok o lic Gdańska po Sand om ierszczyzn ę. Dobra sto ło w e b isk up ów w ło cła w isk ich o b ejm o w a ły w śred n iow ieczu n astęp u jące k lu -cze: subk ow sk i na Pomorzu; ciech o ciń sk i, raciąski, parchaniecki, cheł- m ecki, lub otyń sk i i w ło cła w sk i, zw ane często kluczam i kujaw skim i; n iesu łk o w sk i i w olborski, p ołożon e w o k olicach Łodzi i piórkow ski k oło Sandom ierza’ . A d m in istratorow ie dóbr biskupich na Pom orzu n azyw ani b yli od przełom u X IV —X V w. w łodarzam i pom orskim i lub sub -kow skim i, z k tórych p ierw szy — Conrat K rekerw icz ,,vloder czu Sub- kow" — w zm ian k ow an y jest w 1395 r.4
R ezyd encja b isk u pów k u jaw skich w Subkow ach n ie w zbudzała do lej p ory ż y w sz e g o zain teresow an ia w literaturze przedm iotu. O „oka-załym dw orze" b ęd ącym ,,drugą (po W łocław k u ) rezydencją biskupów " w spom n iał R. F ryd rychow icz w S ł ow n i k u g e o g r a f i c z n y m ...5 notując, że
* „ Z a b y tk i A r c h it e k tu r y i B u d o w n ic t w a w P o ls c e " , z. 3, W o j e w ó d z t w o g d a ń s k i e , o p r. L. K r z y ż a n o w s k i , W a r s z a w a 1972, s. 61.
3 S. I n g 1 o t, S t o s u n k i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e l u d n o ś c i w d o b r a c h b i s k u p s t w a w ł o c ł a w s k i e g o w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I w i e k u , „ A r c h iw u m T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w e L w o w ie " 1927, dz. II, t. III, z. 4; p or. I. S u b e r a, T e r y t o r i u m d i e c e z j i w ł o c -ł a w s k i e j i p o m o r s k i e j , „ P r a w o K a n o n ic z n e " 1961, R. IV , nr 1— 4 A . T o m c z a k , K a n c e l a r i a b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h w o k r e s i e k s i ę g i w p i s ó w (X V — X V I I I w , ) , „ R o c z -n ik i T d r u ń s k ie g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o " 1964, R. L X IX , z. 3, s . 18 i -n. 4 T o m с z a k , o p . ci t., s. 34 i n. T a m ż e w s p o m in a n i i in n i w ło d a r z e p o m o r s c y . 5 S ł o w n i k g e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , t. X I, W a r s z a w a 1990, s. 519— 521. A u to r e m h a s ła p o d p is a n e g o K s. Fr. b y ł R. F r y d r y c h o w ic z , z n a n y b a d a c z d z ie j ó w P o m o r z a . N a d m ie n ić tu w a r to , ż e w p o c z ą t k u X X w . p r o b d s z c z e m w S u b k o w a c h b y ł in n y d z ia ła c z T N T i h is t o r y k P o m o r za B r u n o n C z a p la Ť1926,
zn aczen ie jej urosło po zn iszczen iu przez gd ańszczan sied zib y biskupiej w G órce pod G dańskiem w 1414 r. W końcu XIX w ., \yedług te -g oż autora, p<&-gt;-p^Iacn'',7trľlWl^šTcľný~zosľaTyTTr -ôlľszeŕne, ch o ć o g ra n i-czo n e główp4e do ep o k i p ozostaw an ia na stolcu biskupim K rzysztofa A n to n ieg o Szemibeka (1720— 1739), notatki o in te r e su ją c y m \n a s o b ie k -c ie sp otk ać m ożna w m on ografi-czn ym opra-cow aniu sied zib bisk u pów w ło cła w sk ich pióra S. C hodyńskiego*. W tej cenn ej, ch oć już p rze-sta r z a łe j'‘Р '^ У Г 'T ie tu J ^ o n - fakt istnienia w Subkow ach ,,zam ku, czy też dw drku dla w y g o d y bisk u pów [!|" 7. W iad om ości zaczerpn ięte ze S/owniMa p ow iela M. O rłow icz, w sw ym do dziś n iezastąp ion ym prze- wodnikjii po w o je w ó d ztw ie pom orskim 8. W inn ych opracow aniach wzmianjci o sied zib ie b isku piej p ojaw iają się sporadycznie, a n ow e przew odniki czy popularne m onografie budow nictw a ob ronnego ziem i g d ańsk iej n ie u w zględ n iają go całkowicie®. Z w y m ie n io n y ch au torów w iad om ości o d atow an iu p odaje ty lk o R. F ryd rych ow icz, k tóry w spo-mina, że pałac został w y b u d o w n a y przez M acieja z G ołańczy (ok. 1285— — 1368), biskupa w ło c ła w sk ie g o w latach 1323— 1364, a restau row an y przez H. R o zrażew sk iego (1581— 1600). O „naprawie" zam ku przez K. Szem beka w 1729 r. pisał S. C hodyński dodając, że biskup w 1739 r. p rzezn aczył dochód z roli biskupiej przy łąkach m iłobądzkich w w y s o -k ości 300 zł roczn ie na jego rem onty, a sam w y d a ł rze-kom o na prace b u d ow lan e w Suibkowach 20 tys. tyn fów . W sum ie stw ierd zić należy, że siedziba biskupia w Subkow ach poznana b yła bardzo słabo, sz c z e -g ó ln ie przez a rch e o lo -g ó w i architektów .
W zm ianki o pracach b u d ow lan ych p row ad zon ych tam przez H. Roz- la ż e w sk ie g o stały, się g łó w n ą p rzyczyn ą badań te ren o w y ch p rzep row a-d zo n y ch w paźa-dzierniku 1982 r. P row aa-dzono je z śroa-d k ów A kcji W isła, przy p om ocy i ży c zliw y m zain teresow an iu k iero w n ictw a i p ersonelu p ed a g o g iczn eg o Zbiorczej S zk o ły G m innej, a także m iejsco w y ch władz. W trakcie b adań 10 w y e k sp lo ro w a n o d w a w y k o p y a rc h eo lo g iczn e i jed ną od kryw k ę arch itekton iczn ą o łączn ej p o w ierz ch n j^ l5 ,5 m2 i o rien ta -cy jn ej kubaturze 30 m s. D ok onano także szereg u a n a lityczn ych
obser-• S„ C h o d y . ń i s k i , Z a m k i , p a l a c e i r e z y d e n c j e b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h , (w :) M ortu m e n ta h i s t o r i c a , D i o e c e s e o s V l a d l s l a v i e n s i s , t. X X I V W ło c ła w e k 1910, s. 66— 93.
1 Tamże, s. 86. • M . O r ł ó w i c z, I l u s t r o w a n y p r z é w o d n i k p o w o j e w ó d z t w i e p o m o r s k i m , L w ó w 1924, c . 301. ... • B ra k n p . w z m ia n k i o d w o r z e w S u b k o w a c h u F. M a m u s z k i , W o j e w ó d z t w o g d a ń s k i e . P r z e w o d n i k , ..W a r s z a w a 1959^ c z y t e g o ż a u to r a , B u d o w l e o b r o n n e z i e m i g d a ń s k i e j , G d a ń s k 1966. 10 R. B a r n y c z - G u p i e n i e c , T. G r a b a r c z y k , L. K a j i e r , S p r a w o z d a n i e г p r a ć a r c h e a l o g i c z n o a r c h i t e k t o h i c / ń y c f i W' S u b k o w a c h , w o j . g d a ń s k i e p r z e p r o w a -d z o n y c h w* 1982 r o k u , Ł ó-d ź 198‘2,1 m a š z ý t lo p ls w- M tfźetim A r c h e o lo g ic z n y m w 'G -d a ń sk u .
R y s. 3. P r z e k r ó j b u d y n k u w s p ó ł c z e s n e g o ( s z k o ły )
O — p o łu d n io w i; b — t l ł w c c j * w ic L e d n l*
w acji arch itek to n iczn ych , z an alizą pom iarow ą c e g ły z d w oru i k o śc io -ła w łą czn ie, zebrano sporą ilo ść źródeł p isa n ych p odczas k w eren d y p rzeprow ad zon ej w A rchiw um D iecezja ln y m w e W ło cław k u , u zu p eł-n ioeł-n ej m ateriałam i p rzech o w y w a eł-n y m i w tek ach red ak cy jeł-n y ch S ło w eł-ni k a
h i s t o r y c z no - g e o g r a i i cz n e g o P o m o r za w ś r ed n i o wi e c z u . Z m ateriałów
tych sk o rzystan o d zięk i u przejm ości dr. M. G rzegorza z Zakładu H i-storii Pom orza IH P A N w T oruniu. Z akres prac te ren o w y ch n ie był w ielk i. N ie zm ierzały on e d o p e łn e g o p oznania o b ie k tu i o k reślen ia form y przestrzen nej ca ło ści za ło żen ia w p o szcz eg ó ln y c h fazach jego u żytk ow an ia, M iały charakter k om p lem en tarn y w stosu nk u do badań
w Raciążku k o ło C iech ocin k a i d o ty c z y ły ty lk o rejestracji z a c h o w a -n ych partii z a b y tk o w y c h fu -n dam e-n tów oraz poz-nia stratygrafii - na-w arstna-w ień ziem n ych na-w b ezpośrednim są sied ztna-w ie budynku. M imo tak w ąsk o zak rojon ego program u b ad aw czego o b serw a c je w y k o p ó w i o d -k ry w e-k p ołą czo n e z analizą źródeł p isan ych , a ta-k że pom iarów archi-tek ton iczn y ch b udynku o b ecn ej szk o ły , w y k o n a n y c h przez G dańskie Biuro Projektów B udow nictw a P r z e m y sło w e g o ” , p o zw o liły na sform uło w a n ie kilku hipotez b ad aw czych d o ty c z ą c y c h c a łe g o zesp o łu o b ro n -n ej re zyd e-n cji b iskupiej.
П
P rzejdźm y teraz d o op isu w y k o p ó w b ad aw czych i an alizy ru ch o-m ego o-m ateriału za b y tk o w eg o .
W y k o p I (2,0 X 3,0 m) zlok a lizo w a n o przy p o łu d n io w ej ścia n ie d w oru , w o d le g ło śc i 1,5 m od narożnika p ołu d niow ow sch od niego. W y -kop p o sa d o w io n y na g łęb o k o śc i n iw ela cy jn ej 97,50 ek sp lo ro w a n o do gł. niw . 94,95. W artości te są w artościam i u m ow n ym i, gd y ż za p oziom 100,00 p rzy jęto w y so k o ść stopnia w e jś c io w e g o przy g łó w n y ch drzw iach do budynku, p o ło ż o n y c h na o si e le w a c ji p ó łn ocn ej. W artość 100,00 odpow iad a w p rzyb liżen iu 37,35 m n. p. m. E ksplorow ano g o w arstw a mi m ech an iczn ym i (w ich ob ręb ie zb ieran o m ateriał za b y tk o w y ), d o -k on u jąc p rzeg łęb ien ia w p ółn o cn ej, p rzym urow anej cz ęści w y-k op u. S tw ierd zon o, że w a r stw y naturalne lek k o upadają, ob n iżając się z k ie -runku za ch o d n ieg o ku w sch od n iem u o o k . 0,2 m na od cink u 2 m. Do gł. niw . 96,50 (w p rofilu W ) i 96,30 (w profilu E) zb ieran o: poziom w sp ó łc z e sn e g o rum oszu, n ow e w k o p y i gruby poziom g lin ia sty (n iew ą tp liiew ie n a sy p o iew y ), za iew iera ją cy iew so b ie ułam ki c e g ie ł i grudki iew ę -gla d rzew n eg o . N a om aw ian ej g łęb o k o śc i stw ierd zo n o o b e c n o ść stro-pu w arstw y brunatno-szarej g lin ia stej p róch n icy n a sy c o n e j w ęglam i d rzew n ym i i n ieliczn ym i drobinam i c e g ły . Poziom ten, o m iąższości o k o ło 0,25 m, je st w arstw ą kulturow ą, p och od zącą zap ew n e z ep ok i p ó źn eg o śred n io w iecza . Brak zab y tk ó w ru ch om ych u n iem o żliw ia jego d ok ła d n iejsze d a to w a n ie. Jednakże o b ecn o ść c e g ły przem aw ia za w y -k lu czen iem w c zesn o śred n io w iecz n e j m etry-ki. Przy profilu W w spągu o p isy w a n e j w a rstw y na gł. niw . 96,40— 96,35 zao b serw o w a n o o b ecn o ść (u ch w y co n eg o ty lk o skrajem i w ch o d zą ceg o w profil zachodni) p a le-niska, które w y zn a cza ła ciem na, n a sy co n a w ęglam i p róch n ica i p rze-p alo n e k a m ien ie. W w y rze-p ełn isk u rze-p alen isk a zn a lezio n o k am ien n y
roz-” P o m ia r nr 5 1 5 2 V 8 2 p r z e c h o w y w a n y w Z b io r c z e j S z k o l e G m in n e j w S u b k o w a c h . Z a u d o s t ę p n ie n ie g o d z ię k u je m y d y r e k t o r o w i m g r R. W e łt o w is k ie m u .
Ŕ
R y s . 4. W y k o p I, p r o f il p ó í a o c n y . i w s c h o d n i (n r 1 n a r y s . 1)
O z n a c z e n ie w .ir stw : 1 — g m ľ o w o - p f ó c h n ic z n y n a s y p w s p ó łc z e s n y r 2 — ż ó łta g lin a n a s y p o w a ; 3 — Ьгж- n a tn o -cza rn a g lin ia sta p ró ch n ica - z w ęg la m i i с е д Ц ; 3 - a — palenisko,* 4 - b ru natn a, g lin ia sta p róck - n ic a z w ę g le m ; 5 — b rą zo w y , g lin ia s t y ił* 6 —■_ p ia s e k # s z a r o -ż ó łty (c a le c ); 7 — b rą zo w y , z b ity ii; 8 — p o zio m za p r a w y w a p ie n n e j (tz w . tr ó jk ą t b u d o w la n y )} 9 — p r ze m iesz a n y , g lin ia s t y w k o p fu nd am e n to w y o b a r V ie od b rą zo w ej do b r u n a tn o ż ó łte j; 10 — c e g ły , 11 .— k a am ie n ie e r a ty c z n e ; 12 — z a -praw a w a p ien n a ; 12 a — -ty n k ; 13 — p o zio m b u d o w la n y , (ru m o sz o w y ); 14 — w y k o p w s p ó łc z e s n y . 15 — ż ó łt a y łi n a u ż y t a ja k o le p is z c z e fu n d a m en tu , 16 — z b u tw ia ła d ra n ica ; 1? — ż ó łt y p ia sek
(warstwa wyrów naw cy)
R o m a n a B a r n y c z -G u p j& n ie c , T a d a m z G r a b a r c z y k , L e sz e k K a jz e r
cieracz. N iżej w arstw a kulturow a rozbielała się, p rzech odząc w gruby na 0,3— 0,4 ш p oziom brunatnej glin ia stej p róch n icy. Od g łęb o k o śc i 96,50 m w yraźn ie zaryso w a ł się w y k op fu n dam en tow y, p o siad ają cy p o -czątk ow o szero k o ść ponad 1 m. Przy p rofilu w sch od nim na gł. niw . ok. 96,30 u stalo n o ob ecn o ść cien k iej w arstw y rum oszow ej, którą zin terpre-tow an o jako poziom b ud ow lan y. Poniżej p o zio m u 95,90 (przy profilu W ) i 96,80 (w profilu E) pod cien k ą w arstw ą b rą zo w ego iłku, stw ierd zon o o b ecn o ść p ia sz czy steg o calca. Na tle jeg o w y ra źn ie ry so w a ł się w y p e ł-n ioł-n y glił-ną w k op fu ł-n d am eł-n tow y o szero k o ści 1 m. W e w k o p ie tým na gł. niw . 95,60— 95,50 przy m urze za o b serw o w a n o n ie w ielk ą w arstew k ę zap raw y w ap ien nej, tzw, trójkąt b u d ow lan y. N a g łęb o k o śc i 95,00 m ocn y w y c ie k w od y gru n to w ej u n iem o żliw ił ek sp lo r a cję w yk op u . N ie d o k opan o się do końca w kopu fu n d a m en to w ego . Na gł. niw . 94,95 stw ie r -d zon o o b e c n o ść sto p y fun-dam entu.
W y k o p d osta rczy ł m inim alnej ilo ści za b y tk ó w ru ch om ych (ceram ika red u k cyjn a , szk ło o k ien n e i n a czy n io w e). Po w y e k sp lo ro w a n iu w y -kopy d ok on a n o także ob serw a cji o d k rytej .p a rtii fundam entu dw oru. Do gł. niw . ok. 97,20 je st on w y k o n a n y z c e g ły g o ty c k ie j w w ątk u p o l-skim, niżej, po n iep ełn y m p oziom ie rolki, fundam ent zm urow ano z bar-dzo d użych k am ien i e r a ty c z n y c h (p rzek raczających 0,5 m) na m ocnej zap raw ie w a p ien n ej. P rzestrzen ie m ięd zy głazam i u zu p ełn ian o m n iej-szym i k am ien iam i i n ieliczn y m i ułam kam i c e g ły . M u row anie jest d o ść staranne, mur w y ra źn ie p o w stał na w o ln y m p ow ietrzu (a n ie w sz a lo -w an ym -w y k o p ie -w ąsk op rzestrzen n ym ), a na gł. ni-w . 96,40 st-w ierd zon o o b ecn o ść w y ra źn eg o p oziom u w y r ó w n a w cze g o . W y s o k o ś ć je g o w y s tą p ienia odpow iad ała w arstw ie rum oszu b u d o w la n eg o w p rofilu ziem nym . Interpretacja tej o b serw a cji n ie budzi w ą tp liw o ści. Z ch w ilą w y m urow ania fundam entu do w y ż ej podanej w y so k o ś c i w k op fu n dam en -to w y zasyp a n o i od poziom u teg o ro zp o czę-to w z n o sz e n ie ścia n y . Tak w ięc za fundam ent trak tow ać m ożna mur poniżej gł. niw . 96,40, a n ie p oziom rolki. W ła śc iw y fundam ent sk ład ał się zatem z d w ó ch p o z io m ów g ła zó w : w y ż sz eg o , łą czo n eg o zapraw ą w a p ien n ą i n iż szeg o , za la -n eg o zapraw ą ty lk o d o p o ło w y w y so k o śc i, a -n iżej żółta w ą gli-ną. Od stropu (poziom w y r ó w n a w czy ) d o sto p y zn ajd u jącej się na gł. niw . 94,95 posiad ał on w ię c w y s o k o ś ć o k . 1,5 m.
W y k o p II (2,0X 3,0 m) zlo k a lizo w a n o także przy p o łu d n io w ej ś c ia -n ie dw oru w o d le g ło ści 8,0 m od -naroż-nika p o łu d -n iow o-za ch o d -n ieg o. C elem w yk o p u b y ło zw ery fik o w a n ie ob serw a cji d o k o n a n y ch w w y k o -p ie I, co sta ło się k o n iec zn e w o b ec tezy , która w y n ik a ła z a n alizy rzu-tu p rzyziem ia budynku. O b serw acja te g o p la n u w y k a za ła w y ra źn e róż-n ic e w gru b ości m urów m ag istralróż-n y ch d w oru , su g eru ją c e ich ch roróż-n o-lo giczn ą n ie ró w n o cz a so w o ść. P on iew aż cała ścian a p o łu d n iow a p o sia d a
jed n a k ow ą grubość, zd ecy d o w a n o , iż trzeba ją d ok ła d n ie p o zn a ć w celu lep szeg o sch arak teryzow an ia murarki g o ty c k ie j d w oru i ła tw ie jsz e g o od różn ien ia jej od murów p ó źn iejszych . W yk op p o sa d o w io n y na gł. niw . ok . 98,20 ek sp lo ro w a n o do g ł. niw . 95,25. Z nając układ stratyg ra-ficzn y p o sta n o w io n o ek sp lo r o w a ć go w arstw am i naturalnym i. W y róż-n ioróż-n o p oziom p rzy p o w ierzch róż-n io w y i gruby róż-n asyp g liróż-n ia sty (id eróż-n ty czróż-n y jak w w y k o p ie I), pod k tórym jedn ak n ie zn a lezion o czarn ego poziom u k u ltu ro w ego , lecz brązow y zb ity iło w a ty ca lec le ż ą c y ha (także cal- cow ym ) piasiku. W w y k o p ie II n ie stw ierd zon o w ięc śla d ó w in g eren cji osa d n iczej w o k resach p o p rzed zający ch p o w sta n ie dw oru . N a gł. niw . 97,15 p rzy ścia n ie budynku za o b serw o w a n o o b ecn o ść poziom u b u d ow la n eg o. O dpow iada o n p o ziom o w i b ud ow lan em u na gł. n iw . 96,30 z w y kopu I. R óżnicę w y so k o śc i m ięd zy tym i w arstw am i potw ierdza, o b se r w o w a n y także ob ecn ie, sp ad ek terenu, k tóry obniża się ku n ie w ie lk ie -mu ciek o w i, b ieg n ą cem u od strony w sch od n iej. Poniżej tej g łęb o k o śc i p row ad zon o ek sp lo r a cję sze ro k ie g o w kopu fu n d a m en tow eg o. N a gł. niw . ok . 97,00 ry so w a ł się on w yraźn ie, p osiad ając szero k o ść b lisk o 1,2 m. Przy ścia n ie d w oru na gł. n iw . 97,00— 96,60 zn a lezio n o relik t d rew n ia n ej d ran icy (w id oczn ej n a stęp n ie w o b u profilach), k tórą w iąza ć m ożna z m u row an iem ścia n y . N ie je st to jedn ak ch yb a p o zo sta ło ść sza -lun k u (?). Spąg w k op u fu n d a m en tow ego stw ierd zo n o na gł. n iw . 95,25— — 95,30. W yk op b ył p raw ie ja ło w y . W w arstw ie drugiej (g lin iastego naisypu) zn a lezion o 1 fragm ent brzuśca n a czyn ia g lin ia n eg o , w y p a lo n e -go w atm osferze red u k cyjn ej i 2 fragm en ty n a czy ń szk la n y c h (butel- ki?).
Fundam ent badany w om a w ian y m w y k o p ie zm u row an y b y ł n ieco inaczej niż w w y k o p ie I, ch o ć ob a p o m ieścić n a leży w „normach" g o -ty ck ich . Do gł. n iw . 97,20 sięg a ł mur z c e g ły g o -ty c k ie j w w ątk u p o ls-kim na m ocn ej zap raw ie w ap ien n ej, n iżej zn a lezio n o o d sa d zk ę o s z e -rok o ści ok . 0,1 m. Poniżej od sad zk i o b serw o w a n o mur sk ła d a ją cy s ię z rzędu d u ży ch głaftiw , takich sam ych jak w w y k o p ie I. Pod tym p o ziom em , na gł. niw . 96,40 stw ierd zon o o b e c n o ść poziom u w y r ó w n a w -czego , a n a stęp n ie d w a rzęd y n ie co m n iejsz y ch k a m ien i i p oziom u w y - lew k i (na gł. niw . 95,60). Pod w y le w k ą n ie za o b serw o w a n o już k am ieni, lecz ty lk o w y so k ą na b lisk o 0,25 m w arstw ę g lin y barw y żółtej, p odob nej do g lin y w spągu fundam entu z w y k o p u I. Tak w ię c za p oziom sto -p y fundam entu -p rzyją ć m ożna albo g łę b o k o ść w y le w k i (95,60), albo p oziom sp ągu w a rstw y g lin y (95,30). Badany mur fu n d am en tow y w z n ie-sio n o w trzech zap ew n e eta p a ch z „w oln ej ręki", a n ie w w ąsk o p rzest- rzen nym w k o p ie. Etap p ierw szy to u form ow an ie g lin ia stej ła w y , po k tó rym w k op p od syp an o . N a stę p n ie zm urow ano partię fundam entu, s k ła -d ającą się z -d w ó ch p o ziom ó w k am ieni, k tórą na gł. niw . 96,40 zalano
p oziom em w y r ó w n a w czy m i ró w n ież p od syp a n o w kop. W k o ń cu w y -m urow ano z d u ży ch g ła zó w funda-m ent aż do odsadzki, ca ło ść w k op u zasy p an o i od gł. niw . 97,20 rozp oczęto w z n o sze n ie ścia n y budynku. Fundam ent w w y k o p ie ił p osiad ał w ięc w y so k o ść 1,5 m (od odsadzki do n ajn iższej w y lew k i), a je śli u w zg lęd n ić d o ln y p oziom g lin y — to aż 1,7 m.
O dk ryw ka architektoniczna. K orzystając z o b ecn o ści sp ych ok op ark i „Białoruś", którą za sy p y w a n o oba w y k o p y badaw cze, p o sta n o w io n o od -k ryć mur fu n d a m en tow y przy ś c ia n ie zach od n iej dw oru . O b ecn o ść b e-to n o w y ch fartu ch ów oraz drogi d oja zd o w ej sp o w o d o w a ła , że od k ryw k ę zm ieścić trzeba b yło przy p ó łn ocn o-zach o d n im n arożn iku budynku. Od w sch od u p osia d ała on a d łu g o ść 2 m (od narożnika N W po lin ii ścian y), d łu g o ść boku p o łu d n io w e g o w y n o siła 1,5 m, a p ó łn o cn eg o 1 m. O d k ry -w k ę -w yk op a n o m ech an iczn ie, zb ierając koparką ponad 1,5 m nadkładu. N a stę p n ie ek sp lo r a cję p row ad zon o ręczn ie. W o b ec stw ierd zen ia, że mur zachod n i d w oru w y c h o d zi p o za n arożnik N W , p rzed łu zon o ją o 0,3 m ku p ó łn o c y p o linii ścia n y m a gistraln ej. O d k ry w k ę p osa d o w io n ą na gł. n iw . 100,00 e k sp lo r o w a n o ty lk o d o g ł. n iw . 98,20, co sp o w o d o w a n e b y -ło n iem o żn o ścią p o szer zen ia h ałd y na d rog ę d ojazd ow ą. N ie o sią g n ię to ca lca ani sto p y fu n dam en tów . W p rofilach ziem n y c h u stalon o o b e c -n o ś ć g li-n ia ste g o -n a sy p u (podob-nie ja k w w y k o p a ch I i II). S tw ierd zo-n o n atom iast ca łk o w icie inną tech n ik ę m urow ania lundam entu, a w ła ś c i-w ie d o ln ej cz ę śc i za ch od n iej ścia n y m agistraln ej budynku. Do gł. nii-w . 99,80 zm urow ana on a b yła z c e g ły g o ty c k ie j (m oże u ży tej w tórnie) i m n iejszej c e g ły o szero k o ści n ie p rzek raczającej w ,,x" 8,0 cm. P on i-żej ca ły o b serw o w a n y fundam ent m u row an y b ył z n ie w ie lk ic h k am ien i er a ty cz n y c h u k ład an y ch z ten d en cją do za ch o w a n ia p o zio m ó w , przy czym k ażd y rząd k a m ien i o d d z ie lo n y był w arstw ą w y r ó w n a w czą z za-p raw y o b ficie w y m ie sza n ej z rum oszem ce g la n y m . N a gł. n iw . 98,80 stw ierd zon o c o fn ię c ie m uru o o k . 0,1 m od lica ścia n y i na tej sam ej w y so k o ści za o b serw o w a n o w profilu ziem nym poziom b udow lany. D o-p iero o-p o n iżej tej w y s o k o ś c i m ożem y w ię c m ó w ić o fu n d am en cie. B ada-na ścian a n ie k o ń czy się ada-na linii ada-narożnika budynku, le c z b ie g n ie d alej (ku p ó łn o cy ), co su g ero w a ć m oże, ż e b u d y n ek się g a ł d alej na p ó łn o c (?). O k oło 0,3 m za linią sp o d z ie w a n eg o narożnika z badaną ścia n ą p o -łą czo n y je st mur (z k am ien i era ty cz n y c h , w ią za n y ch zap raw ą i glin'ą) p rzew ią zan y z m urem zachodnim budynku. O b serw acja b adan ych partii m urów , a także brak na profilu ziem nym śla d ó w w k op u fu n d a m en to w e-g o w sk a zu je, że mur co n ajm n iej do p oziom u 98,20 w y k o n a n o w w ą- sk op rzestrzen n ym w k o p ie fu n dam en tow ym , k tó reg o sze ro k o ść w yzn a
czała zarazem sze ro k o ść ścia n y . W w kop ten w sy p y w a n o w a rstw o w o k am ien ie, od góry za sy p y w a n o każdą w arstw y rum oszem ceglan ym , a n a stęp n ie za lew a n o zapraw ą. Badany mur je st zm urow any n iesta ra n nie, ch oć z p ew n ą ten d en cją do zach o w a n ia „praw ideł" murarki g o ty c -kiej. O k oło 0,3 m od lin ii narożnika N W d w oru o d ch o d zi k u za ch o d o w i inny (p rzew iązan y z poprzednim ) mur, w iązany zn a czn ie słab iej, k tóry łą czy ć m ożna za p ew n e z innym b ud yn k iem (?). C h ron ologia je g o o d -p o w ia d a d a c ie -p o w sta n ia b ad an ego od cin k a ścia n y d w oru . W o d k r y w c e zn a lezio n o w iqoej, niż w p oprzed n ich w yk op ach , za b y tk ó w ru ch om ych. O prócz 2 fragm en tów k a lli p ie c o w y c h p o k r y ty ch zielo n ą p o le w ą , zid en -tyfik ow an o 8 fragm en tów szkła (2 fragm en ty n a c z y n io w e g o i 6 taflo- w e g o — o k ie n n eg o ), a także 15 fragm en tów ceram iki, w śród k tórej w y ró żn ion o 14 fra gm en tó w brzuśców n a czy ń w y p a lo n y c h w atm osferze red u k cyjn ej i 1 fragm ent n a czy n ia w y p a lo n e g o w atm osferze u tlen ia ją -cej.
B adania d o sta rc zy ły bardzo m ałej ilo śc i ru ch o m ego m ateriału za b y t-k o w e g o . T ylt-k o je d e n zab ytet-k , t-k a m ien n y rozcieracz, zn a lezio n y w p a le-n isk u przy zachodle-nim p rołilu w y k o p u I, w iązać m ożle-na z o sad le-n ictw em p o p rzed zającym b udow ą m u ro w a n eg o d w oru . P o zo sta łe p och od zą z o k resu je g o u ży tk ow an ia . W w y k o p a ch i o d k r y w c e zn alezio n o łą c z -n ie 20 u łam ków ceram iki (19 frag m e-n tów -n a czy ń w y p a lo -n y c h w atm os- łe r z e red u k cy jn ej i 1 Iragm ent n a czy n ia w y k o n a n e g o z g lin y żela zistej i w y p a ło m | 0 w a tm oslerze u tlen iają cej). Są to w y łą cz n ie m a łe ułam ki brzu sców , |>ochodzące p rzew a żn ie z n a czy ń k u c h en n y ch . N iek tó r e frag-m en ty zd ob ion e są ciągafrag-m i w y św ie c e ń , in n e słabo w id oczn y frag-m i d oo k o l- nym i, żłobkam i. M ateriał ten n ie posiad a d u żych w a lo rów datu jących, ch o ć o rien ta c y jn ie łą czo n y b yć m oże z u ży tk o w a n iem bud yn ku w o k re-s ie n o w o ży tn y m . D rugą k a teg o r ią za b y tk ó w re-sta n o w ią ułam ki re-szk ła (16 sztuk), p o ch o d z ą ce z n a c z y ń (3 fragm en ty ch yb a b utelek) oraz z o k ien . W śród ty c h osta tn ich zn a lezio n o 1 m ały fragm ent g o m ó łk i i 8 fragm en -tó w szkła taflo w e g o. N a n ie k -tó ry ch fragm en tach w id o czn e są ślad y po op raw ach, za p ew n e „w ołów " . O statn ia grupa za b y tk ó w to 2 fra gm en -ty k afli p ie co w y c h , p o k ry -ty ch zielo n ą p o le w ą i zd o b io n y ch p óżn o ren e- sa n so w y m orn am entem roślin nym . P o ch od zić o n e m ogą zarów n o z o k r e -su p rzeb u d ow y p row ad zon ej przez H. R o zra żew sk iego , jak i z X VII p o czątk ó w XVIII w., k ie d y to p ie c e z ie lo n e w y m ie n ia n e są w op isach dw oru. W su m ie ru ch om y m ateriał z a b y tk o w y zn a lezio n y w Sub k o-w a ch n ie jest c ie k a o-w y i n ie o-w n o si nic n o o-w eg o d o prób o k reślen ia сЬто- n o lo g ii ob iek tu .
III
H istoria m ie js c o w o ś c i sięg a k ońca XIII w. 26 lipca 1282 r. M szczuj II n adał b isk u p ow i w ło cła w sk iem u „ S o p cov o e t aliis" (razem 13 w si p o m orskich) wraz z p ełn ym im m u n itetem 12. N ad an ie to pow tarza w d o k u -m en cie z p oczątku października te g o ż roku, k ied y to za ofia ro w a n e S u b k ow y i 4 inne w sie p om orsk ie przy jmuje w zam ian od biskupa w ło -cła w sk ie g o 3 w sie 1 d z ie s ię c in y z ziem i g n ie w s k ie j” . Z a k tów sp isan ych 8 k w ietn ia 1290 r.14 i 6 k w ietn ia 1295 r.15 d o w ia d u jem y się o w c z e ś n ie jsz y c h w ła ścicie la c h tej w si. S tan ow iła ona przed 1282 r. (w rB,: г 6 in n y mi) w ła sn o ść p ryw atn ą, n ależą c d o k asztelan a M ichała, którem u z o -stała sk o n fisk ow a n a za zdradę, M im o starań sy n ó w M ichała: M ikołaja, J erzeg o i Rudolfa i in n y ch w ielm o żó w , P rzem ysł II a n astęp n ie H enryk biskup p o m eza ń sk i1*, p otw ierdzają prawa b isk u p ów w ło cła w sk ich d o S u b k o w y ch i in n ych w si. W tym o statn im d o k u m en cie sp o ty k a m y in -form ację, że J erzy i Rudolf, s y n o w ie M ichała d e W iildenbruch, sp rzeda-li za 60 g rz y w ien sw e praw a d o S u b k o w y ch i inn ych w si W isła w o w i, b isk u p ow i w ło cła w sk iem u . Z resztą już 4 sty czn ia 1286 r. M szczuj II p o tw ierd ził im m unitet dla S u b k o w y ch i inn ych w si b isk u p ów w ło c ła w s -k ich na Pom orzu17, a w d o -k u m en cie w y sta w io n y m w G dańs-ku 9 -k w ie t-nia 1290 r. ze zw o lił na lo k o w a n ie „villam d ictam S obk ow "1*. K olejna n a stęp u je 30 maja 1301 r., k ied y to biskup G erw ard w d o k u m en ćie „actum et datum in Subkav" loku je S ub k ow y i sąsied n i S w arożyn na p raw ie n iem ieck im w y zn a czają c jako zasad żcę H enryka, sy n a w ójta z G n iew u i Jana d e L yw n ow (z L ig n o w y ch )1®. W d o k u m en cie w y s ta w io -nym w sąsied n im R ad o stow ie 6 m arca 1309 r, przez G odfryda op ata o liw - sk ie g o jak o św iad ek figu ru je pleban z S u b k ow ych Jan i jest to p ier-w sz e p o śier-w ia d c z e n ie o b ecn o ści k o śc io ła 20. T en że pleban Jan ier-w sp om n
ia-'* P o m m e r e l i s c h e s U r k u n d e n b u c h . . . , b e a r b . M . v . P e r 1 b а с h, D a n z ig 1882, Bd. 1, s . 328— 329, nr 362. 13 T a m ż e , s. 300— 301, n r 341. 14 T a m ż e , s . 415— 416, nr 464. 15 T a m ż e , 6 . 466— 467, nr 522. 18 T a m ż e , s. 525— 5 26, nr 5^1. n T a m ż e , s . 362— 363, nr 4C2. 13 T a m ż e , s . 4,16— 417, n r 465. > 11 T a m ż e , s. 5 2 8 — 5 29, nr 594 a. P r o b le m lo k a c j i S u b k o w y c h i S w a r o ż y n a p o s ia d a s p o r ą lite r a tu r ę . L o k a c ja z 1290 r. w ią z a ła s i ę z p r a w e m p o ls k im i u p ły w e m o k r e s u w o l n i z n y d la W o j c i e c h a z e S tw o ln a i S z y m o n a G a llik a . N a t o m ia s t lo k a c j a z 1301 r. d o t y c z y ł a t y l k o p r z e n ie s ie n ia w s i z p r a w a p o l s k i e g o n a n ie m ie c k ie , p or. H i s t o r i a P o m o r z a , r e d . G . L a b u d a , t. I, c z . 1, P o z n a ń 1972. s . 501, a t a k ż e J . P o w i e r s k i , D o b r a o s t r o w i c k o - g o l u b s k i e b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h na Ile s t o s u n k ó w p o l s k o - k r z y ż a c - k l c h w l a t a c h 1235— 1308, G d a ń s k 1977, s. 1 4 9 — 150. *° P o m m e r e l i s c h e s . . . , s . 5 9 0 — 5 91, n r 6 70.
ny jest 23 sierpnia te g o ż roku nie ty lk o jako proboszcz, le c z i jako d ziek an 21. W zm ianki o S ub k ow ach p och od zące z X IV — X V w . i p oczą t-ku X V I w . są bardzo liczn e. M ie jsc o w o ść przez c a ły czas n a leża ła do dóbr sto ło w y c h b isk u p ów w łocła w sk ich , stan o w ią c centrum m ajątków pom orskich. D ziesięcin a n a łożon a przez K lem ensa V w latach 1326— — 1327, m ięd zy innym i z p om orsk ich dóbr b iskupich, d o sta rczy ła 10 sk o jcó w z S u b k ow ych , co p ozw ala sza co w a ć d och ód na pon^d 4 g rz y -w n y 22. Problem rozm iaró-w i obrazu g o sp o d a rczeg o k lucza su b k o -w sk ie-go u sch yłk u śred n io w iecza ob szern ie om aw ia S. K ujot25, a ostatn io Р. K ried k e24. N a p rzełom ie X V /X V I w . w ym ien ian a jest curia bisk u pia w S ub k ow ach , gd zie d ok u m en ty sw e w y sta w ia ł K rzesław z K urozw ęk (1496 r.) i W in cen ty Przerem bski (1508 r.)2S. N atom ia st ,,curia m urata et praedium " w sp o m n ia n e są po raz p ierw szy w 1534 r.M
W y m ien io n e tu d a n e źró d łow e n ie p ozw alają na p o d jęcie próby d o k ład n iejszej rekon struk cji d z ie jó w m ie jsc o w o śc i 1 h istorii rozw oju s ie -d zib y feu-d alnej w śre-d n io w ieczu . Je-d n akże -d o łą c z y w sz y -do n ich -d an e u zy sk a n e w w y n ik u prac te ren o w y ch , a tak że in n e inform acje zaw arte w opracow aniach , p ostaram y się p rzed staw ić tu h ip o te ty cz n y zary s rozw oju rezy d en cji b isk u p iej w Sub k ow ach . Za d atę d o w o d n e g o p o -tw ierd zen ia o b ecn o ści d w o ru b isk u p ieg o w S u b k ow ach uznać n a le ży 1301 r.( cz y li rok w y sta w ie n ia tam d oku m entu b iskupa G erw arda. P ier-w szy dier-w ór biskupi ier-w S ub k oier-w ach b y ł p ra ier-w d op o d o b n ie d reier-w n ia n y. W nim też K rzyżacy za p ew n e u w ięzili Paw ła, p om orsk ieq o zarządcę dóbr biskupa G erw arda w 1319 г., co o d n o to w a ł w sw y ch Rocz nikach J. D łu gosz. P raw dop od obn ie także w p oczątku X IV (lub na p rzełom ie XIII— X IV w.) powäta'l tam k o śció ł, d o w o d n ie p o tw ier d z o n y w 1309 r. A naliza fu n dam en tów o d k rytych w w y k o p a ch I i II i pom iar c e g ie ł z u -ży ty ch do zm urow ania p o łu d n io w ej ścia n y z a c h o w a n e g o o b ecn ie bu-d ynku, w yk a zała , że jest to ce g ła m ocno w y p a lo n a b arw y ciem n
oczer-»• T a m ż e , s. 5 9 3 — 594. nr 674. “ T a m ż e , t. II, nr 574. O d z i e s ię c i n i e t e j n ie w s p o m in a J. D u d z i a k , D z i e s i ę -c i n a p a p i e s k a w P o l s -c e ś r e d n i o w i e -c z n e j , L u b lin 1974, n o tu j ą -c t y l k o n i e d o k ła d n o ś -c i z a p is ó w w w y k a z i e d z i e s ię c i n a r c h id ia k o n a tu p o m o r s k ie g o d ie c e z j i w ł o c ł a w s k i e j , s. 147 i z e s t a w i e n i e n a s. 148— 149. ‘ 3 S. K u j o t , O m a j ą t k a c h b i s k u p i c h na P o m o r z u , ,,R o c z n ik i T N T " 1880, t. I I , s. 1 - 9 3 . *4 P. K r i e d k e , D i e H e r r s c h a l l d e r B i s c h ö l e v o n W ł o c ł a w e k in P o m m e r e l l e n v o n d e m A n l ä n y e n b i s z u m J a h r e 1409, G ö t tin g e n 1974, s. 5 2, 5 7 i n ., a s z c z e g ó ln ie : 133— 138, 258— 263, 2 7 0 — 2 7 3 , 2 8 0 — 2 8 3 , 2 5 6 — 258. ** A c t a c a p i t u l o r u m п е с n o n i u d i c i o r u m e c c l e s i a s t i c o i u m s e l e c t a , w y d . B. U 1 a- n o w s k i, t. I l l , p a r s. 1, I w : ] M o n u m e n t e M e d l i A e v i H l s t o r i c a , K r a k ó w 1908, s. 24f>— 251, 291. *e I n w e n t a r z d ó b r i d o c h o d ó w b i s k u p s t w a w ł o c ł a w s k i e g o z r o k u 1534, w y d . B. U 1 a- n o w s k i , „ A r c h iw u m K o m is ji H is t o r y c z n e j " , K raików 1916, t. X , s. 48— 49,
w o n ej, p osiad ająca śred n ie w y m ia r y x y z — 8,7 X 15, 2 X 32,0 cm. M i-m o ż e poi-m iaru n ie d o k o n y w a n o z p ełn y c h d w u d ziestek , co o sła b ia jego w artość, p oró w n a n ie jej z ceg łą u żytą d o b u d o w y prezbiterium k o -ścio ła (w ym iary x y z — 9,4 X 14,8 X 30,7 cm) i korpusu n a w o w eg o (xyz — 8,6 X 15,1 X 33,1 cm) w y k a za ło id en ty czn o ść c e g ie ł z dw oru i n a w y k o ścio ła . Ś w ia d c zy ć to m oże, że zarów n o g o ty ck a faza dw oru b isk u p iego , jak i n a w o w o -w ie ż o w a c z ę ść k o ścio ła p o w sta ły w tym sam ym cza sie.
N ie ste ty , próba op arcia ch ron olog ii dw oru o zn ajom ość faz b u d o-w y k o śc io ła n ie jest m ożlio-w a, g d y ż n ajob szern iejsze inform acje o nim za w iera S ł o w n i k geogr af i c z ny . . . (I). Pobieżna analiza b ry ły k ościoła w y k a zu je, że p o w sta ł on w d w ó ch fazach. P ierw sza zw iązana je st z b u d o w ą prezbiterium , druga k orp u su n a w o w e g o i w ie ż y . N ie z r e a liz o w a n ie p ro jek tó w b u d o w la n y ch d ru giej fa zy w id o czn e jest w braku s k le -p ień cz ę śc i n a w o w ej, k tórą -p rzyk ryto d rew n ian ym (otynk ow an ym ) stropem , a tak że w o b e c n o śc i strzępi w sk a zu ją cy ch na za rzu cen ie za-m iaru b u d o w y n a w b o czn y ch . Tak w ię c do prezbiteriuza-m zaza-m ierzano d od ać tr ó jn a w o w y k orp us z w ieżą , zam iaru jednak n ie zrealizo w an o , ogra n iczając się d o zb u dow ania jed n ej ty lk o n aw y, której n a w et n ie za sk lep io n o. K olejna, trzecia, p rzebu d ow a k ościo ła zw iązana z p o w sta -n iem szc zy tu -nad w sch od -nim za m k -n ięciem korpusu -n a w o w eg o d ato-w ana b y ć m oże na p o ło ato-w ę X V I ato-w . (?), n atom iast d ato-w ie p ie rato-w sz e fazy b u d o w lan e są b ez w ątp ien ia g o ty c k ie . Starsze prezbiterium to b u d ow la o p rosty m zam knięciu, cztero p rzęsło w a , nakryta sk lep ien iem g w ia ź -d zisty m zb u -dow anym z sie-d m iu żeb er sp ły w a ją cy c h ku sm ukłym p ro-filo w a n y m w sp orn ikom . O śm io p o lo w e sk lep ien ia g w ia źd ziste, często z p rzew o d n im żebrem ; są bardzo p opu larn e w realizacjach pom orskich I p o ło w y X IV w . P odobne d o istn ie ją ce g o w S ub k ow ach sp otyk am y w k a p licy zam k ow ej w G olubiu-D obrzyniu (przed 1329 r.), w p rezb iterium k o śc io ła św . K atarzyn y w B rodnicy (ok. 1343 r.); zb liżon e w y -stępują też w k a ted rze w K w id zyn ie i From borku, gd zie d ato w a n e są na drugą ćw ierć X IV w. C hoć S ł o w n i k g eograf iczny.. . podaw ał, że o p isyw a n a, w sch o d n ia c z ęść k o ścio ła sk ład ająca się z prezbiterium , za -k rystii, s-karbczy-ka i przedsion-ka p o w sta ła o-k . ro-ku 1300, w stęp n a analiza p o zw a la d a to w a ć tę p artię raczej na II niż I ćw ierć X IV w . S ą -dzim y, że w z n iesien ia p rezbiterialnej części k o ścio ła d ok o n a ł M aciej z G o ła ń czy (1323— 1364), zn a n y z e sw ej o ż y w io n e j d zia ła ln o ści in w e sty cyjn ej*7. Przypom nijm y, że R. F ryd ry ch o w icz, d obry zn aw ca k o ś c io -łó w p o m o r s k ie j d a to w a ł zachod n ią c z ę ś ć k o ścio ła w S ub k ow ach na II p o ło w ę X IV w., zaś n o w y u rzęd o w y Spis z a b y t k ó w ar chi t ekt ury.. .
v J . D ł u g o s z , R o c z n i k i c z y l i k r o n i k i s ł a w n e g o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , k s . 9, W a r s z a w a 1975, s . 270 i 4 0 9 — 410 (p o d r o k ie m 1340 i 1364).
na X V w. W y d a je się, że w m iejsco w o ści, w k tórej istn iał dw ór m u-row any i k ościół, jeg o ew en tu a ln ą rozbudow ą d a to w a ć można na lata n astęp u jące po osta teczn y m u k oń czen iu b u d ow y dw oru. Budową d w o -ru łą czy ć by w iąc n ależało z późnym i latam i zarządzania d ie cez ją przez M acieja z G ołańczy (lub z rzadam i jego n a stęp cy i bratanka Zbi- luta z G ołańczy 1364— 1383), natom iast rozbudow ą k o ścio ła d atow ać na k o n ie c X IV lub przełom X IV — X V w. M ożliw e, że n iep ełn e zr ea li-zo w a n ie za ło żo n eg o planu w y n ik ło z n ie p o k o jó w po W ielk ie j W o jn ie z Zakonem . S u g estię tą u ściśla inform acja Janka z C zarnkow a, który podaje, ż e Zbilut ,,curias in S ob k ow e t in Góra ante Gdańsk d e co c tis lateribu s de n o v o con struxit" 28. Tak w ię c p rzyp u szczaln y rytm b u d o w -lany w Subkow ach w y g lą d a ł n astęp ująco: w k rótce po p rzejęciu przez b isk u pów w ło cła w sk ich m iejsco w o ści p ow sta ł tam d rew n ia n y dw ór, k tórego p ozostałościam i są b y ć m oże ślad y w a rstw y kultu row ej, star-szej niż badany b udyn ek m urow any, stw ierd zo n e w w y k o p ie I. Za cz a só w M acieja z G ołańczy rozp oczęto w z n o sze n ie m urow anej, prezbi- terialnej części k o ścio ła . N astęp n ie, po jej u koń czen iu , zajęto się bu-d ow ą m urow anej siebu-d zib y biskupiej, a w r eszcie rozbu bu-dow ą k o ścio ła . O pierajac się na inform acji podanej przez Janka z C zarnkow a przyjąć n ależy, że siedziba biskupia p ow stała w c a ło ści w latach 1364/1365— — 1383. T ylko dalsze, szerzej zak rojone badania p rzy n ieść m ogą d o -k ład n iejsze o -k reš’e n ie ch ron ologii w z n iesien ia m u row anej sied zib y b i-skupiej.
T akże trudny d o ok reślen ia jest w ygląd tej sied zib y. O becna s y -tuacja teren ow a rejonu d w oru d o ch o d z ą ceg o w sch od n ią kraw ędzią do ostreg o stoku b ezim ien n ego cieku, a zachod nią do c a łk o w icie przefor- m ow an ego pobocza trasy E16 przekon uje, że w yb ór m iejsca nie b ył p rzyp ad k ow y. C hoć teren d w oru jest p o ło żo n y niżej niż k o śc ió ł (w yn ie-sio n y na w yraźn ym kopcu), w y k o n a n ie n ie w ie lk ie g o o d cięcia od południa stw arza mu w y raźn e w a lo ry obronne. Trudno jednak bez d o -k ła d n iejszy c h badań te ren o w y ch o -k reślić rodzaj urządzeń ob ron n ych śred n io w ieczn ej re zyd en cji b iskupiej, a dziś w y ra źn ie „obronny" jest ty lk o jego w sch od n i skraj. N atom iast analiza rzutu p rzyziem ia b u -dynk u um ożliw iła p od jęcie próby rekonstrukcji jeg o fazy g o ty c k iej. W yraźna różnica grub ości m ięd zy p ółn ocn ą ścian ą m agistralną dw oru a p ozostałym i p otw ierdzon a została o b serw acjam i fundam entu od k ry -tego w półn ocn o-zach odn im narożniku budynku. Stw ierdzono, że ró żnica w grubości muru partii fun dam en tow ej k oresp on d u je z inną te c h niką m urow ania fundam entu, różną od stw ierd zon ej przy murach n ie -w ą tp li-w ie g o ty c k ich (-w y k o p y I i II). M im o że u ży tk o -w a n ie d-w oru jako
18 K r o n i k a J a n k a z C z a r n k o w a , w y d . J . S z l a c h t o w s k i , [w :] M o n u m e n l a Po~ l o n i a e H i s t o r i c a , w y d . A . B i e 1 o w s k i, t. II, W a r s z a w a 1961, s, 744,
szk o ły u n iem o żliw iło w y k o n a n ie o d k r y w ek w e w nętrzu izb p rzy z ie-mia, o b serw a cja o d k rytych fu n d am en tów i rzutu b udynku w skazuje, że jeg o c z ę ść półn ocn a została d obu d ow an a d o starszego, X IV -w iecz- n eg o trzonu. P rzyjm ując tę tezę za c z ę ść p ierw otną uznać n ależy prostok ąt o w ym iarach 29,2 X 10,2 m. Z achow ana o b ecn ie szero k o ść b u d ynk u w y n o si 13,6 m. Składa się na nią szero k o ść b udynku g o ty c k ie g o (10,2 m) i p ó źn iejszej d obu d ów k i, ob ejm u jącej pół traktu (o s z e -rokości 3,4 m) „ d ok lejo n ej” do p ierw otn ej e lew a cji p ółn ocn ej. Stan zach o w a n ia p rzyziem ia b udynku p ozw ala na rek o n stru o w a n ie p od zia-łó w w ew n ę trz n y c h d w oru w fa zie g o ty c k iej. W id o c zn e do d ziś, ch oć zn a czn ie p rzem u row an e (p rzep rofilow an e) żebra g o ty c k ie skłaniają do p rzyjęcia tezy, ż e c a łe p rzyziem ie p rzy k ryte b y ło sk lep ien iam i krzy- żow o -żeb ro w y m i. W d łu gim i w ąsk im trzon ie d w oru na p oziom ie p rzy-ziem ia zn a jd o w a ły się ty lk o d w ie izby. O bie p rzyk ryte b y ły trzem a przęsłam i sk lep ień k rzy ż o w o -że b r o w y ch o d d zielo n y m i od sieb ie gu r-tami, p rzy czym w y m ia ry p o je d y n c z e g o przęsła w y n o s iły 6,9 X 4,3 m. W y m ia ry izb y zach od n iej w y n o s iły p raw d op odob n ie 13,9 X 6,9, a w sch o d n ie j 11,8 X 6,9 m. O dd zielała je ścianka d ziało w a , w id o c z -na d o d ziś jako ścian ka w y d ziela ją c a p rzedsion ek do izb y św ietlicy , przepruta o tw o rem k om u n ik acyjn y m . W e jś c ie do przyziem ia zn ajd o-w a ło się za p eo-w n e o-w p ó łn o cn ej e le o-w a c ji budynku, b lisk o jeg o osi, ch oć o b ecn ie d ok ład n e je g o zlo k a lizo w a n ie jest trudne.
P o n iew a ż w y ż sz e paTtie d w oru g o ty c k ie g o zo sta ły rozebrane, za -p ew n e w XIX w., n ie ma m o ż liw o śc i -p rze-prow ad zen ia badań drugiej i trzeciej k on d y g n a cji bud yn ku i o k reślen ia jeg o p od ziałów w e w n ę tr z -n ych . O p ierając się jed-n ak -na a-n alo giach i obrazie z a c h o w a -n e g o reliktu sąd zić należy, że zarów n o parter, jak i p iętro p o sia d a ły d y s p o
-zycję jed n otrak tow ą o ty p o w e j dla śred n io w iecza funkcji p o s z c z e g ó l-nych p o zio m ó w (d olny g o sp o d a rczo -m ieszk a ln y, g ó rn y rezy d en cjon a l- n o-k apliczny). W su m ie izby przyziem ia dw oru w S ubkow ach p rzy-p om in ały chyba za c h o w a n e d o d ziś d łu g ie rzy-p o m ieszczen ia rzy-p iw n iczn e za ch o d n ieg o sk rzyd ła zam ku w Lidzbarku W arm ińskim (izba półn ocn a) czy skrzydła p o łu d n io w eg o zam ku w G olubiuD obrzyniu (izba w sc h o d -nia). N ie w ie le w iad om o o o to czen iu i w alorach ob ron nych rezy d en cji su b k o w sk iej w śred n io w ieczu . Od w sch o d u broniła ją naturalna stro-m izna teren u o p ad a ją ceg o ku ciek o w i, od p ó łn o cy ,,przygródek", a od zachod u zab u dow ania fo lw arczn e. N ie s te ty , nic n ie w ie m y o o b w o d zie m u row an ym , k tóry p ojaw ia się ty lk o w p ó źn ie jszy c h op isach . Sądzić jednak n a leży , że p o w sta ł on d o p iero w X V I w., ch o ć i tę su g estię u praw d opod ob nić m ogą ty lk o szerzej za k rojo n e prace b a d a w cze. T ak-ż e charakter załoak-żen ia n ie je st m o ak-żliw y do p ełn ej rek on stru k cji. Z nacz-n e rozm iary bud ynacz-n ku p o sia d a ją ceg o co nacz-najm nacz-niej 6 (raczej ok, 8— 10)
izb, rozm ieszczo n y ch na trzech k on d ygn acjach , a także jego rola (siedziba w łod arzy pom orskich i cz ęsto od w ied zan a stacja biskupia) i u s y -tu o w a n ie w centrum sp orego organ izm u g o sp od arczego św iadczą, że w a lory ob ron ne ch oć potrzebne, n ie d e c y d o w a ły za p ew n e o jego k sz^ iłcie p rzestrzen nym . Była to przede w szystk im siedziba w iejsk a 0 cech a ch m ieszk a ln o -rezy d en cjo n a ln y ch , a tak że w ażnej roli adm ini-stracyjn ej, sp ełn ian ej w ram ach „państw a" b isk u p iego .
IV
Z n aczn ie o b szern iejsze i p ełn ie jsze są d ane źród ło w e d o ty cz ą ce w y g lą d u i fu n k cjon ow an ia sied zib y su b k ow sk iej w czasach n o w o ż y t-n ych . Składają się t-na t-nie: d w a o b szer t-n e o p is y k lucza su b k o w sk ieg o z lat 1582*® i 1598s0, o p is „zam ku sob k o w sk ieg o " z 1600 r.si, jak ró w -n ież duża ilo ść akt -n ie p u b lik ow a-n ych , p rze ch o w y w a -n y ch w k s ię g a c h ' go sp o d a rczy ch stołu b isk u p ieg o zn ajd u jących się w A rch iw um D ie c e -zjalnym w e W łocławku**. Z n ajw a żn iejszy ch w y m ien ić n a leży o p isy klucza i sied zib y b isk u piej z lad 1713**, 172034, 17593S, 1760ae i 1766” . Z aw ierają o n e n ie ty lk o d o k ład n e rela cje o stan ie d w oru i in n ych za -b ud ow ań p o m o cn iczy ch , le c z ta k że o ram ach fu n k cjon o w an ia zespołu folw a rczn ego , p o w in n o ścia ch ch ło p ó w itp. W k oń cu X V I w. w skład k lu cza su b k o w sk ieg o w c h o d ziło 17 w si: S ub k ow y, Brzeżno, C h w aszczy- no, M ieszczyn , M alinin, M iłobądz, M aćki, Ś w ię ty W o jc ie ch (ob ecn ie d zieln ica Gdańska), Kack, Sm olno, C etn iew o , Stolcem berg, B ischow - b erg (ob ecn ie w obszarze G dańska), W y sin , Skrzyd łow o, Szatarpy 1 Schotland*8. O prócz n ich w y k a z z 1582 r. w y m ien ia je szcz e 3 w sie sp u stoszo n e, 3 trzym an e przez M a cieja Z aliń sk iego i 4 przez Ernesta W ejhera, 4 folw arki, 14 so łty só w , 131 k m ieci, 42 za gro d n ik ó w i
sze-*• I n w e n t a r z d ó b r s t o ł o w y c h b i s k u p s t w a w ł o c ł a w s k i e g o z r o k u 1582, w y d . L. Ż у t- k o w i с z, „ F o n te s T N T " 1953, t. X X X V H . 30 I n w e n t a r z d ó b r s t o ł o w y c h b i s k u p s t w a w ł o c ł a w s k i e g o 1598, w y d . L. 7. y t к o- w i с z, „ F o n to s T N T " 1950, t. X X X V I ; p o r. t a k ż e , I n w e n t a r z e d ó b r s t o ł o w y c h b i s -k u p s t w a w ł o c ł a w s -k i e g o z X V I I w . , w y d . L. Ż у I -k o w i с j , „ F o n te s T N T " 1957, t. X X X V I I I . P u b lik o w a n y ta m in w e n ta r z k lu c z a s u b k o w s k ie g o z 1 6 4 4 /1 6 4 5 r. j e s t je d n a k z d e i e k t o w a n y i n ie z a w ie r a o p is u S u b k o w y c h . T a m ż e , s. 2 45. 4 31 I n w e n t a r z o d d a n i a (...] z a n i k u s u b k o w s k i e g o (...j 1600, w y d . S. C h o d y ń s k i , [w :] M o n u m e n t a h i s t o r k a . t. X X I V , s. 52— 55.
3* A u t o r z y d z ię k u ją p r a c o w n ik o m i d y retk eji A r c h iw u m D ie c e z j a l n e g o w e W ł o c -ła w k u za -ła s k a w e u d o s t ę p n ie n ie w s z y s t k i c h i n t e r e s u j ą c y c h n a s m a te r ia łó w . 35 A r c h iw u m D i e c e z j a l n e w e W ło c ła w k u , L. 13 ( s ta r y nr 147) I. 1— 7 v . 34 T a m ż e , L. 14 ( s t a r y nr 148), f. 1— 58 v ., a s z c z e g ó l n i e f. 48— 51. 35 T a m ż e , L. 2 3 ( s t a r y n r 159) s . 27— 49. 3li T a m ż e , L. 24 (star>y nr 158, j e s z c z e s t a r s z y 375) s. 179— 180. 37 T a m ż e , L. 28, s . 113— 119. »* I n w e n t a r z (...) 1598, $. 1 7 0 — 190.
reg innych (posiadłości**. K lucz d aw a ł w te d y ok. 4788 flo ren ów intraty rocznej. T en że o p is40 w zm iankuje, że w S ubkow ach istn ieje nie tylk o „curia m urata e t praedium bonum", lecz także m łyn, k tó ry (,isub ca -stro esit", trzy sad zaw k i i łąki, k tóre „ ibidem sunt circa fossas", Był to w ię c sp ory organizm gosp od arczy, p óźn iej p od zielon y na k lu cze su b k ow sk i i kom orski, a n astęp n ie jeszcze d w a, z centram i w Kacku k oło Gclyni i w W y sin ie .
Cała, n iew ielk a zresztą d o ty ch cz a so w a literatura, podn osiła, że gru n tow n ej p rzeb u d ow y dw oru d okon ał biskup w ło cła w sk i H. Rozra- ż e w sk i41. Z w iązki biskupa R ozrażew sk iego z sied zib a w Subkow ach pozn ajem y śled zą c rozkład jego podróży w iz y ta c y jn y c h po Pom orzu4*, k o resp o d en cję4*, a także rachunki klucza su b k o w sk ieg o z lat 1582— — 158344. Z akres prac b u d ow lan ych z lat rządów H. R ozrażew sk ieg o jest
trudny d o jed n o zn aczn ego o k reślen ia . W rachunkach sp otyk a m y jed nak szereg isto tn y ch d an y ch inform u jących o o g ó ln y m w y g lą d zie z e -społu. I tak np. w rachunkach z 1582 r. o d n oto w a n e jest, że cieśli „k tóry robił d o m o stw o nad bram ą w zam ku" zap łacon o zbożem , p o -d ob n ie jak m urarzow i, k tó ry „przekła-dał -d ach y w szystk ie" . W tym że roku zap ła con o cie śli p racu jącem u przy b u d o w ie brow aru, ozdow ni i m ielcu ch a oraz k o p a czo w i ,,od w y k a p a n ia staw u m ałego", a także inn ym rzem ieśln ik o m 45. N a jc iek a w sze są ,,exp o sita na b ud o w a n ie zam k u szob k o w sk ieg o " , g d zie za n o to w a n o sze reg prac n ap raw czych , a tak -że d u-że z le c e n ie dla A n to n iego , murarza z T czew a, ,,k tó ry w sz y stk ie d ach y zn ow u p okład ał [...] w ież ę podm urow ał, b ud o w an ie n o w e nad bramą w y m u ro w a ł i dach n o w o p o ło ż y ł, w izbach na g órze a strych y i k om ink i popraw ił, salę p otyn k ow ał, muru u w rót popraw ił" i w y -k o n a ł ta -k że inne prace, za -k tóre o trzym ał oprócz ,,zboża, legu m in , p i-wa, m asła, gom ółek , śledzi 1 połcia m ięsa" je sz c z e 2 flo ren y w go- to w iźn ie4*. C iek a w e są także d o k o n y w a n e zakupy; w sp om n ieć w yp ad a
3* I n w e n t a r z [...] J5S2, s. 303— 304. 40 T a m ż e , s. 282. 41 S. L i b r o w s k i , B i s k u p H i e r o n i m R o z r a ż e w s k i j a k o h u m a n i s t a i m e c e n a s , „ A r c h iw a , B ib lio t e k i i M u z e a K o ś c ie ln e " 1965, t. X I, s . 201— 261. 41 B i s k u p a R o z r a ż e w s k i e g o i t i n e r á r i á c z y l i r o z k l a d p o d r ó ż y w i z y t a c y j n y c h p o P o m o r z u , w y d . P. C z a p i e w s k i , „ Z a p isk i T N T " 1915— 1916, t. III, s. 109— 120. P or. S. K u j o t , V i s i t a t l o n e s a r c h i d i a c o n a t u s P o m e r a n i a e H i e r o n y m o R o z r a ż e w s k i V l a d i s l a v i e n s i e t P o m e r a n i a e e p i s c o p o i a c t a e , „ F o n te s T N T " 1897— 1899, t. I— III. 43 K o r e s p o n d e n c j a H i e r o n i m a R o z r a í e w s k i e g o , w y d . P. C z a p i e w s k i , t. I, II, „ F o n ta s T N T " 1937— 19319, t. X X X , X X X I . 44 I n w e n t a r z [...] 1582, s. 304— 320, por: taikże S. G i e r s z e w s k i , S t r u k t u r a g o s p o d a r c z a i i u n k c j e r y n k o w e m n i e j s z y c h m i a s t w o j e w ó d z t w a p o m o r s k i e g o w X V / i X V I I w . , G d a ń s k 1965, s. 106— 107. « I n w e n t a r z [...] 1582, s. 306— 307, 4i T a m ż e , s . 3J7— Э18.
0 3 tys. sztuk d ach ów k i za 12 florenów , 9 kłodach kalku, kratach do w ież y , a tak że o rachunkach szklarza ,,od urobienia 9 błon" i za w y konanie czterech h erb ów biskupa H. R o zrażew sk iego w ok n ach d w o -ru. Jest tam także rachunek w w y so k o śc i 5 g ro szy d an ych „m ierni-k ow i od m iary" św ia d czą cy o rozm ierzaniu prac b ud o w la n ych , może przy w zn o szen iu n o w y ch b u d yn k ów lub przy rozbu d ow ie dw oru . W su -m ie „na b u d o w an ie za-m ku" w y d a n o w 1582 r, 140 flo re n ó w 47.
P o tw ierd zen ie charakteru prac b u d o w lan ych p row ad zon ych przez H. R o zrażew sk ieg o p rzy n iosły badania teren o w e. S tw ierd zon o bow iem , że fundam ent o d k r y ty w o d k r y w ce a rch itek ton iczn ej nr 1 różni się za sad niczo od o b serw o w a n y c h w w y k o p a ch I i II fu n dam en tów g o ty c -kich. C egła u żyta d o zm urow ania części p onad fu n d am en tow ej była bardzo n iejed n olita; stw ierd zo n o w b adan ej partii o b ecn o ść c e g ie ł g o -ty ck ich a także zn aczn ie m n iejszych , o śred n iej g ru b ości x 7,8—$ ,0 cm 1 g łó w c e у n ie p rzekraczającej 15.0 cm. T akże i w ątek różnił się zn acz-n ie brakiem staraacz-nacz-n ości od p o lsk ieg o , u ży te g o w części g o ty c k iej. C a łk o w ic ie inna b yła rów n ież tech niłk a b u d o w y fundam entu, łk tóry w z n ie -sion o z n ie w ielk ic h kam ieni e r a ty cz n y c h , u k ład an ych z ten d en cja do zach ow an ia poziom ów , a k ażd y poziom za lew a n o w arstw a w y r ó w n a w czą z dużą ilo ścią rum oszu ce g la n eg o . M im o że sytu acja teren o w a o d k ryw k i n ie p ozw o liła na jej p o g łę b ie n ie i zbadanie sto p y o b se r w o w a -n ego fu-ndam e-ntu, -n ie ty lk o jeg o tech -n ik a b ud ow y, lecz -n a w et barwa, sp ow od ow a n a ob fitym u żyw au iem rum oszu c e g la n e g o i d rob nych jej u łam ków w sk a zu je na jeg o n ie jedn oczą so w o ść w stosu nk u d o partii z w y k o p ó w I i II. A naliza rzutu p rzyziem ia p otw ierdziła te o b se r w a -cje. G o ty ck ie m ury m agistraln e o szero k o ści ok. 1,6 m od ró żn iały się zn a czn ie od c ie ń sz e g o muru p ółn o cn ej e le w a c ji dw oru (a także obu p ó łn o cn y ch o d cin k ó w ścian szc zy to w y c h ). G rubość muru ty c h partii w y n o si ok. 0,90 m. Tak w ięc sąd zić można, że p rzebu d ow y H. Rozra żew sk ieg o z d ec y d o w a n ie zm ien iły b ryłę dw oru. N a e le w a c ję fron tow ą do w ą sk ie g o g o ty c k ie g o jednotraktu biskup ten „dokleił" je s z -cze pół traktu, p oszerzając b ud yn ek z 10,2 d o 13,6 m, cz y li do roz-m iarów o b ecn y ch . Stara p ółnocna ścian a roz-m agistralńa b udynku stała się po tej p rzebu d ow ie ścian ką d ziałow a, a n o w a e le w a c ja została kartuszem z herbem fundatora D oliw a, na którym za p ew n e zaw arte b y ły b liższe inform acje o „zreform ow aniu" b ud yn ku 48. S ia d y innych prac b u d o w lan ych H. R ozra żew sk ieg o w id oczn e są także w e w sch o d -niej, g o ty c k ie j izb ie przyziem ia, g d zie zlik w id o w a n e zo sta ło sk lep
ie-4ł T a m ż e , s. 320.
<• W y d a j e s i ę , ż e h e r b t e n w y g l ą d a ł p o d o b n ie ja k r y s u n e k h e r b u H. R o z r a ż e w - e k i e g o u m ie s z c z o n y w r o g u m a p y k lu c z a w ł o c ł a w s k i e g o p u b lik o w a n e j o s t a t n io p r z e z T o m c z a k a , op . ci t., r y i . 14,
