Karol Maria Splett – biskup Wolnego Miasta Gdańska

Tadeusz Balicki

Karol Maria Splett – biskup Wolnego

Miasta Gdańska

Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 12/1, 97-119

S a e c u lu m C h ristian u m 12 (2 0 0 5 ) n r 1

KS. T A D E U S Z B A L IC K I

KAROL MARIA SPLETT - BISKUP

WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA

W stęp

P is z ą c o b is k u p ie K a r o lu M a r ii A n to n im S p le c ie , rz ą d c y d ie c e z ji g d a ń ­ sk iej o d 1938 r o k u , n ie d a się d o k o ń c a u n ik n ą ć „ e m o c ji i s tr o n n ic z o ś c i” , z w ła sz c z a w o c e n ie z a c h o w a ń i d e c y z ji p o d e jm o w a n y c h p r z e z n ie g o , k tó r e d o ty czy ły o k re s u p o w y b u c h u d ru g ie j w o jn y św ia to w e j. D o d a tk o w e e m o c je w z b u d z a p r z e ję c ie p r z e z n ie g o z a r z ą d u d ie c e z ji c h e łm iń s k ie j ja k o d ie c e z ji p o ls k ie j. N a le ż y p a m ię ta ć , ż e t a s y tu a c ja (o b s a d z e n ie d ie c e z ji c h e łm iń s k ie j) s ta ła się p o d s ta w ą z e r w a n ia k o n k o r d a t u p r z e z k o m u n is ty c z n e w ła d z e p o l ­ skie.

D o chw ili o b ecn ej u k a z a ło się k ilk a p u b lik a c ji p o ru sz a ją c y c h in te rp re ta c ję „ d e k re tó w w o je n n y c h ” b is k u p a i je g o p o sta w y w o b e c k a to lik ó w p o lsk ieg o p o ­ c h o d z e n ia i k a p ła n ó w tej sam ej n aro d o w o śc i. W ś ró d a u to ró w b ę d ą c y c h z a r a ­ z e m k a p ła n a m i d iece zji gd ań sk iej w y m ien iłb y m dw óch: n ieży jąceg o ks. dr. E r ­ n e s ta K le in e rta , b y łeg o o ficjała S ą d u B isk u p ieg o w G d a ń s k u , i p ro b o s z c z a B a ­ zyliki M a ria c k ie j ks. inf. lic. S ta n isła w a B o g d an o w icza. P ierw szy z e w sp o m n ia ­ nych p u b licy stó w w id ział w b is k u p ie o so b ę n a d u ży w ającą sw oich u p ra w n ie ń i w y raźn ie z o rie n to w a n ą n a n ie m ie c k ą ra c ję s ta n u 1.

D ru g i z n ic h p r ó b u je z ro z u m ie ć i o b ro n ić p o s ta w ę b is k u p a , k ie r u ją c się - ja k s a m p is z e - c h ę c ią z n a le z ie n ia o d p o w ie d z i n a p y ta n ia : ja k w ła śc iw ie n a ­ p ra w d ę w y g lą d a ła p o s ta w a d ru g ie g o b is k u p a g d a ń sk ie g o K a ro la M a r ii A n ­ to n ie g o S p le tta w e k s tre m a ln y c h w a ru n k a c h , w k tó ry c h p rz y s z ło m u p e łn ić sw e z a d a n ia 2. C h c ia łe m , p is z e ks. in f u ła t B o g d a n o w ic z , w e w s tę p ie d o swej m o n o g ra fii: „ o d s ia ć z ia r n o p ra w d y o d p le w n a c h a ln e j, k o m u n isty c z n e j p ro - p a g a n d y ” 3.

1 E. K l e i n e r t, Antypolskie zarządzenia biskupa gdańskiego Karola Spletta w świetle prawa kar­ nego publicznego i kanonicznego. Miesięcznik Diecezji Gdańskiej (skrót MDG). R. 1976, s. 81-96.

2 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett, biskup gdański czasu wojny, więzień specjalny PRL, Gdańsk 1995.

1. D ro g a do k a p ła ń s tw a i b is k u p s tw a

C a rl M a ria A n to n iu s S p le tt u ro d z ił się w S o p o c ie 17 sty czn ia 1898 ro k u w k a to lic k ie j, n iem ieck iej ro d z in ie . J e g o o jc e m był F ra n z S p le tt, m a tk ą M a rth a z d o m u B o rin o w sk i v e l B a ra n o w sk a . P o sia d a ł czw oro ro d z e ń stw a : dw ie siostry i d w óch b ra c i. O ch rzczo n y z o sta ł 20 lu te g o te g o ż ro k u w k o ściele p o c y ste rsk im w O liw ie, p ó źn iejszej k a te d r z e p rz e z ks. A lo jzeg o K lin k a 4.

Przyszły b isk u p w ychow ał się w k ato lick iej ro d z in ie n ie m ieck iej. M a tk a K a ­ ro la b y ła o so b ą g łęb o k o w ie rz ą c ą i tw o rzy ła w d o m u a tm o s fe rę sp rzy jają cą r e ­ lig ijn em u w y ch o w an iu dzieci. O jciec F ra n c isz k a był n a u c z y c ie le m w katolickiej szk o le ludow ej w S o p o c ie i z a ra z e m z n a n y m d z ia ła c z e m p o lity czn y m w n ie ­ m ieck iej k ato lick iej p a r tii „ C e n tru m ” . Z ra m ie n ia te jż e p a rtii, o d ro k u 1920 aż do swej śm ierci, z a s ia d a ł ja k o p o s e ł w g d a ń sk im V o lk stag u , gdzie p e łn ił ró w ­ n ie ż fu n k c ję w ic e p re z y d e n ta 5. K a ro l M a r ia p o d ją ł n a u k ę w p ro w a d z o n e j p rz e z ojca k ato lick iej szk o le lu d o w ej w S o p o cie. Po z a k o ń c z e n iu szkoły p o d staw o w ej k o n ty n u o w a ł n a u k ę w g im n a z ju m hum an isty czn y m . W raz z m ło d szy m b r a te m A lo jzy m p o d ją ł ją w p ru s k im - k ró lew sk im g im n a z ju m w C h o jn ic a c h gdzie obaj b ra c ia uczyli się czte ry la ta . C h o ro b a A lo jzeg o z m u s iła o jca do p rz e n ie s ie ­ n ia o b u synów d o p a ń stw o w e g o g im n a z ju m w W ejh e ro w ie. T am te ż z a m ie sz k a ­ li w istn iejący m o b o k szkoły w b is k u p im ko n w ik cie. P o d w óch la ta c h , w raz z w y b u c h e m pierw szej w ojny św iatow ej, k o n w ik t te n z o s ta ł z a m k n ię ty i b ra c ia p o ra z trz e c i m u sieli z m ien ić szk o łę śre d n ią . P o d ję li n a u k ę w k ró le w sk im g im ­ n a z ju m w G d a ń s k u p rzy ul. Ł ąk o w ej, gdzie relig ii w szk o le uczyli, n a jp ie rw ks. p ro b o s z c z B ru n o n L e m k e 6, a p ó ź n ie j ks. M a g n u s B ru sk i7, w ik ariu sz p a ra f ii św. M ik o ła ja . O b aj w yw arli duży w pływ n a p o w o ła n ie sw ego u czn ia . W g im n azju m w G d a ń s k u 26 lu te g o 1917 ro k u K a ro l M a r ia S p le tt złożył m a tu r ę i uzyskał św iad ectw o dojrzałości.

P o d e jm u ją c je s ie n ią 1917 ro k u c z te ro le tn ie w ów czas s tu d ia filo z o fic z n o ­ -te o lo g ic z n e w se m in a riu m d u ch o w n y m w P e lp lin ie , a lu m n S p le tt tra fił n a w y­ b itn y ch w ychow aw ców . O rd y n a riu s z e m d iece zji ch ełm iń sk iej był były re k to r se m in a riu m i b ib lista A u g u sty n R o s e n tr e te n . N a jb a rd z ie j z n a n y m w śró d p r o f e ­ so ró w sem in ary jn y ch był św iatow ej sław y filo z o f ks. F ra n c isz e k Saw icki. F u n k ­ cję w ic e -re k to ra , a p ó ź n ie j re k to ra , p e łn ił S łu g a B oży ks. K o n sta n ty D o m in ik ,

4 Archiwum Parafii Katedralnej w Oliwie (skrót APK), Liber Baptismorum 1898, nr 95. 5 F. J. W o t h e, Carl Maria Splett Bischof von Danzig. Leben und Dokumente, Hildesheim 1965, s. 6-7.

6 Ks. Brunon Lemke, ur. 8.11.1880 r., wyśw. 9.04.1905 r., prob. par. Pręgowo 1915-1926, prob. par. Gdańsk - Św. Wojciech od 1926 r., zm. 10.02.1933 r. w Gdańsku - św. Wojciechu, por. Schematyzm Diecezji Gdańskiej (skrót SDG) 1975, s. 50.

7 Ks. Magnus Bruski, ur. 31.07.1886 r., wyśw. 9.03.1913 r., szamb. pap., wik. gen. 1935­ 1938, konsultor diec. 1934-1939, admin. par. Gdańsk - św. Wojciech 1922-1926, admin. par. katedr. Gdańsk - Oliwa 1926-1935, prob. par. św. Mikołaja w Gdańsku 1935-1945, zam. 9.07.1945 r. w Gdańsku, SDG 1975, s. 53-54.

p ó źn iejszy su fra g a n ch ełm iń sk i. P raw o k a n o n ic z n e w y k ła d a ł ks. k a n o n ik P aw eł P a n sk e , k tó ry u k ie ru n k o w a ł z a in te re s o w a n ia m ło d e g o a lu m n a . D o p o g łę b ia ­ n ia tych z a in te re s o w a ń z a c h ę c a ł go ró w n ież m iejscow y k a n o n ik ks. d r F ra n c i­ szek M ich alsk i, były p ro b o s z c z K aplicy K ró lew sk iej w G d a ń s k u 8.

Ja k o a lu m n S p le tt był p rz e c ię tn y i n ie w y ró żn iał się p o d w z g lę d e m o siąg n ięć n aukow ych. Z ró żn y ch p rz e d m io tó w teo lo g iczn y ch otrzym yw ał o cen y d o b re lu b w y starczające. U czył się ta k ż e języ k a p o lsk ieg o . J e g o z n a jo m o ść w la ta c h 1918-1919 o c e n io n o ja k o w y starczającą, a w la ta c h 1919-1920 ja k o d o b rą 9. P o d czas stu d ió w sem in ary jn y ch sp ę d z a ł częściow o le tn ie w a k a c je n a p o lsk ich p le b a n ia c h w c e lu p o d n ie s ie n ia p o z io m u z n a jo m o śc i języ k a p o ls k ie g o 10.

10 lip ca 1921 ro k u w k a te d rz e p elp liń sk iej K a ro l M a ria A n to n i S p le tt o trzy ­ m a ł św ięcen ia k a p ła ń s k ie z rą k b is k u p a o rd y n a riu sz a ch ełm iń sk ieg o A u g u sty n a R o s e n tre te ra . M szę św. p rym icyjną o d p raw ił w swej ro d z in n e j p a ra fii w kościele N M P „G w iazdy M o r z a ” w S o p o cie. W p a ź d z ie rn ik u 1921 ro k u , ja k o m ło d y k a ­ p ła n w yjechał n a stu d ia specjalistyczne do R zym u, zam ieszk u jąc w n iem ieck im k o le g iu m S a n c ta M a ria d e l A n im a . In flacja w W olnym M ieście G d a ń sk u i tr u d ­ n a sy tu acja fin an so w a s tu d e n ta n ie p o zw o liła m u n a sp ę d z a n ie w ak acji w d o m u ro d z in n y m 11. W tra k c ie studiów , w chw ili ery g o w an ia ad m in istra c ji ap ostolskiej gd ań sk iej, 19 p a ź d z ie rn ik a 1922 ro k u ek sk a rd y n o w a n o go z diecezji c h e łm iń ­ skiej i in k ard y n o w an o do a d m in istra c ji ap o sto lsk iej g d ań sk iej12.

S tu d ia w R zy m ie u k o ń czy ł w 1924 ro k u , w ień cząc je d o k to r a te m z p ra w a k a ­ n o n iczn e g o i b a k a la u re a te m p ra w a cyw ilnego. Po p o w ro c ie do G d a ń s k a zo stał w ik a riu sz e m w p a ra fii św. Brygidy. F u n k cję tę p e łn ił p rz e z trzy la ta , a 1 p a ź ­ d z ie rn ik a 1927 ro k u n a p ó ł ro k u z o sta ł p rz e n ie sio n y do P ręg o w a. 1 k w ietnia 1928 ro k u m ian o w an y z o sta ł w ik a riu sz e m w p a ra fii św. M ik o ła ja w G d ań sk u . D o k ła d n ie s ie d e m la t p ó źn iej, 1 k w ietn ia 1935 ro k u , b is k u p E d w a rd O ’R o u rk e m ian o w ał go a d m in is tra to re m p a ra fii k a te d ra ln e j w O liw ie z ty tu łe m p ro b o s z ­ cza k a te d ry 13. J a k o p ro b o sz c z p rzejaw iał w iele inicjatyw d u szp astersk ich . W o s ta tn im ty g o d n iu w rz e śn ia 1935 ro k u zo rg an izo w ał w ko ściele k a te d ra ln y m , p o ra z pierw szy w diecezji, euch ary sty czn y ty d zień rodziny. W tym że ro k u w a d ­ w en cie o d 10 do 12 g ru d n ia w k a te d rz e o ra z w d o m u p a ra fia ln y m odbył się pierw szy g d ań sk i synod d iecezjalny, k tó re g o był w sp ó łtw ó rcą. U czestniczyło

8 F. J. W o t h e, Carl Maria Splett..., s. 11.

9 AGKBZpNP- SSK Gd - 552/70, Świadectwo Seminarium Duchownego Diecezji Cheł­ mińskiej w Pelplinie, 14 X 1921 - Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie - Specjalny Sąd Karny w Gdańsku (skrót AGKBZpNP- SSK Gd).

10 A. B a c i ń s k i, Polskie duchowieństwo katolickie w Wolnym Mieście Gdańsku 1919-1939. Studia Gdańskie. T. 1: 1973, s. 31.

11 F. J. W o t h e, Carl Maria Splett..., s. 11-12. 12 E. K l e i n e r t, Antypolskie zarządzenia..., s. 81-82. 13 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 9-10.

w n im 42 k ap łan ó w . S zczególnie d b ał o w łaściw e p rzy g o to w an ie d zieci do pierw szej K o m u n ii św. i p o d n io sły p rz e b ie g sam ej uroczystości. W p a ra fii k a te ­ d raln ej p rzy stęp o w ało do niej zw ykle p o n a d 200 dzieci jed n o ra z o w o .

J a k o a d m in is tra to r p a ra fii k a te d ra ln e j d b ał o w ystrój św iątyni, p rz e d e w szystkim w p ro w ad ził n o w e ro z w ią z a n ie fu n k c jo n a ln e p re z b ite riu m , aby u m ożliw ić lepszy u d z ia ł w iern y ch w liturgii. Pow iększył i p rz e b u d o w a ł ta k ż e p la c k a te d ra ln y p rz e d św iątynią. P rz e p ro w a d z ił m .in. g ru n to w n y r e m o n t i p r z e ­ b u d o w ę o rg a n ó w oliw skich z a p o m o c ą firm y J ó z e fa G o e b e la z G d a ń s k a 14.

P o rezy g n acji z u rz ę d u p ierw szeg o b is k u p a g d ań sk ieg o E d w a rd a O ’R o u rk e S e n a t W o ln eg o M ia s ta G d a ń s k a p rzeciw staw ił się n o m in a c ji n a sto lic ę g d a ń ­ sk ą P o la k a , ks. d ra F ra n c isz k a S aw ickiego, p ro f e s o ra p e lp liń sk ie g o s e m in a ­ r iu m d u c h o w n e g o 15. W tej sytuacji, n a m ocy b u lli p a p ie s k ie j z 13 czerw ca 1938 ro k u , d ru g im b is k u p e m g d a ń sk im z o sta ł N ie m ie c , a d m in is tra to r k o śc io ła k a te ­ d ra ln e g o w O liw ie, ks. d r K a ro l M a ria S p le tt16.

2. A d m in is tro w a n ie d ie c e z ją g d a ń s k ą i c h e łm iń s k ą w c z a sie w ojny B p. S p le tt d b ał o p raw id ło w e d ziałan ie K u rii B iskupiej, k tó rą tw orzyli: k a n c ­ lerz, oficjał są d u du ch o w n eg o o raz w la ta c h 1935-1938 w ik ariu sz generalny. W 1939 ro k u u rz ą d k a n c le rz a p rz e ją ł ks. d r J a n M ay er, p ro b o szcz p a ra fii św. J a ­ dwigi w N ow ym P o rcie, ró w n o cześn ie oficjał są d u d u chow nego, o b ro ń c a w ęzła m ałżeń sk ieg o , p r o m o to r spraw iedliw ości, e g z a m in a to r synodalny. Jeszcze w tym sam ym ro k u k a n c le rz e m z o sta ł ks. A le k sa n d e r L u b o m sk i, k tó ry spraw ow ał te n u rz ą d do k o ń c a w ojny. Istn ia ło ró w n ież w d iecezji k o leg iu m k o n su lto ró w , w sp ie ­ ra ją c e b isk u p a ra d ą w w ażniejszych sp raw ach dotyczących z a rz ą d z a n ia K o ścio ­ łe m lokalnym . K o n su lto ra m i byli: ks. d r J a n M ay er, ks. d r J a n Ja sta k , p roboszcz p a ra fii Św. Ig n aceg o n a O ru n i, e g z a m in a to r pro sy n o d aln y , n o ta riu sz są d u d u ­ chow nego i k iero w n ik kasy diecezjalnej, ks. d ziek a n K le m e n s F e d tk e , p roboszcz p a ra fii św. Jó z e fa w G d a ń sk u i a d m in is tra to r p a ra fii oliwskiej ks. d r A n to n i B e h ­ re n d t, e g z a m in a to r pro sy n o d aln y , zastęp u jący b is k u p a w czasie jeg o n ie o b e c n o ­ ści w O liw ie, a w ięc p ełn iący n iejak o fu n k cję w ik ariu sza g e n e ra ln e g o 17.

14 S. B o g d a n o w i c z, Kathedrale in Oliva. Duelmen 1995; S. B o g d a n o w i c z, + Ka­ rol Maria Antoni Splett..., s. 10.

15 W miarę wzrastania szowinizmu i wrogości hitlerowców do Kościoła w Gdańsku sytu­ acja biskupa O ’Rourke stawała się coraz trudniejsza. Kulminację wrogości wywołały dekrety biskupa erygujące w dniu 10.10.1937 r. dwie polskie parafie personalne św. Stanisłowa Bpa w Gdańsku - Wrzeszczu i Chrystusa Króla w Gdańsku; więcej T. B a l i c k i, Powołanie samo­ dzielnej jednostki kościelnej na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Studis Gdańskie. T 13: 2000, s. 245-246.

16 Acta Apostolicae Sedis (skrót AAS) 30, 229; Zarys dziejów ziemi i diecezji gdańskiej, SDG 1969, s. 45.

D ie c e z ja b y ła p o d z ie lo n a n a p ię ć d e k a n a tó w , a k sięża d z ie k a n i byli p o ś r e d ­ n ik a m i m ięd zy b is k u p e m - k u rią a k siężm i p ra c u ją c y m i w p a ra fia c h .

O d 5 g ru d n ia 1939 ro k u , w sytuacji w a k a n su n a stolicy b isk u p iej d iecezji ch ełm iń sk iej z sie d z ib ą w P e lp lin ie , p a p ie ż P iu s X II m ia n o w a ł czasow o a d m in i­ s tr a to r e m d iece zji b is k u p a g d ań sk ieg o S p le tta 18. W 1940 ro k u b isk u p w a d m i­ n istro w a n e j p rz e z sie b ie d iece zji ch ełm iń sk iej w yznaczył tzw . k o m isarzy b is k u ­ p ic h 19. W k w ie tn iu 1940 ro k u k o m isa rz e m b is k u p im w W e jh e ro w ie z o s ta ł K arl K n o p f20, w S ta ro g a rd z ie z a ś A lfo n s D e rz 21, p o d k o n ie c p a ź d z ie rn ik a w Tczewie P a u l P re u s s22. W p o ło w ie te g o ż ro k u k o m is a ria t w W e jh e ro w ie z o sta ł p o s z e rz o ­ ny o p o w iaty gdyński i k a rtu sk i. W d iece zji ch ełm iń sk iej by ło s ie d e m n a śc ie ko- m isa ria tó w 23.

K w estie p e rs o n a ln e w z a rz ą d z a n iu diecezją w czasie w ojny były szczególnie tru d n e . W szelk ie zm iany p e rs o n a ln e , n o m in acje, p rz e su n ię c ia czy p o d o b n e d e ­ cyzje b p S p lett, p o d o b n ie ja k wszyscy in n i h ie ra rc h o w ie niem ieccy, był zo b o w ią­ zany n ie tylko zgłaszać u o d p o w ied n ich w ładz, lecz ta k ż e m u siał n a n ie uzyskać

18 W tragicznej dla diecezji chełmińskiej sytuacji, przy braku biskupów, pomordowanych i osadzonych w obozach księży, po zapoznaniu się z relacją nuncjusza berlińskiego abp Caesa­ re Orseniego, papież Pius XII zdecydował się na mianowanie administratorem diecezji ks. bp. K. M. Spletta, por. S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., 62-63.

19 Dwaj komisarze biskupi Knopf i Preuss ze względu na swoją kontrowersyjną działalność m.in. kontakty z NSDAP oraz cechy osobowości, w dotychczasowej literaturze są oceniani nega­ tywnie. Ocena ta nie pozostawała bez wpływu na ocenę pracy ks. bpa Spletta, por., J. S z il in g, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939-1945. Tak zwane okręgi Rzeszy Gdańsk - Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka. Poznań 1970, s. 77; E. L a w s, Erleb­ nisse in Westpreussen. Gespraeche mit Domherr Kaminski. W: Unser Ermlandbuch 1972. Osnabru- eck 1972, s. 100-101; J. D o p p k e, Kościół katolicki na terenie powiatu morskiego w katach okupa­ cji hitlerowskiej 1939-1945. W: Kościół katolicki na ziemiach polskich w czasie drugiej wojny świato­ wej. T. 13, z. 6. Warszawa 1985, s. 127-128; J. H. K a r p, Germanizacja czy duchowieństwo?Du­ chowieństwo niemieckie z Rzeszy w duszpasterstwie na okupowanym terenie Polski. W: Zycie religij­ ne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945. Red. Z. Z i e l i ń s k i. Warszawa 1982, s. 138.

20 Z pozytywnych działań ks. Karla Knopfa można zaliczyć to że słuchał spowiedzi po pol­ sku, pomógł wydostać się z więzienia ks. T Plewie, ostrzegał poszukiwanych przez gestapo, por. K. G u l c z y ń s k i, Biskup Karol Maria Splett administrator apostolski diecezji chełmiń­ skiej 1939-1945. Lublin 1990, mps, s. 43-44.

21 J. H. K a r p, Germanizacja czy duchowieństwo?..., s. 157.

22 Ks. Paul Preuss w 1945 roku spieszył do piwnic bombardowanego Tczewa, niosąc posłu­ gę duszpasterską każdemu, kto o nią prosił. W czasie ewakuacji nie wyjechał z miasta, oświadczając, że jako jedyny ksiądz nie ma prawa tego uczynić. Po wejściu wojsk radzieckich został aresztowany i przez komunistyczny trybunał specjalny w Tczewie skazany zaocznie na karę śmierci. Przewodniczący KRN nie skorzystał w stosunku do niego z prawa laski. Uciekł on jednak z więzienia przy pomocy strażnika więziennego, jeszcze przed procesem biskupa Spletta. Por. K. G u l c zy ń s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 46.

23 Negatywna ocena komisarza Alfonsa Derza wywodzi się ze sprawozdania skierowanego do Londynu przez polskie podziemie. Ks. Derz, który nazywał się dawniej Marszałkowski, określany jest w nim jako renegat. Jako ksiądz nienaganny i pilny z pewnością nie był narodo­ wym socjalistą, K. G u l c zy ń s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 40.

ich z g o d ę24. Szczególne p re te n s je w ty m z a k re sie rościł so b ie gdański R e ic h ss ta t­ th a lte r i g a u le ite r A lb e rt F o rs te r25. Ten o sta tn i p rzech w alał się sw ą po staw ą i „osiąg n ięciam i” w ty m w zględzie w e frag m en cie m aszynopisu, k tó ry zo stał z n a ­ leziony w jeg o pryw atnej w illi w O rlin k a c h k. S obieszew a: „N a te re n a c h osw o b o ­ dzonych z n a jd u je się w tej chw ili o k o ło 250 księży k atolickich, z k tó ry ch 50 jest reichs- i v o lk sd eu tch am i. P o zo stali to m iejscow i Polacy. W iększość księży k a to ­ lickich z o sta ła u su n ię ta w m iesiącu w rześniu, p a ź d z ie rn ik u i listo p ad zie u b ie g łe ­ go ro k u . B iskup K ościoła k ato lick ieg o , k tó ry m a sw oją sied zib ę w G d a ń sk u , w y­ p e łn ia p o dziś dzień m o je z a rz ą d z e n ia i p o le c e n ia . W szelk ie p o lsk ie napisy, c h o ­ rągw ie itp. zostały z kościołów u s u n ię te , a d ziałalność księży je s t p o d d a n a ostrej ko n tro li. P o n iew aż w tej chw ili n ie należy spodziew ać się szybkiej zm ian y kw estii K ościoła, u w a ż a m za sto so w n e (...)” (w tym m iejscu m aszynopis się u ryw a)26.

B isk u p tro szczy ł się ta k ż e o fo rm a c ję d u ch o w ą i in te le k tu a ln ą k a p ła n ó w g d ań sk ich i c h e łm iń sk ic h , o rg a n iz u ją c d la n ich re k o le k c je , eg zam in y k a p ła ń ­ sk ie i ró ż n e g o ro d z a ju s p o tk a n ia 27.

W z a rz ą d z a n iu d iece zją b is k u p p o słu g iw ał się w łasn y m u rz ę d o w y m o rg a ­ n e m praso w y m : „ A m tlic h e s K irc h e n b la tt fu e r d ie D io e z e s e D a n z ig ” . O d stycz­ n ia 1940 ro k u , k ied y o b ją ł o n ta k ż e d iece zję c h e łm iń s k ą , z a czął się ukazyw ać ja k o : „ A m tlic h e s K irc h e n b la tt f u e r d ie D io e z e s e D a n z ig u n d K u lm ” . P u b lik o ­ w a n o w n im ro z p o rz ą d z e n ia Stolicy A p o sto lsk ie j, z a rz ą d z e n ia b is k u p ie o raz k u rii d ie c e z ja ln e j, listy p a s te rs k ie , ro z p o rz ą d z e n ia w ła d z p ań stw o w y ch , d o ty ­ czące K o ścio ła, k a le n d a rz liturgiczny, in fo rm a c je o z m ia n a c h p e rs o n a ln y c h i org an izacy jn y ch w diecezji, n e k ro lo g ii z m a rły c h i z a m o rd o w a n y c h k ap łan ó w . K o lp o rto w a n y był d ro g ą p o czto w ą. J e g o c e n a w czasie w ojny k sz ta łto w a ła się w g ra n ic a c h 5-6 R M z a ro k p re n u m e ra ty 28.

N iety p o w ą fo rm ą a d m in is tro w a n ia d iece zją było u s tn e p rz e k a z y w a n ie z a ­ rz ą d z e ń , in fo rm a c ji lu b ró ż n e g o ro d z a ju sugestii. C o ciek a w e, ta k i sp o só b z a le ­ c ał s e k r e ta rz s ta n u S tolicy A p o sto lsk ie j k a rd . L. M a g lio n e w sp ra w ie z ak azu u ży w an ia języ k a p o lsk ie g o w czasie sp o w ied zi29.

W sp ra w a c h litu rg ii i k u ltu B o żeg o b is k u p S p le tt często p o d k re ś la ł, ż e S łu ż ­ b a B o ża m u si być sp ra w o w a n a z w łaściw ym jej d o sto je ń stw e m . „W szelk ie jej

24 J. D o p p k e, Kościół..., s. 127-128.

25 Pismo Forstera do bpa Spletta z sierpnia 1941 r., A 5, k. 26 - Akta Ordynariatu Bisku­ piego w Gdańsku. Akta Administratora Apostolskiego Diecezji Chełmińskiej 1939-1945- Ar­ chiwum Diecezji Pelplińskiej (skrót ADP).

26 M. P o d g ó r e c z n y, Albert Forster gauleiter i oskarżony. Gdańsk 1977, s. 357-358. 27 E. L a w s, Erlebnisse in Westpreussen. Gesprache mit Domhen Kaminski. W: Unser Erm- landbuch 1972. Osnabrueck 1972, s. 106-107.

28 Amliches Kirchenblatt. R. 1: 1940 nr 11 i R. 4: 1944 nr 39; S. B o g d a n o w i c z, + Ka­ rol Maria Antonii Splett..., s. 91.

29 Actes et documents, t. 3, nr 222, s. 326-328; S. Bo g d a n o w i c z, + Karol Maria Antonii Splett..., Gdańsk 1995, s. 91.

e le m e n ty , a w ięc: śpiew , m odlitw y, czy ta n ia, szaty m u sz ą być p rzy g o to w an e. N ie d z ie ln a M sza św. n ie m o ż e o dbyć się b e z k a z a n ia , trw a ją c e g o n ie dłu żej niż 30 m in u t” . S zczeg ó ln ie d b a ł o rozw ój życia eu ch ary sty czn eg o . S ta ra ł się u S to ­ licy A p o sto lsk ie j o przyw ileje d o ty czą ce p o s tu e u ch ary sty czn eg o d la k a p ła n ó w i w iern y ch , o p ra w o b in a c ji i trin a c ji, n a w e t w d n i p o w sz e d n ie , o m ożliw ość c e ­ le b ra c ji w ró żn y ch p o ra c h d n ia, o przyw ilej k u m u la c ji in te n c ji m szaln y ch dla k a p ła n ó w a reszto w an y ch p rz e z w ła d z e h itle ro w sk ie 30.

D u ż ą w ag ę p rz y k ła d a ł b isk u p do s a k r a m e n tu p o k u ty . Z a le c a ł w p ro w a d z a ­ n ie sp o w ied zi w d n i p o w sz e d n ie , aby odciążyć n ie d z ie lę i stw orzyć w iększej liczbie w iern y ch o k a z ję do p o je d n a n ia . J e g o n o w a to rs k ie p o c ią g n ię c ia to m .in. u d z ie la n e w szystkim d u s z p a s te rz o m zez w o le n ia n a o d p ra w ia n ie m szy św. w ie ­ czo rn ej d o godz. 19.30 w św ięta z n ie s io n e p rz e z o k u p a n ta n p . w U ro czy sto ść B o żeg o C iała. W k ażd ej p a ra f ii u rz ą d z a n o tzw. trz y n a sto g o d z in n e n a b o ż e ń ­ stw a, aby u m o żliw ić w ie rn y m a d o ra c ję N ajśw iętszeg o S a k ra m e n tu . C ałkow ity ich h a rm o n o g ra m p u b lik o w a n y był w m ie się c z n ik u d iece zjaln y m 31.

W czasie w ojny b is k u p u d z ie la ł ró w n ież św ięceń a lu m n o m d iecezji g d a ń ­ skiej, k tó rz y stu d io w a li p rz e w a ż n ie w B ran iew ie , In n s b ru c k u , R zy m ie i M o n a ­ c h iu m o ra z a lu m n o m w olnej p ra ła tu r y pilskiej. W iele razy w k a te d r z e oliw skiej lu b w kap licy m ary jn ej k a te d ry , zw anej k a p lic ą p o ls k ą , u d z ie lił św ięceń n iż ­ szych, p ię ć razy św ięceń s u b d ia k o n a tu i trzy razy d ia k o n a tu . W yśw ięcił ró w n ież p ię c iu k a p ła n ó w 32. J a k ośw iadczył ks. p r a ła t P aw eł M u e lle r, nieżyjący ju ż o fi­ cjał B isk u p ieg o S ą d u D u c h o w n e g o w P e lp lin ie , ks. b is k u p S p le tt u siło w ał u trz y m a ć k o n ta k t z k le ry k a m i c h e łm iń sk im i ro z p ro sz o n y m i p o ró żn y ch se m i­ n a ria c h , z a p o m o c ą alu m n ó w p o w o ła n y c h do W e h rm a c h tu . W ystaw iał d la nich d im isso ria do św ięceń, a d re s o w a n e do p o lsk ic h b isk u p ó w . Z p o lsk im i a lu m n a ­ m i ro z m a w ia ł p o p o ls k u 33. P o m im o w a ru n k ó w w o jen n y ch ks. b is k u p n ie zre z y ­ gnow ał z k a n o n ic z n y c h w izytacji p a ra fii, p o d c z a s u d z ie la n ia s a k r a m e n tu b ie r z ­ m o w a n ia m iał o k a z ję do sp o tk a n ia z k siężm i i w ie rn y m i34. W izy tacje ta k ie tr w a ­ ły je d e n d z ie ń i były w cześniej z a p o w ia d a n e , ty m b a rd z ie j ż e w e d łu g z a rz ą d z e ­ n ia w ła d z p ań stw o w y ch z 15 czerw ca 1940 ro k u k a ż d o ra z o w e u d z ie le n ie b ie r z ­ m o w a n ia n a le ż a ło n a 4-5 d n i w cześniej zgłosić w u rz ę d z ie ta jn e j p o licji p a ń ­ stw ow ej35. N o rm a ln ą fo rm ą k o m u n ik o w a n ia się z w ie rn y m i b is k u p a w y p e łn ia ­ ją c e g o swój u rz ą d n au czy cielsk i były, o p ró c z k a z a ń i p rz e m ó w ie ń , listy p a ste

r-30 Facultates Episcopi - Zespól 2383, nr 9 - Archiwum Państwowe w Gdańsku (skrót APG). 31 Np. Amliches Kirchenblatt. R. 1940, nr 100; nr 66.

32 Święcenia otrzymali: 9.03.1940 r. - ks. Franciszek Wothe, 22.12.1940 r. - ks. Jan Toma­ szewski i ks. Alfons Trzebiatowski, 30.03.1941 r. - ks. Jan Helmut von Wiecki i 4.03.1944 r. - ks. Grzegorz Klein. Por. J. S o c h a, Działalność duszpasterska biskupa gdańskiego Karola Ma­ rii Spletta w latach 1938-1945, Gdańsk 1994, mps, s. 34-36.

33 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antonii Splett..., s. 93.

34 W diecezji gdańskiej nie ma archiwalnego potwierdzenia wizytacji kanonicznych 35 K. G u l c z y ń s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 86 -93.

skie. F o rm ą tą b is k u p p o słu g iw ał się często , ch o ć łączyło się to w czasie w ojny z w ie lo m a tru d n o śc ia m i. K ażd y list p a s te rs k i m u sia ł być u p rz e d n io d o s ta rc z o ­ ny do o c e n z u ro w a n ia n aczeln ik o w i tajn ej p o licji p ań stw o w ej, czyli g e s ta p o 36.

N a szczeg ó ln ą u w ag ę z a słu g u ją listy w ie lk o p o s tn e i ad w en to w e. W b a rd z o o stry m to n ie n a p is a n y z o sta ł list p a s te rs k i n a W ielk i P o st 1944 p ro te stu ją c y p rzeciw k o p ro w a d z o n e j p rz e z ów czesne w ła d z e n ie m ie c k ie d ech ry stia n izacji.

B isk u p g d a ń sk i u trzy m y w ał ró w n ie ż k o n ta k ty ze S to licą A p o sto lsk ą , s k ła d a ­ ją c sy stem aty czn e i d ość d o k ła d n e sp ra w o z d a n ia z e s ta n u o b u diecezji. O s ta t­ n ie z n ic h w y słan e z o sta ło 14 p a ź d z ie rn ik a 1944 r o k u 37.

1 lu te g o 1945 ro k u b isk u p , w obliczu z b liżająceg o się fro n tu , w ystosow ał o s ta tn i list p a s te rs k i do w iern y ch o ta je m n ic y krzyża i c ie rp ie n ia . W liście p rz y ­ gotow yw ał o n d ie c e z ja n d o w y d arzeń , k tó r e z w ią z a n e były z n ie u n ik n io n ą k lę ­ sk ą re ż im u h itle ro w sk ie g o i czek ający ch ich k o n se k w e n c ji w k ro c z e n ia n a jej t e ­ r e n „w ro g ich ” w ojsk. L ist n a p is a n y je s t w d u c h u ch rześcijań sk iej u fn o ści, g o d ­ n o ści i z a w ie rz e n iu krzyżow i C h ry stu so w em u . N a to m ia s t w ty d zień p ó ź n ie j, 8 lu te g o 1945 ro k u , b isk u p w y sto so w ał list do k a p ła n ó w , z a c h ę c a ją c ich z je d n e j stro n y do p o z o s ta n ia n a sw oich stan o w isk ach , z d ru g iej stro n y u p o w a ż n ia ją c ich do k o rz y sta n ia z p e łn o m o c n ic tw n a w y p a d e k u tr a c e n ia m ożliw ości k o n ta k ­ tu z K u rią B isk u p ią 38. A b y zab ezp ieczy ć ciąg ło ść fu n k c jo n o w a n ia diecezji, na w y p a d e k p o z b a w ie n ia go sw obody z a rz ą d z a n ia , p rz e k a z a ł k o m p e te n c je w ik a ­ riuszy g e n e ra ln y c h z p ra w e m su b d e le g o w a n ia c z te re m g d a ń sk im k o n su lto ro m : ks. F e d tk e , ks. M ay ero w i, ks. Ja s ta k o w i i ks. B e h re n d to w i o ra z w d iece zji c h e ł­ m ińskiej ks. p ra ła to w i F ran ciszk o w i S aw ick iem u 39.

3. S y tu a c ja b is k u p a p o w k ro c z e n iu w o jsk ra d z ie c k ic h

W N ie d z ie lę P alm o w ą 25 m a rc a 1945 ro k u w eszły do O liw y zw ycięskie o d ­ działy A rm ii C zerw o n ej. N a ty c h m ia st a re s z to w a n o p ra w ie w szystkich p rz e b y ­ w ających w niej m ężczyzn i w yw ieziono do ró żn y ch m ia st P o m o rz a . N a m iejscu p o z o s ta ł je d y n ie p ro b o s z c z k a te d ra ln y ks. d r A n to n i B e re n t, k tó ry m a ją c z ła ­ m a n ą n o g ę , n ie był z d o ln y do m a rsz u . B isk u p , z p o z o sta ły m i k siężm i p r a c u ją ­ cym i w O liw ie, z o sta ł u m ieszczo n y w p ro w izo ry czn y m o b o z ie N K W D K a rtu z , gdzie p rzeb y w ał d o W ielk ieg o C z w artk u 29 m a rc a 1945 ro k u . W d n iu tym

36 C I 13, k. 265 - Akta Ordynariatu Biskupiego w Gdańsku. Akta Administratora Apo­ stolskiego Diecezji Chełmińskiej 1939-1945, ALP, L. S u d o 1, Kościół katolicki w powiecie świeckim w okresie II wojny światowej (częśćpołudniowa powiatu), Pelplin 1986, mps, s. 25.

37 L’Eveque de Dantzig Splett au pape Pie XII. Actes et documents, t. 3, cz. II, nr 582, s. 879-883.

38 Archiwum Archidiecezji Gdańskiej (skrót AAG) II Bp, nr 45 i 47, Listy pasterskie z 1 i 8.04.45.

39 K. G u l c z y ń s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 113; S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett... , s. 105.

p rz e w ie z io n o go z p o w ro te m do O liw y i u m ie sz c z o n o w a reszcie N K W D , u lo ­ k o w an y m w p ry w atn ej w illi. D o m a g a n o się głów nie, aby p o d p is a ł o św iad czen ie sfo rm u ło w a n e w języ k u rosyjskim , iż d z ia ła ł n a sz k o d ę n a ro d u p o lsk ieg o i u p ra w ia ł szp ieg o stw o n a rzecz W aty k a n u . B isk u p stan o w czo o d m ó w ił p o d p i­ sa n ia ta k s fo rm u ło w a n e g o d o k u m e n tu 40. In te rn o w a n ie p a s te rz a d iece zji p o g łę ­ b iło jeszcze b a rd z ie j s ta n n a p ię c ia w śró d w iern y ch i d u ch o w ień stw a. W tym czasie b is k u p a z a s tę p o w a ł K a n c le rz K u rii ks. A le k s a n d e r L u b o m sk i41, z p o c h o ­ d z e n ia P o lak . O c e n ia n y był p rz e z n ie k tó ry c h , p o d o b n ie ja k i b isk u p , ja k o n ie ­ c h ę tn ie w idzący przybyw ających n a te r e n diecezji, z ró żn y ch z a k ą tk ó w Polski i E u ro p y , P o lak ó w w ty m i księży. N a to m ia s t w ty m czasie n ie m ie c k a lu d n o ść m ia sta i d iecezji g d ań sk iej, o b e jm u ją c e j o b s z a re m d a w n e W o ln e M iasto G d a ń sk , o p u sz c z a ła lub ju ż o p u śc iła te te re n y 42.

10 m a ja 1945 ro k u b isk u p z o sta ł zw olniony (zatrzy m an o m u je d y n ie n ie m ie c ­ ki p a sz p o rt) i od ra z u p rz e ją ł p o n o w n ie a d m in istra c ję d iecezji gdańskiej i c h e ł­ m ińskiej. W ik a riu sz e m g e n e ra ln y m d la diecezji ch ełm iń sk iej m ia n o w a ł ks. kan. L e o n a K ozłow skiego, d z ie k a n a to ru ń sk ie g o , k tó ry 25 m aja 1945 ro k u przybył do Oliwy, gdzie w o b ec k a n c le rz a A le k s a n d ra L u b o m sk ie g o złożył w yznanie w iary i p rzy sięg ę a n ty m o d ern isty czn ą, o b e jm u ją c ty m sam y m swój u rz ą d . B i­ sk u p ro z p o c z ą ł ró w n ież o rg an izo w an ie se m in a riu m d u ch o w n eg o w P elplinie i k o m p le to w a n ie k ad ry p ro fe so ró w o ra z p raco w n ik ó w K u rii B isk u p iej43.

P o d k o n ie c c zerw ca 1945 r o k u z b p S p le tte m , s p o tk a ł się ks. p p łk J ó z e f Z a to r- P rz y to c k i z a rc h id ie c e z ji lw ow skiej, w c zasie w o jn y d z ie k a n O k rę g u K ra k o w s k ie g o A K . W o c e n ie ks. d z ie k a n a b is k u p m ó w ił d o b rz e p o p o lsk u , z n a ł je g o p ro f e s o ró w z u n iw e rs y te tu lw ow skiego. T ydzień p ó ź n ie j ks. Z a to r- -P rz y to c k i o trz y m a ł d e k r e t n o m in a c y jn y n a p ro b o s z c z a N a jśw ię tsz e g o S e rc a J e z u s o w e g o w e W rzeszczu . D o d e k r e tu d o d a n a b y ła k la u z u la , z o b o w ią z u ją c a n o w eg o p ro b o s z c z a d o z a b e z p ie c z e n ia p r z e d z im ą k o ś c io ła i z a o p ie k o w a n ia się s io s tr a m i e lż b ie ta n k a m i. D o p rz y ję c ia n o m in a c ji sk ło n iło ks. Z a to r-P rz y - to c k ie g o s tw ie rd z e n ie b is k u p a , że: „ p rz y c h o d z ą tu ta j w asi lu d z ie i wy m a c ie o b o w ią z e k ich o b słu g iw a ć ” .

4 lip ca 1945 ro k u b isk u p p rzew o d n iczy ł w d iece zji ch ełm iń sk iej k o n fe re n c ji dziek a n ó w , zw o łan ej w celu o m ó w ie n ia i p rz e k a z a n ia w sk azó w ek dotyczących o rg an izacji d u sz p a s te rs tw a w now ej p o w o je n n e j sytuacji44. 14 lip ca 1945 ro k u

40 K. G u l c zy ń s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 113-115; S. B o g d a n o w i c z, + Ka­ rol Maria Antoni Splett..., s. 105-108.

41 Aleksander Lubomski, urodzony 2.03.1893 r., wyświęcony 23.06.1918 r., kanclerz Kurii Biskupiej w latach 1939-1945, zmarł 15.02.1968 r. w Fischbach w diecezji Freiburg. SDG 1975, s. 58.

42 S. M. D o b e c k i, Trzeci powrót dominikanów do Gdańska. „Przewodnik Katolicki”. R. 1970, nr 43.

43 K. G u l c z y ń s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 114 -115. 44 Tamże, s. 116.

b isk u p p rz e s ła ł do K o m isji W eryfikacyjnej d e k la ra c ję lo jaln o ści45. B isk u p nie z o s ta ł pozytyw nie zw eryfikow any.

4. P ro c e s b is k u p a K . M . S p le tta

P rz y b ie ra ją c e n a sile a ta k i k o m u n istó w n a K o śció ł w czesn y m la te m 1945 r o ­ k u, p rz e są d z iły o dalszych lo sach d ru g ie g o b is k u p a G d a ń sk a . J u ż w czerw cu D e p a r ta m e n t W y zn ań M in istra A d m in istra c ji P u b liczn ej w ydał ta jn ą in s tru k ­ cję d la p ra c o w n ik ó w p ań stw o w y ch w szystkich szczebli, p o le c a ją c ą , by w s p r a ­ w ach d otyczących K o śc io ła p o stę p o w a ć ta k , ja k gdyby k o n k o rd a t n ie o b o w ią ­ zyw ał. W ślad z a in s tru k c ją z 12 w rz e śn ia 1945 ro k u R a d a M in istró w p o d ję ła u c h w a łę d o ty czą cą je d n o s tro n n e g o z e rw a n ia k o n k o rd a tu z 1925 ro k u , p o d a ją c ja k o je d e n z p o w o d ó w o b sa d z e n ie p rz e z S to lic ę A p o sto lsk a bp. S p le tta - N ie m c a n a stolicy b isk u p iej w P e lp lin ie 46.

D o ty c h c z a so w a z n a jo m o ść fak tó w , p o tw ie rd z o n a p rz e z s e k r e ta rz a b isk u p a g d ań sk ieg o ks. R o m u a ld a M u e h lh o ffa , p o z w a la przyjąć w e rsję , ż e ks. b isk u p S p le tt p rz e d d ru g im a re s z to w a n ie m o trz y m a ł o d w o jew o d y g d a ń sk ie g o p r o p o ­ zycję sk o rz y sta n ia z p o d s ta w ie n ia sa m o lo tu w ce lu u d a n ia się do a m e ry k a ń ­ skiej lu b brytyjskiej sfery o k u p acy jn e j N ie m ie c . B isk u p n ie sk o rzy stał z z ło ż o ­ nej m u p ro p o zy cji, u w ażając ła d p o w o je n n y z a tym czasow y i n ie c h cąc opuścić d iecezji g d ań sk iej, k tó re j był o rd y n a riu sz e m . W o fe rc ie tej m ia ła u czestniczyć ż o n a g e n e ra ła M ic h a ła R o li - Ż y m ie rsk ie g o , p o słu g u ją c się w p e rtra k ta c ja c h ró żn y m i k siężm i47.

P o n o w n e a re s z to w a n ie b is k u p a 9 sie rp n ia 1945 ro k u p rz e z k o m u n isty czn e w ła d z e P olski zak o ń czy ło o s ta te c z n ie je g o p o s łu g ę w d iece zji gdańskiej.

R o z p o c z ę ło się śled ztw o , k tó r e trw a ło d o 2 g ru d n ia 1945 ro k u . S a m b isk u p , o p ró c z p rz e s łu c h a ń p o b o czn y ch , p rz e słu c h iw a n y był w trz e c h p rz e s łu c h a n ia c h głów nych: 13 sie rp n ia p rz e z p r o k u r a to r a T ad eu sza K uligow skiego, 6 p a ź d z ie r­ n ik a p rz e z p r o k u r a to r a S ta n isła w a S ta c h u rsk ie g o i 16 lis to p a d a p rz e z p r o k u r a ­ to r a P ro k u r a tu ry G e n e ra ln e j H e n ry k a G a c k ie g o 48. Ś w iadków p rz esłu ch iw ali

45 Podpisany syn Franciszka i Marii z Baranowskich, urodzony 17 stycznia 1898 roku, za­ mieszkały obecnie w Oliwie, Klasztorna 16.

46 P. R a i n a, Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945-1989. T 1: lata 1945-1959. Poznań 1994, s. 19-21.

47 Redaktor Tadeusz Bolduan powołuje się na zeznania dr. Zygmunta Moczyńskiego i Floria­ na Wichlacza; T B o l d u a n, Biskup Carl Maria Splett - od mitów ku prawdzie, Studia Pelpliń- skie. T 20: 1989, s. 87; W. S z u l i s t, Z martyrologii duchowieństwa katolickiego na Kaszubach. Studia Peplińskie. T. 3: 1973, s. 149-162. J. S o c h a, Działalność..., s. 77; K. G u l c z y ń s k i, Bi­ skup Karol Maria Splett..., s. 113; S. Bogdanowicz, Karol Maria Antoni Splett..., s. 107-108.

48 Protokoły z trzech przesłuchań głównych: 13 sierpnia przez prokuratora Tadeusza Kuli­ gowskiego, (AGKBZpNP - SSK Gd 555/27-30), 6 października przez prokuratora Stanisława Stachurskiego (AGKBZpNP - SSK Gd 555/63-64) i 16 listopada przez prokuratora Prokura­ tury Generalnej Henryka Gackiego (AGKBZpNP - SSK Gd 555/73-74).

p r o k u r a to rz y S ą d u O k rę g o w e g o w G d a ń sk u : T ad eu sz K uligow ski i T adeusz K uczyński o ra z p r o k u r a to r H e n ry k G a c k i i k ie ro w n ik n a d z o ru n a d są d o w n ic ­ tw e m sp e c ja ln y m w W arszaw ie Je rz y Saw icki.

C ały p ro c e s był z a m ie rz o n y m z d y sk re d y to w a n ie m osoby b is k u p a ja k o h ak a- tysty, p o la k o ż e rc y i w sp ó łp ra c o w n ik a re ż im u n a z isto w sk ieg o . Był te ż p r e lu ­ d iu m do w y elim in o w an ia w pływ ów i pozycji K o ścio ła w n a ro d z ie p o ls k im - o ra z z a p la n o w a n e j, sy stem aty czn ej w alk i z K o śc io łe m k ato lick im . C a ła d z ia ła l­ n o ść b p . S p le tta , k tó r a m u sia ła b y w tra k c ie p ro c e s u być o c e n io n a pozytyw nie, n ie b y ła p ra w ie b r a n a p o d u w agę. P rzy to c z o n o list O jców C ystersów , z k tó re g o n ie d w u z n a c z n ie w y n ik ało , ja k p isze w swych w sp o m n ie n ia c h z 1957 ro k u b i­ sk u p , ż e z a ra z p o przybyciu do G d a ń s k a p ró b o w a li o n i z b ie ra ć p rzeciw k o b i­ sk u p o w i g d a ń sk ie m u m a te ria ły d o w o d o w e49.

Ś led ztw o o dbyw ało się w a tm o sfe rz e p o w szech n ej i z ro z u m ia łe j w ów czas n ien aw iści do N iem ców . B isk u p S p le tt tra k to w a n y był w a reszcie p o p ra w n ie , ch o ć z g o d n ie z z a rz u ta m i a k tu o s k a rż e n ia p a tr z o n o n a n ieg o ja k n a z b ro d n ia ­ rz a w o je n n e g o .

7 sty czn ia 1946 ro k u p r o k u r a to r S ą d u S p e c ja ln e g o S tan isław S ta c h u rsk i w y­ stą p ił z a k te m o s k a rż e n ia p rzeciw k o b isk u p o w i S p le tto w i z a rz u c a ją c m u , że w czasie o d w rz e śn ia 1939 ro k u ja k o b is k u p d iece zji g d ań sk iej, a n a s tę p n ie od 5 g ru d n ia 1939 ro k u ja k o a d m in is tra to r d iecezji c h e łm iń sk ie j, id ąc n a r ę k ę w ła ­ dzy o k u p acy jn e j n ie m ie c k ie j, d z ia ła ł n a sz k o d ę P a ń stw a P o lsk ieg o i d u c h o ­ w ień stw a k ato lic k ie g o o ra z lu d n o ś c i cyw ilnej p rz e z to , że: z a b ro n ił u d z ie la n ia sa k ra m e n tó w św., w szczeg ó ln o ści sp o w ied zi n a w e t „in articulo m o rtis” w języ ­ k u p o lsk im ; z a b ro n ił g ło szen ia k a z a ń p o p o lsk u i śp ie w a n ia w k o ściele w języku p o lsk im ; z a rz ą d z ił u su w a n ie z k o ścio łó w n ap isó w , e m b le m a tó w i c h o rąg w i p o l­ skich; z a b ro n ił w p ro w a d z a n ia n a c m e n ta rz z m a rły c h P o lak ó w głów nym w ej­ ściem ; o d m ó w ił p rzy jęcia n a p o p rz e d n io z a jm o w a n e sta n o w isk a księży p o l­ skich, w racający ch z o b o zó w k o n ce n tra c y jn y c h , je śli n ie p rzy jęli je d n e j z c z te ­ re c h g ru p n a ro d o w o śc i n ie m ie c k ie j50.

N a św iad k ó w w p ro c e s ie b p . S p le tta p o w o ła n o 23 osoby, z a ró w n o księży, ja k i św ieckich51. B isk u p u s to su n k o w a ł się p is e m n e do staw ian y ch m u z a rz u tó w

49 ABM, Bericht des Bischofs von Danzig ueber die Jahre 1946-1956, s. 4; S. Bogdanowicz, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 113.

50 S. Bogdanowicz, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 114.

51 Świadkami byli: ks. Wojciech Gajdus, zam. Biskupiec, pow. Toruń; ks. Franciszek Boro­ wiec, zam. Warszawa, ul. Grochowska 194; ks. Aleksander Wiśniewski, zam. Gdańsk, kościół Chrystusa Króla; ks. Maciej Śliwa, zam. Gdańsk - Wrzeszcz, Hochstries 194. Zakład Silber­ hammer; Jan Tejkowski, zam. Gdańsk - Oliwa, ul. Kaprów 2; Anastazja Kraskowska, zam. Gdańsk - Oliwa, Polankenstr. u OO. Cystersów; Kazimierz Banaś - Purwin, zam. Gdańsk - Wrzeszcz, Jaśkowa Dolina 3; ks. Gerhard Matula, zam. Gdańsk - Oliwa, ul. Polanki (?); ks. Paweł Czaplewski, zam. Milobądź, pow. Tczew; ks. Stanisław Dobecki, zam. Gdańsk, św. Jana 72: dr Zygmunt Moczyński, zam. Sopot, ul. Armii Czerwonej 85; ks. Stefan Trzciński, zam.

Ry-12 sty czn ia 1946 ro k u w n a stę p u ją c y c h słow ach: „K sięża d iece zji ch ełm iń sk iej, k tó rz y w 1939 ro k u i 1940 ro k u rząd zili ja k o p ro b o sz c z o w ie w ied zą, ż e zak az sp o w ied zi w języ k u p o ls k im był z a k a z e m G e s ta p o i tylko o d e m n ie w ydany, aby lu d n o ś ć p o ls k ą i księży p o lsk ic h o b ro n ić i ocalić. In n i k sięża tr u d n ą sytuację p o z n a li z w ła sn e g o d o św iad czen ia. M o g li o ty m św iadczyć n p.: ks. d r Saw icki F ran ciszek , P e lp lin ; ks. K u rla n d F ran ciszek , P e lp lin ; ks. W iśniew ski R o m a n , G d y n ia G ra b o w o ; ks. P a rty k a N ik o d e m , W ejh e ro w o - fa r a ; ks. F is c h o e d e r W ład y sław , P u ck ; ks. P a sz o tta , P rz o d k o w o , pow . K artu zy ; ks. d r J a n k F ra n c i­ szek, T o ru ń ul. P an n y M a rii 2; ks. P e rs c h k e F ra n c isz e k , B o ro w o m ły ń pow . ch o jn ick i; ks. G ru c z a F ra n c isz e k , O liw a C y stersk a 16” .

K o lejn y m i w y m ien io n y m i p rz e z b isk u p a św iad k am i byli: ks. G rz e m sk i Józef, O g o rzelin y pow . chojnicki; ks. R ie b a n d B ru n o n , C h o jn ice, fa ra ; ks. S ochaczew - ski L e o n , L ichnow y pow . chojnicki; ks. O d y a (w m iędzyczasie u m a rł); ks. Licz- n e rs k i A lojzy, K arsin pow . chojnicki. Tych c z te re c h czy p ię c iu księży było a re s z ­ tow anych i o sad zo n y ch w G d a ń sk u z p o w o d u sp o w ied zi w języ k u p o lsk im i d o ­ p ie ro z o sta li u w o ln ie n i p o w y d an iu o d p o w ie d n ie g o okólnika. J u ż w p a ź d z ie rn i­ k u 1939 ro k u , z g o d n ie z ty m co p rz e k a z a ł b isk u p o w i ks. w ik ariu sz g en eraln y w P elp lin ie, n a ż ą d a n ie d ra H a w ro n k e był w ydany o k ó ln ik w sp raw ie języ k a n ie ­ m ieck ieg o . Ś w iad ek ks. d r Saw icki p o tw ierd ził, ż e ju ż n a jp ó źn iej n a p o c z ą tk u 1940 ro k u p u b lic z n e użycie języ k a p o lsk ieg o p rz e z G a u le ite ra było zak a z a n e .

B isk u p zw ró cił u w ag ę, ż e ju ż p rz e d je g o z a rz ą d z e n ie m g ro b o w ce z n a p is a m i p o lsk im i w n ie k tó ry c h m iejsco w o ściach były u su w a n e p rz e z w ła d z e cyw ilne. J a ­ ko p rz y k ła d b is k u p p o d a ł c m e n ta rz w N ow ym M ieście w p o w ie c ie lu b aw sk im i u su w a n ie , w k w ie tn iu 1940 ro k u , z n a g ro b k ó w n ap isó w w języ k u po lsk im . W ty m czasie a d m in is tra to re m p a ra f ii był ks. d r M a n th e y F ra n c isz e k , T oruń, Ż e g la rs k a 9. W y m ie n ie n i k sięża byli w sta n ie p o tw ie rd z ić fa k t, ż e pow yższe z a ­ rz ą d z e n ie było w y d a n e n ie z w łasn ej inicjatyw y, lecz tylko n a ż ą d a n ie g estap o . B isk u p ja k o a rg u m e n t n a sw oją o b ro n ę p rzytoczył fa k t, ż e gdyby w sp o m n ia n e z a rz ą d z e n ie było jeg o inicjatyw ą, to o b jąłb y n im n a jp ie rw d iece zję g d ań sk ą, a ta m je d n a k w szystkie n ap isy p o ls k ie n a c m e n ta rz a c h p o z o sta ły , w p r e z b ite ­ r iu m K a te d ry O liw skiej aż dziś d n ia je s t w id o czn y b iały o rzeł, ta k sa m o ja k w k o śc ie le św. J ó z e fa w G d a ń s k u e m b le m a ty p o ls k ie aż do k o ń c a p o z o sta ły

tel, pow. Chojnice; Leon Wohlfeil, zam. Milobądz, pow. Tczew; Maria Wohlfeil, zam. Tczew, ul. Czatkowska 1; ks. Edmund Kamiński, zam. Gdańsk, kościół św. Jana 72; ks. Paweł Schuetz, zam. Sopot; Alojzy Pilarczyk, zam. Sopot, Abrahama 4; dr Bronisław Kędzierski, zam. Sopot, Mickiewicza 41; Stefan Teferek, zam. Sopot, ul. Podgórna 26; inż. Bronisław Bukowski, zam. Sopot, ul. Marynarki Pol. 12; ks. Jan Mayer, zam. Nowy Port, ul. Parafialna 11; ks. Franciszek Sawicki, zam. Pelplin (prof. seminarium); biegły dr Bolesław Wilanowski, prof. uniwersytetu w Łodzi, zam. Łódź, ul. Mostowa 27. Inne dowody: Korespondencja Konsystorza Katolickiego w Gdańsku, zarządzenia pisemne oskarżonego ks. bp. K. M. Spletta; akta sprawy ks. Preussa, por. AGKBZpNP- SSK Gd 555/80-81, Lista świadków wezwanych w procesie bp. Spletta, ABM - Bericht..., s. 4; S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 115.

(te ra z z n iszczo n e). Ś w iadkow ie: ks. d r M a y e r, ks. S ch u etz. B isk u p zap rzeczy ł te ż ja k o b y z a b ro n ił w p ro w a d z a n ia z m arły ch P o lak ó w głów nym w e jśc ie m na c m e n ta rz . Z aśw iad czy ć o ty m m ia ł ks. d r M a y e r i k sięża -jak w y m ien ien i w cze­ śniej ja k o św iad k o w ie b isk u p a . B isk u p p o d a ł, ż e z o b o z u k o n c e n tra c y jn e g o , n ie z a le ż n ie o d z a p is a n ia się do je d n e j z c z te re c h g ru p n a ro d o w o śc i n ie m ie c ­ kiej, w ró cili do swych p a ra fii: ks. G ra c ja n T retkow ski, C h e łm ż a ; ks. P aw eł Cza- plew ski, M iło b ą d z ; ks. F e lc h n e r, B orzyszkow y pow . ch o jn ick i; ks. F ra n c isz e k D ro s t, P o n ik o w o pow . lubaw ski; ks. d r F ra n c isz e k J a n k , T o ru ń z k o śc io ła P a n ­ ny M a rii, daw niejszy ks. p ro b o s z c z w S z e m u d z ie pow . w e jh e ro w sk i („nazw iska n ie p rz y p o m in a m s o b ie ” - o św iad czen ie b isk u p a).

W innych w y p a d k a c h p rzy n ajlep szej w o li b is k u p a n ie było m ożliw e u zy sk a­ n ie sta n o w isk a d la p o w ra c a ją c y c h z o b o zó w księży, p o n ie w a ż k ażd y ksiądz, k tó ry ch cia ł p ra c o w a ć w d u sz p a s te rs tw ie w d iece zji c h e łm iń sk ie j, p o trz e b o w a ł zez w o le n ia w ła d z ad m in istracy jn y ch i g e sta p o . B isk u p p is a ł, ż e w szyscy k sięża d iecezji ch e łm iń sk ie j, k tó rzy p o d c z a s o k u p a c ji p ra c o w a li w d u sz p a ste rstw ie w b a rd z o tru d n y c h i p e łn y c h z a g ro ż e n ia życia w a ru n k a c h , m o g li zaśw iadczyć o tym , ż e je d y n ą je g o in te n c ją b y ła ch ęć, w e d łu g m ożliw ości, n ie s ie n ia p o m o cy lu d n o śc i i k się ż o m p o ls k im 52.

N a czte ry d n i p rz e d ro z p ra w ą o b ro ń c a b is k u p a m e c e n a s B. S. R o m an o w sk i w ystąpił o p o w o ła n ie d o d atk o w y ch św iadków w o so b ach : Jad w ig a K n o p f - O stro w sk a zam . w O liw ie, ul. C ystersów 16; S. R o m u a ld a , Z g ro m a d z e n ie SS E lż b ie ta n e k , G d a ń sk , P lac 1 M a ja 5; S. S. M . C h e ru b in a S c h re ib e r, p rz e ło ż o n a SS D o m in ik a n e k , S o p o t, ul. M a rsz a łk a S ta lin a 751a (o b e c n ie N ie p o d le g ło śc i)53. P ro c e s ro z p o c z ą ł się p rz e d S p ecjaln y m S ą d e m K a rn y m w G d a ń sk u , w s k ła ­ dzie: J ó z e f Tarczew ski, p rzew o d n iczący ; J ó z e f Iżycki i J ó z e f L ew iń sk i, ław nicy. O b ra d o w a ł o n w d n ia c h 28,29,30,31 stycznia i 1 lu te g o 1946 ro k u w g m ach u p rzy ul. N ow y Ś w iat 30/32 w dużej sali ro z p ra w . O b e c n y był p r o k u r a to r S ąd u N ajw yższego, H e n ry k G ack i. S te n o g ra m z p ię c io d n io w e j ro zp raw y przeciw k o ks. b isk u p o w i K a ro lo w i M a rii S p le tto w i je s t z ach o w an y n a d ziew ięćd ziesięciu c z te re c h s tro n a c h w A rc h iw u m G łó w n ej K o m isji B a d a n ia Z b r o d n i przeciw k o N a ro d o w i P o lsk ie m u w W arszaw ie54.

Ks. in fu ła t S tan isław B o g d an o w icz p isz e w p ro s t o b ra k u w szelkiego p o c z u ­ cia p ra w a , m o ra ln o śc i i sp raw ied liw o ści ów czesnych sąd ó w i d e c y d en tó w , p o ­ n iew aż w czasie, gdy b is k u p S p le tt o sk arżo n y był o z a k a z u ży w an ia języ k a p o l­

52 AGKBZpNP - SSKGd 555/140-141, pismo biskupa z 12.01.46 r., w którym ustosunko­ wał się do stawianych mu zarzutów.

53 AGKBZpNP - SSKGd 555/163, pismo obrońcy biskupa mecenasa Romanowskiego z 24.01.1946 r., wyrażające prośbę o powołanie dodatkowych świadków.

54 AGKBZpNP - SSKGd 553 - Kspec. 3/46, Stenogram z pięciodniowej rozprawy przeciw­ ko ks. biskupowi Karolowi Marii Splettowi; S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 121-217; P. R a i n a, Karol Maria Splett biskup gdański na ławie oskarżonych, Warszawa 1994, s. 10-12.

sk ieg o w k o śc io ła c h , k o m u n iśc i z a k a z a li u ży w an ia języ k a n ie m ie c k ie g o w c z a ­ sie w szelk ich n a b o ż e ń stw n a te r e n a c h p o lsk ich . K a p ła n i n iem ieccy p o s tę p o w a ­ li z u p e łn ie ta k ja k po lscy p o d o k u p a c ją h itle ro w sk ą , tj. z e w n ę trz n ie p r z e s tr z e ­ gali z a k a z u , fak ty czn ie zaś w y p ełn iali sw oje o b o w iązk i55. W sp o m n ia n y a u to r n ie u w zg lęd n ił je d n a k zasad n iczej różnicy, gdyż n ie p o s łu sz e ń s tw o k a p ła n ó w p o lsk ic h k ończyło się w y sła n ie m do o b o z u k o n c e n tra c y jn e g o i p o w o ln ą ś m ie r­ cią lu b n a ty ch m iasto w y m ro z s trz e la n ie m , n a to m ia s t n ie z n a m k o n k re tn e j kary n a ło ż o n e j p rz e z a d m in is tra c ję p o ls k ą n a k a p ła n a n ie m ie c k ie g o , k tó ry n ie p o d ­ p o rz ą d k o w a ł się p o w y ższem u z a rz ą d z e n iu .

1 lu teg o 1946 ro k u S pecjalny S ąd K arn y w G d a ń sk u skazał b isk u p a K aro la M a rię S p le tta n a o śm io letn ią k a rę w ięzienia, u tr a tę p ra w publicznych n a p r z e ­ ciąg p ię c iu la t o raz k o n fisk atę m ien ia. N a p o c z e t orzeczonej kary zaliczył o s k a r­ ż o n e m u p ó łro czn y a re sz t śledczy. N a stę p n ie przew o d n iczący odczytał u z a s a d ­ n ie n ie w yroku. O p ie ra ją c się n a p rzew o d zie sądow ym , zez n a n ia c h św iadków s ta ­ jących p rz e d są d e m , o raz zez n a n ia c h św iadków złożow ych w sądzie, n a p o d s ta ­ w ie odczytanych d o k u m e n tó w i ekspertyzy b ieg łeg o sąd u stalił n a stęp u jący stan faktyczny: „(...) osk arżo n y K a ro l M a ria S p le tt w ychow any z o sta ł w atm o sferze d o m u niem ieck ieg o . O jciec jeg o był zatw ard ziały m w ro g iem polskości. S tw ier­ d zo n o o g ro m n y w pływ ojca n a syna, ja k ró w n ież w pływ h akatysty p ro b o szcza M aćkow skiego, u k tó re g o o sk arżo n y odbył w ik ariat. S tw ierd zo n o zd ecydow anie an ty p o lsk ie stanow isko P a rtii C en tro w ej w G d a ń sk u . P o d k reślić ró w n ież należy, że s e n a t m ia sta G d a ń sk a w yraził zg o d ę n a n o m in ację S p le tta n a b isk u p a g d a ń ­ skiego, p o d c z a s gdy n a n o m in ację p ra ła ta Saw ickiego zgody odm ów ił. P rzew ód sądow y w ykazał w całości w in ę o sk arżo n eg o , k tó ry z a rz ą d z e n ia m i swymi godził w najw iększe d o b ro człow ieka, ja k im d la k ażd eg o je s t jeg o język ojczysty.

W u z a s a d n ie n iu sw ym są d p o d k re ś lił, iż o k o liczn o ści d z ia ła n ia p o d n a c i­ sk ie m o k u p acy jn e j w ład zy n ie m ieck iej - n ie zw aln ia spraw cy o d o d p o w ie d z ia l­ ności, cz e m u d a je w yraz D e k r e t P K W N o z b ro d n ia rz a c h h itlero w sk o -faszy - stow skich. J a k o o k o liczn o ść o b c ią ż a ją c ą p rzy jął S ą d fa k t, ż e o sk arżo n y ja k o b i­ sk u p k a to lic k i i d o k to r p ra w a k a n o n ic z n e g o m u s ia ł so b ie zd aw ać sp ra w ę z b e z ­ m ia ru z b ro d n i, jak iej czynam i sw ym i się d o p u ścił. J a k o o k o liczn o ść łag o d z ą c ą p rzy jął są d stw ie rd z o n e w czasie p rz e w o d u w y p ad k i n ie s ie n ia p o m o c y p rz e z o sk a rż o n e g o u k ry w ający m się k się ż o m i ich ro d z in o m . P rzew ó d sądow y u stalił, ż e o sk a rż o n y n ie d o p u ścił się z a rz u c a n e g o m u w y d an ia z a k a z u sp o w ia d a n ia w języ k u p o ls k im w w y p ad k u „articulo m o r tis ” o ra z z a k a z u w p ro w a d z a n ia z w ło k z m arły ch P o lak ó w b o c z n y m w e jśc ie m c m e n ta rz a i p o sta n o w ił o s k a rż o ­ n eg o o d tych z a rz u tó w uw olnić. S ąd n ie w ziął p o d u w ag ę, że o sk arżo n y w sk u ­ te k w y d a n ia za k a z ó w u ra to w a ł w ielu księży o d grożącej im śm ierci, sk o ro z 670 d u ch o w n y ch o k o ło 450 z o sta ło w czasie o k u p a c ji zam o rd o w a n y c h . O sk a rż o n y

p o o d czy ta n iu w y ro k u o ra z u z a s a d n ie n ie n ie w ykazał ż a d n e g o p o ru s z e n ia . Z a ­ m ie n ia k ilk a słów z o b ro ń c ą . J a k w iem y je d n a k o d w y ro k u S p e c ja ln e g o S ąd u K a rn e g o n ie m a o d w o ła n ia , w y ro k je s t n a ty c h m ia s t p ra w o m o c n y ”56.

W y ro k o d b ił się s z e ro k im e c h e m n ie tylko w k ra ju , a le i p o z a jej granicam i. R e la c ję z p ro c e s u i u s to su n k o w a n ie się do w y ro k u z n a jd u je m y te ż w „L O sse - rv a to re R o m a n o ” z 2 i 3 lu te g o 1946 ro k u .

W akcie o sk arżen ia częściowo zm ien io n o kw alifikację, zam ien iając artykuł 152 n a artykuł 1 p a r. 2 d e k re tu P K W N z d n ia 12 w rześnia 1944 ro k u w brzm ien iu d e k re tu z d n ia 16 lutego 1945 ro k u 57 n a zasad zie art. 7 teg o ż d e k re tu P K W N 58. A k t o sk arżen ia zo stał sform ułow any w pięciu p u n k ta c h i dotyczył:

1) z a k a z u u d z ie la n ia S a k ra m e n tó w św., a zw łaszcza sp o w ied zi n a w e t in arti­ culo m ortis w języ k u po lsk im ;

2) z a k a z u g ło sz e n ia k a z a ń p o p o ls k u i śp ie w a n ia w k o ściele p ie ś n i w języku po lsk im ;

3) z a rz ą d z e n ia d o ty czą ceg o u su n ię c ia z k o ścio łó w n ap isó w , e m b le m a tó w i c h o rąg w i p o lsk ich ;

4) z a k a z u w p ro w a d z a n ia n a c m e n ta rz zm arły ch P o lak ó w głów nym w ejściem ; 5) o d m ó w ie n ia p rzy jęcia n a p o p rz e d n io z a jm o w a n e sta n o w isk a księży p o l­ skich w racający ch z o b o zó w k o n ce n tra c y jn y c h , je śli n ie u d o w o d n ili z a p is a n ia się do je d n e j z c z te re c h g ru p n a ro d o w o śc i n ie m ie c k ie j59.

Z a g łę b ia ją c się w tre ść o sk a rż e n ia , n ie d o strz e g a m y tu p o w ażn y ch z a rz u ­ tów , ty m b a rd z ie j że w tra k c ie p ro c e s u i se n te n c ji w y ro k u o d s tą p io n o o d dw óch z arzu tó w :

1) z a k a z u sp o w ied zi p o p o ls k u in articulo m o rtis,

2) z a k a z u w p ro w a d z a n ia z m arły ch P o lak ó w głó w n ą b ra m ą n a c m e n ta rz 60. P rz e w ó d sądow y w sp ra w ie b is k u p a S p le tta T. B o ld u a n o c e n ia ja k o „w yjąt­ kow o o b iek ty w n y ” , m o ż e z je d n y m w y jątk iem : p ra w ie k aż d e g o św iad k a, p o d k o n ie c z e z n a n ia , p y ta n o o p o s ia d a n ą g ru p ę n a ro d o w o śc io w ą 61. Z tą o c e n ą nie z g a d z a się a b so lu tn ie ks. S tan isław B o g d an o w icz, d o m a g a ją c się rew izji n a d ­ zw yczajnej z a p a d łe g o p rz e d p ra w ie 50 laty w y ro k u 62.

5. P o b y t w w ięzie n iu we W ro n k a c h

Po o d rz u c e n iu ap e la c ji o b ro ń c y z u rz ę d u dr. B ro n isła w a R o m an o w sk ieg o sk iero w an ej 14 m a rc a 1946 ro k u do p re z y d e n ta K rajo w ej R a d y N a ro d o w e j

56 Karol Maria Splett skazany na 8 lat więzienia. Dziennik Bałtycki (z), 3.02.46. 57 Dz U R P nr 7, poz. 29.

58 Dz U R P nr 4, poz. 21; AGKBZpNP- SSK Gd 550/80 - 81. Akt oskarżenia.

59 AGKBZpNP, Zespól Sąd Specjalny Karny w Gdańsku, syg. 550/80-81. Akt oskarżenia. 60 AGKBZpNP, Zespól Sąd Specjalny Karny w Gdańsku, syg. 555/232-233. Sentencja wyroku. 61 T. B o l d u a n, Biskup Karol Maria Splett..., s. 88.

z p ro ś b ą o u ła s k a w ie n ie , b is k u p S p le tt z o sta ł u m ieszczo n y w n ajcięższy m z w ię ­ z ie ń w e W ro n k a c h 63.

25 m a ja p o w ia d o m io n o m ec. R o m a n o w sk ie g o o o d rz u c e n iu a p e la c ji i je s z ­ cze w ty m sam y m d n iu p o w ia d o m ił o n o ty m sk a z a n e g o . W b re w tw ie rd z e n iu T. B o ld u a n a , ż e sk azan y tra fił d o w ię z ie n ia w e W ro n k a c h , p o d k o n ie c m a ja lub n a p o c z ą tk u czerw ca 1946 r o k u 64 d o k u m e n ty św iadczą, ż e tra fił o n d o c e n tr a l­ n eg o w ię z ie n ia w e W ro n k a c h ju ż 22 m a rc a 1946 r o k u 65.

Ks. B o g d an o w icz p isze: „ n a szczęście z ach o w ały się św iad ectw a dotyczące p o b y tu b is k u p a K. M . S p le tta w e W ro n k a c h i ow e „ ra p o rty stra ż n ik ó w ” , k tó re p rzy b liżają n a m p rzeży cia w ięźn ia, sp o só b tra k to w a n ia go p rz e z strażn ik ó w i je g o p o sta w ę w o b e c ty ch że o ra z u k a z u ją „ m a k s im u m k o m f o rtu ” ja k ie m u z g o to w a n o w c e n tra ln y m w ięzie n iu w e W ro n k ach . Ś w iad czą o n e te ż o p ra w d z i­ w ie n isk im p o z io m ie in te le k tu a ln y m i m o ra ln y m ich a u to ró w ”66.

W 1957 ro k u b isk u p K. M . S p le tt u jaw n ił fra g m e n ty swych w ięziennych przeżyć: „23 m a rc a 1946 ro k u p o d s tra ż ą trz e c h m ilic ja n tó w z o s ta łe m p r z e ­ tra n s p o rto w a n y p o c ią g ie m p rz e z G d y n ię, B ydgoszcz, P o z n a ń do najw iększego p o lsk ie g o w ię z ie n ia w e W ro n k a c h . Je ż e li c h o d z i o sp o só b tra k to w a n ia m n ie ze stro n y p e rs o n e lu w ię z ie n n e g o , to m o ż n a w yróżnić ro z m a ite okresy. Pierw szy o k re s trw ał, o ile m n ie p a m ię ć n ie m yli do W ie lk a n o c y 1948 ro k u . P o p rz e z c a ł­ k o w itą izo lację p ró b o w a n o m n ie z a ła m a ć z a ró w n o d u ch o w o ja k i psychicznie. P u b lic z n e p rz e s łu c h a n ia i w yszydzanie były n a p o rz ą d k u d z ie n n y m (...). Po o g ło sz e n iu listu p a p ie ż a do e p is k o p a tu n ie m ie c k ie g o z 1 m a rc a 1948 ro k u , k tó ­ re g o tre ś c i nigdy n ie p rz e c z y ta łe m , z a czął się d la m n ie now y, gorszy o k res. D o ­ tą d w ięzio n y b y łe m w o d o s o b n ie n iu . T eraz p rz e n ie s io n o m n ie do celi w sp ó ln ej, w ra z z trz e m a in n y m i księżm i, w śró d k tó ry c h , ja k stw ie rd z iłe m d o p ie ro p ó ź ­ n iej, z n a jd o w a ł się je d e n k o n fid e n t. N azyw ał się E w ary st G a łą z k a . J a k w yw nio­ s k o w a łe m z p ó źn iejszy ch p rz e s łu c h a ń , p rz e k a z a ł o n w fałszyw y sp o só b in f o r­ m a c je n a te m a t te g o o czym w celi ro z m a w ia łe m z e w sp ó łb ra ć m i k a p ła n a m i na te m a t K o śc io ła i p a p ie ż a . W d z ie ń B o żeg o C ia ła te g o sa m e g o ro k u z o s ta łe m w ezw any do n a c z e ln ik a w ięzie n ia. Z a p y ta ł m n ie czy z n a n y m i je s t list p a p ie ż a do e p is k o p a tu n ie m ie c k ie g o . M u s ia łe m zap rzeczy ć. W te d y ośw iadczył m i, że p a p ie ż o tw a rc ie p o d b u rz a n ie m ie c k i e p is k o p a t p rz eciw k o n a ro d o w i p o lsk ie m u i z a ż ą d a ł, ab y m złożył p is e m n e o św iad czen ie, ż e ja k o b isk u p k a to lic k i p o t ę ­ p ia m ta k ie szow inistyczne p o s tę p o w a n ie p a p ie ż a . K a te g o ry c z n ie o d m ó w iłe m te m u ż ą d a n iu . N a ty c h m ia st z o s ta łe m p rz e n ie sio n y d o izo latk i. Z a m k n ię ty z o ­

63 AGKBZpNP, Zespól Sąd Specjalny Karny w Gdańsku, syg. 555/252. Prośba o ułaskawie­ nie bp. Spletta z 14.03.46r., skierowana do prezydenta Krajowej Rady Narodowej.

64 T B o l d u a n, Biskup Karol Maria Splett..., s. 89.

65 APG, Akta prokuratora, sygn. 1. XV/286. Zawiadomienie o przyjęciu do więzienia - por. J. Gol- naczelnik więzienia, 22.03.1946.

s ta łe m w b a rd z o m ałej celi (12,5 m x 3 m ), k tó r a u ży w an a je s t w w ię z ie n ia c h do w y m ie rz a n ia k a r dyscyplinarnych. Ż ą d a n ie to było jeszcze k ilk a k ro tn ie p o n a ­ w ia n e p rz e z ró żn y ch fu n k c jo n a riu sz y w ięzien n y ch . Z a k ażd y m ra z e m je d n o ­ z n a c z n ie o d m a w ia łe m . W d z ie ń M a tk i B oskiej z L o u rd e s (11.02) 1949 r. p o ja ­ w ił się w m ojej celi p rz e d s ta w ic ie l p ań stw o w ej służby b e z p ie c z e ń stw a z W a r­ szaw y i p o w tó rzy ł pow yższe ż ą d a n ia . P o n o w n ie o d m ó w iłem . W n o cy w eszli k o ­ m u n isty czn i strażn ic y i z a p ro w a d z ili m n ie d o z u p e łn ie ciem n ej w y p ełn io n ej po k o la n a w o d ą celi. W celi tej z u p e łn ie n ag o p rzetrzy m y w an y b y łe m p rz e z 7 dni. D o je d z e n ia d a w a n o m i co d ru g i d z ie ń p ó ł litra w o d n istej zupy. D w ie n o ce z tych 7 d ni, sp ę d z iłe m w su ch ej, z u p e łn ie p u ste j celi, w k tó re j n a oścież były o tw a rte o k n a , p rzy te m p e r a tu r z e n a z e w n ą trz - 15 (C. S ió d m e g o d n ia w ró c i­ łe m do n o rm a ln e j w ięzie n n ej celi. N o c a m i b y łe m jeszcze 5-6 razy o d p ro w a d z a ­ ny do tej c iem n ej, w y p ełn io n ej w o d ą celi. Tu g o d z in a p o g o d zin ie o b lew an y by ­ łe m k u b łe m lo d o w a to zim n ej w o d y lu b m u s ia łe m p o ło ży ć się n a p o d ło d z e , z a ­ n u rz a ją c w b ru d n e j w o d zie. P y ta n o m n ie ciągle czy w ie m d lacz eg o z o s ta łe m z a m k n ię ty w tej ciem n ej celi. M ia łe m w ra ż e n ie , ż e p ró b o w a n o się m n ie p o ­ zbyć. T akie p rz y p a d k i z d a rz a ły się w ie lo k ro tn ie . P o z a k o ń c z e n iu o d b y w an ia tej k ary z o s ta łe m p rz e n ie sio n y do izo latk i, gdzie jeszcze p rz e z k ilk a ty g o d n i na n o c m ia łe m tylko d re w n ia n ą p ry c z ę b e z p o śc ie li i p rzykrycia.

N a d a l, aż do k o ń c a m o jeg o u w ię z ie n ia p rz y p a d a ją c e g o n a 9 sie rp n ia 1953 ro k u , p rz e b y w a łe m ciągle w o d o so b n ie n iu , za w y jątk iem 14 dni. N a o d m a w ia ­ n ie b re w ia rz a lu b czy ta n ia k sią ż e k n ie p o z w a la n o m i w cale. D o te g o d o c h o d z i­ ły ró w n ież p rz e r ó ż n e k ary d y scy p lin arn e, ja k to , zw ykle byw a w k o m u n isty c z ­ nych w ięzie n iach : s p ro ś n e sceny, w yszydzanie, p o z b a w ia n ie p o k a rm u , p o k ry cia do s p a n ia , z a k a z k o re s p o n d e n c ji z k rew n y m i itp.

W e M szy św., k tó r a w p ierw szy ch la ta c h b y ła o d p ra w ia n a ra z w m iesiącu p rz e z m iejsco w eg o k się d z a a p ó ź n ie j z o s ta ła z lik w id o w an a , n ie p o z w o lo n o mi uczestniczyć. N ie p rzy ch y lo n o się d o m ej p ro ś b y o u m ie sz c z e n ie m n ie w e w sp ó ln ej celi z innym i d u ch o w n y m i (...).

W o s ta tn ic h m ie sią c a c h tra k to w a n ie było n ie c o b a rd z ie j lu d zk ie. P oniew aż w ie d z ia n o , ż e z g o d n ie z lu d z k im i p rzew id y w an iam i n a jp ra w d o p o d o b n ie j p r z e ­ trz y m a m czas w ię z ie n ia , d a n o m i gazety i lite r a tu rę . W re g u la rn y c h o d s tę p a c h p o jaw iali się u m n ie , w czasie trw a n ia m o jeg o w ię z ie n ia , p rz e d s ta w ic ie le p a ń ­ stw ow ych w ła d z b e z p ie c z e ń stw a , p a rtii, m in is te rs tw a i p ro k u r a tu ry g e n e ra ln e j, ciągle z ty m sam y m p y ta n ie m : czy u w a ż a m w y ro k z a spraw iedliw y. N igdy nie p rz y z n a łe m się do w iny. P o za ty m w czasie tych o śm iu la t n ie u s ta n n ie b y łem p o d d a w a n y trw ający m całym i d n ia m i p rz e s łu c h a n io m , p rzy ok azji k tó ry ch p rz e z d łu g ie godziny m u s ia łe m stać. P ró b o w a n o w ym usić n a m n ie in fo rm a c je dotyczące: 1. d u ch o w n y ch z d iecezji gd ań sk iej i c h ełm iń sk iej, z a ró w n o tych, k tó rzy p o z o s ta li n a te r e n ie P olski, ja k i tych, k tó ry c h w ła d z e p o ls k ie w ysiedliły. 2. k a to lik ó w św ieckich - c h c ia n o uzyskać o d e m n ie d o k ła d n e a d re sy w y sied lo ­ nych do N ie m ie c n ie k tó ry c h d ie c e z ja n i b liższe in fo rm a c je o ich p olitycznych