Joanna Rapacka
Józef Magnuszewski (1924-1994)
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 29, 169-171
R o czn ik T o w a r z y stw a L itera ck ieg o im. A . M ic k ie w ic z a X X I X /1 9 9 4
J o a n n a R a p a c k a
JÓZEF MAGNUSZEWSKI ( 1 9 2 4 - 1 9 9 4 )
W dniu 19 grudnia 1994 roku odszedł od nas w pełni sił tw órczych profesor Jó zef M agnuszew ski, historyk literatur zach o d n io - i południow osłow iańskich, wybitny uczony o m iędzynarodowej renomie.
Był autorytetem naukow ym , w ychow aw cą i m istrzem kilku pokoleń slawi- stów polskich oraz organizatorem slaw istycznego życia naukow ego i slaw isty cznych instytucji naukow o-dydaktycznych.
N ależał do pokolenia o niełatwym starcie życiow ym . M aturę zdaw ał i studia polonistyczne rozpoczął na tajnych kom pletach, ukończył je na U niw ersytecie Poznańskim w 1947 roku. Z inspiracji tam tejszych profesorów sw e w ykształ cenie polonistyczne stale uzupełniał slawistycznym . Jego nauczycielam i byli m.in. Rom an Polak i Stefan V rtel-W ierczyński. Stopień doktora uzyskał w Po znaniu w 1949 roku. W 1952 roku przeniósł się na U niw ersytet W arszaw ski, gdzie w 1960 roku został profesorem nadzw yczajnym , a w 1972 - profesorem zw yczajnym . Przez całe swe w ypełnione pracą życie udało mu się dochow ać w ierności zasadom w yrastającym z tradycyjnego etosu hum anisty. Podstaw ow e zadanie uczonego widział w dochodzeniu do praw dy, a upraw ianie nauki tra ktow ał jak o posłannictw o w ym agające nie tylko rzetelności zaw odow ej, lecz rów nież osobistej uczciwości i gotowości do poświęceń.
Dorobek Jego przeszło czterdziestopięcioletniej pracy naukow ej jest im po nujący. K ilkanaście książek oraz ponad dw ieście rozpraw i artykułów św iadczą o rzadko dziś spotykanej szerokości horyzontów naukow ych, której tow arzyszyła otw artość m etodologiczna oraz otwartość na now ą problem atykę badaw czą.
Jego zainteresowania obejmowały kilka literatur słowiańskich (czeską, słowac ką, łużycką, chorwacką, serbską i bułgarską) na przestrzeni wielu stuleci: od śre dniowiecza przez renesans i barok do literatury XDC i XX wieku, przy czym przed miot swych badań postrzegał zawsze w szerszym europejskim kontekście, ze szcze gólną pieczołowitością śledząc związki i paralele z literaturą polską.
Z zam iłow ania i tem peram entu profesor M agnuszew ski był przede w szy stkim kom paratystą. Na Jego dorobek kom paratystyczny składają się zarów no
— 170 —
klasyczne źródłow e prace kontaktologiczne (m.in. Stosunki literackie p o ls k o -
czeskie w końcu X IX i na początku X X wieku, 1951; M ickiew icz w śród Słow aków ,
1956) jak i prace typologiczne (m.in. liczne rozprawy w tom ie studiów L iteratura
polska w kręgu literatur słowiańskich, 1993, oraz w tom ie Słow iańszczyzna za chodnia i południow a, 1995). W swych badaniach porów naw czych stw orzył ob
raz kultur słow iańskich, których wspólnota i zróżnicow anie odbija przede w szy stkim w spólnotę i zróżnicow anie kultury europejskiej, podzielonej na obszary o płynnych i niestałych granicach, wynikających z czynników geograficznych, dziedzictw a cyw ilizacyjnego oraz rozm aitych, zm iennych w czasie czynników politycznych i społecznych. B yło to zdecydow ane requiem dla pokutującej j e szcze tu i ów dzie wizji słow iańskiej wspólnoty kulturow ej, której gw arantem miało być pokrew ieństw o językow e. Szczególny charakter kultur słow iańskich dostrzegał przede wszystkim w ich pogranicznym usytuow aniu wobec głów nych europejskich kręgów kulturow ych. Nie tylko zresztą europejskich, poniew aż mocno podkreślał rów nież rolę Orientu (i to zarów no zapośredniczonego przez kulturę bizantyjską, jak i obecnego dzięki bezpośredniem u kontaktowi dużych połaci Słow iańszczyzny z kulturą islam u). Podkreślenie tej roli, najczęściej nie docenianej i pom ijanej m ilczeniem , jest jedn ą z Jego niebagatelnych zasług. In nym z do niedaw na zaniedbyw anych przez slaw istykę problem ów , którem u pro fesor M agnuszew ski pośw ięcał w iele uwagi, szczególnie w ostatnim okresie, by ło zagadnienie wielokulturow ych i w ielojęzycznych wspólnot istniejących na te renie krajów słowiańskich.
Drugi obok kom paratystyki istotny nurt działalności naukowej profesora M agnuszew skiego stanowiły folklorystyka oraz badania nad piśm iennictw em ni skiego obiegu i terenam i pogranicznym i literatury w ysokiej, niskiej i folkloru, których ow ocem był m.in. tom studiów Tropami fo lklo ru i literatury (1993). Oba te nurty były zresztą ściśle ze sobą powiązane. Stałą św iadom ość obecności kon tekstu szerszego niż słowiański i zarazem szerszego niż poszczególne kultury narodowe, kierow ała Jego zainteresow aniam i ku szlakom kom unikacyjnym , ku wędrów kom m otywów i wątków , przekraczających granice system ów literatury wysokiej, niskiej i folkloru.
Syntezy historycznoliterackie profesora M agnuszew skiego (Historia litera
tury czeskiej, 1973 oraz zawarte w w ydaw nictw ie D zieje literatur europejskich,
t. 3, 1989, syntezy: Literatura czeska, Literatura słowacka, Literatura łużycka) godnie łączą walory naukow e z waloram i popularyzatorskim i. D odajm y, że H i
storia literatury czeskiej była pierw szym całościow ym ujęciem tej literatury po
w stałym w Polsce. Należy podkreślić, że zarów no w syntezie literatury czeskiej, jak i w licznych studiach dotyczących tej literatury, profesor M agnuszew ski p o
święcał zaw sze uw agę rów nież tym obszarom , które były lekcew ażone przez ó w czesną oficjalną czeską historię literatury i daleki był od jednostroności jej ocen (np. problem oceny husytyzm u i baroku).
Poważne zasługi położył też profesor Magnuszewski jako wydawca i tłu macz. Literatury słowiańskie zawdzięczają mu kilka wzorowych wydań w serii Biblioteki Narodowej (Bożena Nemcova, Jaroslav Vrchlicky, Ivan Mazuranić, pieśń ludowa czeska i słowacka, folklor łużycki). Udało mu się też wzbogacić literaturę polską o odtworzenie na podstawie tekstów staroczeskich, staropol skich tekstów Tragedii żebraczej i Frontowych praw ( Tragedia żebracza nowo
uczyniona, 1957; Frontowe praw a, 1968). Ponadto był redaktorem wielu tomów
zbiorowych, m.in. wyborów pism K. Krejćego, i P Dinekowa, oraz kongreso wego tomu (1963, II seria) wydawnictwa seryjnego Z polskich studiów sla w i
stycznych. Z prac redakcyjnych o charakterze popularyzatorskim warto przypo
mnieć M ały słow nik pisarzy zachodniosłow iańskich i południow osłow iańskich (1973).
Działalności naukowej profesora M agnuszewskiego towarzyszyła działalność dydaktyczna, do której do ostatnich chwil swego życia przywiązywał ogromną wagę. Uczniom swym stawiał wysokie wymagania, otczając ich równocześnie życzliwością i troskliwością. Wszyscy oni pozostają jego dłużnikami.
Profesor Magnuszewski, oddany swej dyscyplinie, którą uważał za ważny element kultury narodowej, nie uchylał się przed obowiązkami organizacyjnymi, poświęcając im wiele czasu i energii. Od 1967 roku był kierownikiem Katedry Filologii Słowiańskiej UW. Równocześnie od 1968 roku kierował w IFS kolejno: Zakładem Filologii Serbsko-chorwackiej, Zakładem Filologii C zesko-słow ac- kiej, Zakładem Dawnych Literatur Z achodnio- i Południowosłowiańskich. W la tach 1978-1981 pełnił funkcję prodziekana do spraw naukowych Wydziału Ru- sycystyki i Slawistyki. Jako kierownik Studium Języka i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców w latach 1963-1968 pozostał we wdzięcznej pamięci slawistów zagranicznych.
Duże zasługi dla slawistycznego życia naukowego prof. Magnuszewski po łożył jako redaktor naczelny „Pamiętnika Słowiańskiego”, którym był dwukrot nie: w latach 1962-1969 oraz od 1991 roku aż do śmierci.
Józef Magnuszewski był członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; członkiem Towarzystwa Li terackiego im. Adama Mickiewicza był od roku 1983.
