Uwagi o kulturze łużyckiej w południowo-zachodniej części województwa kieleckiego

Marek Gedl

Uwagi o kulturze łużyckiej w

południowo-zachodniej części

województwa kieleckiego

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 8, 23-39

1973

M A R E K G ED L

UWAGI O KULTURZE ŁUŻYCKIEJ

W POŁUDNIOW O-ZACHODNIEJ CZĘŚCI WOJEWÓDZTWA

KIELECKIEGO

Z naczna część epoki b rą z u i w czesnej epoki żelaza n a naszych ziem iach to okres ro zw o ju ta k zw anej k u ltu ry łużyckiej. K u ltu ra ta, w y o d ręb n io n a przed blisko stu laty , do dzisiaj nie p o siad a pełnego sy n tetycznego opracow ania. P rz e ­ p ro w ad zen ie ta k dużego i pow ażnego zad an ia je st w znacznym sto p n iu u tr u d ­ n ione przez cały szereg czynników . N ależy do nich w pierw szy m rzędzie bardzo n ie ró w n o m iern y s ta n b a d a ń n a poszczególnych te re n a c h w łączanych w edle opinii polskich archeologów w o b ręb k u ltu ry łużyckiej. W p rz eciw ień stw ie do sto su n ­ kow o dobrze p rz e b a d a n y c h o bszarów Śląska, części W ielkopolski czy zachodnich p a rtii M ałopolski, znaczne p a rtie P o lsk i środkow ej czy północno-w schodniej zba­ dano d o tąd w sposób zu pełnie n iezadow alający.

Do słabiej p rz e b a d a n y c h obszarów zajęty ch przez k u ltu rę łużycką należy tak ż e K ielecczyzna. O sta tn ie la ta p rzy n io sły p e w n ą p o p ra w ę n a ty m teren ie. U kazała się bow iem p ra c a J. M iśkiew icza pośw ięcona k u ltu rz e łużyckiej z te re ­ n u w o jew ó d ztw a kieleckiego 1. P ra c a ta p oprzedzona została w cześniej o p ubliko­ w a n y m przez tegoż a u to ra zesta w ien ie m m a te ria łó w źródłow ych dotyczących k u ltu ry łużyckiej z m iędzyrzecza P ilicy i środkow ej W isły 2. W te n sposób u zy ­ skaliśm y pierw sze o c h a ra k te rz e sy n te ty czn y m op raco w an ie k u ltu ry łużyckiej na obszarach położonych p om iędzy P ilicą a g ó rn y m i śro d k o w y m biegiem W isły. W om aw ianej tu p ra c y a u to r p rz e d sta w ił now ą p ró b ę u sta le n ia te ry to ria ln e g o zróżnicow ania k u ltu ry łuży ck iej oraz p odał sy n tety cz n y o b raz rozw oju tej k u l­ tu r y n a te re n ie w o jew ó d ztw a kieleckiego. D zięki p ra c y J. M iśkiew icza został w p ew n y m sto p n iu z a m k n ię ty p ierw szy e ta p b ad a ń n ad p ro b le m a ty k ą k u ltu ry łużyckiej m iędzyrzecza Pilicy o raz g ó rn ej i środkow ej W isły.

P rzyznać trzeb a, że nie b y ła to p ra c a ła tw a i u sta le n ia d o k o n an e przez J. M iśkiew icza m a ją w pew n ej m ierze c h a ra k te r o rien tacy jn y . Z te re n u w oje­ w ództw a kieleckiego d y sp o n u je m y bow iem bardzo m ałą liczbą p rzeb ad an y ch w sposób m etodyczny sta n o w isk k u ltu ry łużyckiej. S y tu a c ję tę pogarsza fa k t, że

1 J. M iśk iew icz K u lt u r a łu ż y c k a w m i ę d z y r z e c z u P il ic y i ś r o d k o w e j W isły , „M ateriały S tarożytn e”, t. IX , 1968, s. 129—208.

2 J. M iśk iew icz M a t e r ia ł y k u l t u r y łu ż y c k i e j z m i ę d z y r z e c z a P ilicy i ś r o d k o w e j

24 M a r e k G e d l

n ajw ięk sze ze zb ad an y ch d o tąd cm en tarzy sk , ta k ie ja k Błonie, pow. S an d o ­ m ierz 3, N ida, pow. K ie lc e 4, czy Lasocin, pow. K o ń s k ie 3, a ta k że rozk o p an e przez S. S k urczyńskiego cm en tarzy sk o w B rzegach, pow . J ę d r z e jó w 6 — ciągle nie m ogą doczekać się op raco w an ia i p u b lik acji. S tan o w isk a te m a ją pow ażne znaczenie dla p rze p ro w a d ze n ia stu d ió w n ad p erio d y zacją poszczególnych o dm ian k u ltu r y łużyckiej n a te re n ie w ojew ództw a kieleckiego. Do czasu ich o p u b lik o ­ w an ia (zwłaszcza trzech pierw szych obiektów ) tru d n o będzie w p ełn i u sto su n ­ kow ać się do szeregu zag ad n ień zw iązanych z chronologią środkow ej i m łodszej epoki b rą z u oraz w czesnej epoki żelaza w o m aw ian y m regionie.

B ardzo n ie ró w n o m ie rn y sta n b a d a ń n ad k u ltu r ą łu ży ck ą n a te re n ie K ielec­ czyzny w ogro m n y m w ręcz sto p n iu u tru d n ia sprecyzow anie ilości i c h a ra k te ru lo k aln y ch o d m ian w ob ręb ie k u ltu ry łużyckiej, ja k też prześled zen ie p rzeb ieg u g ran ic pom iędzy nim i. N ajlepszy o braz tego sta n u rzeczy o d d a ją m ap y roz­ m ieszczenia stan o w isk z poszczególnych faz rozw ojow ych k u ltu r y łużyckiej, o p u b lik o w an e przez J. M iśkiew icza 7. W ręcz u d erz ające są tu pow ażne d y sp ro ­ p o rcje w rozm ieszczeniu stanow isk, k tó re n a pew no nie w y n ik a ją z rzeczyw i­ stego s ta n u rzeczy, ty lk o są spow odow ane w p o w ażnym sto p n iu n a d e r nied o sk o ­ n ały m stan em b ad ań . W te j sy tu acji tru d n o snuć ro zw ażan ia n a d rozw ojem o sad ­ n ictw a, a ta k ż e n ad zróżnicow aniem te ry to ria ln y m k u ltu ry łużyckiej na całym o m aw ian y m tu teren ie. T en sta n rzeczy spow odow ał, że m ożem y w polskiej lite ra tu rz e archeologicznej zaobserw ow ać istn ien ie rozm aity ch , n iek ied y sprzecz­ nych ze sobą poglądów n a te n tem at. D otyczą one zw łaszcza w y ró żn ian ej przez Z. D u rc z e w sk ie g o 8 i J. K o strz e w sk ie g o 9, a tak że przez innych a u to ró w 10 od­ rę b n e j g ru p y kieleckiej, k tó rą lokalizow ano w cen tra ln e j i zachodniej części w o­ jew ó d ztw a kieleckiego. Do g ru p y tej dość sceptycznie odnosił się S. N osek 41.

3 B adania R. Jam ki w latach 1928— 1930, w części ty lk o opub lik ow an e. R. Jam ka

C m e n t a r z y s k o w c z e s n o l a te ń s k i e w Błoniu w p o w ie c i e sa n d o m ie r s k im , „P rze­

gląd A rch eologiczn y”, t. IV, 1933, s. 224—237. M ateriały n ie p u b lik o w a n e w zbiorach M uzeum A rch eologiczn ego w K rakow ie.

4 B ad an ia Z. Szm ita w 1927 roku. M ateriały n ie p u b lik o w a n e w zbiorach P a ń ­ stw o w eg o M uzeum A rcheologicznego w W arszaw ie.

5 B adania w 1954 roku. M ateriały nie pu b lik ow an e w zbiorach M uzeum w L u­ blinie.

6 S. S k urczyński A rch eo lo g na p r o b o s tw ie , „P am iętn ik K ieleck i”, K ielce 1947, s. 9—40.

7 J. M iśk iew icz K u lt u r a łużycka..., ryc. 33, 34, 35 na s. 164, 165, 167.

8 Z. D urczew ski G r u p a g ó rn oś ląsko-m ałopolska k u l t u r y ł u ż y c k i e j w Polsce, cz. I, K rak ów 1939— 1946, s. 149— 151, ryc. 7.

9 J. K ostrzew sk i O d m e z o li tu do okresu w ę d r ó w e k l u d ó w i[w:] Preh is to ria z i e m

polskich, dz. 1, K rak ów 1939, s. 248—249, m apka 10 na s. 242. T enże P r a d z i e je Polski, P ozn ań 1949, s. 117— 118. J. K ostrzew ski, W. C h m ielew sk i. K. J a ż­

d żew sk i P r a d z i e j e Polski, W rocław —W arszaw a—K rak ów 1965, s. 189, ryc. 51 na s. 176.

10 J. K uczyński, Z. P y zik P r a d z i e je z i e m w o j e w ó d z t w a kiele ckie go. P r z e w o d n i k

po w y s t a w i e archeo logiczn ej , K ielce 1959, s. 36.

11 S. N osek W y n i k i b a d a ń p r o w a d z o n y c h na c m e n t a r z y s k u k u l t u r y łu ż y c k i e j

w O p a to w ie , p o w i a t częs toch ow ski, „R ocznik U n iw ersy tetu M arii C urie-

N a to m iast J. M iśkiew icz w ręcz n e g u je istn ie n ie o d rę b n e j g ru p y kieleckiej 12, a sta n o w isk a zaliczane przez in n y ch bad aczy do te j g ru p y w iąże słusznie z g ó rn o śląsk o -m a ło p o lsk ą g ru p ą k u ltu ry łużyckiej.

W chw ili obecnej sta je się konieczne znaczne zw iększenie zasobu źródeł dotyczących k u ltu r y łużyckiej n a te re n ie w o jew ó d ztw a kieleckiego przez p rzep ro w ad zen ie zak ro jo n ej n a szero k ą sk alę a k c ji b a d a ń poszukiw aw czych, k tó ra by o b jęła stopniow o cały te re n w o jew ó d ztw a. W n a stę p n y m e ta p ie n ależy p rzep ro w ad zić serię sy ste m aty czn y c h p ra c w y k o p alisk o w y ch n a w y b ra n y c h o b iek tach om aw ian ej k u ltu ry . D oskonałym p rz y k ła d e m p ra c tego w łaśn ie ty p u są sy stem aty czn e b a d a n ia , ja k im i o b jęto dorzecze L is w a r ty 13. W stępne p race om aw ianego ro d z a ju zap o czątk o w an o ju ż w połu d n io w o -zach o d n iej części w o­ jew ó d ztw a kieleckiego 14. P rz y n io sły one n ad sp o d ziew an ie d o b re re z u lta ty , m ię­ dzy in n y m i w łaśn ie w o d n iesien iu do p o zn an ia k u ltu ry łużyckiej.

P o łu d n io w o -zach o d n ia część w o jew ó d ztw a kieleckiego do n ie d a w n a n a le ­ żała do słabiej pod w zględem archeologicznym ro zp o zn an y ch regionów . O bszar te n położony je st w zachodniej części N iecki N idziańskiej, n a północnym p rz e d ­ polu W yżyny M iechow skiej, a n a w schód od północnej części p asm a J u r y K ra ­ kow sko-C zęstochow skiej. P ó łn o cn ą g ran ic ę sta n o w i zach o d n ia część G ór Ś w ię­ to krzyskich, a zw łaszcza b ieg n ące aż k u Pilicy P asm o P rzedborsko-M ałogoskie. G ran icę zachodnią zasadniczo w yznacza Pilica, a n a w schodzie N ida i jej dopływ Łosośna. T e re n je st położony w dorzeczu g ó rn ej N idy o raz w g ó rn y m dorzeczu Pilicy. A d m in istra c y jn ie o bszar te n z a w a rty je s t w g ra n ic a c h p o w iató w ję d rz e ­ jow skiego i włoszczow skiego.

O m aw ian y tu obszar o b ję ty został przez Z. D urczew skiego, k tó ry w sw ej p ra c y o g ru p ie g ó rn o śląsk o -m ało p o lsk iej k u ltu r y łuży ck iej (napisanej w d ru g iej połow ie la t trzy d zie sty ch naszego stulecia) w y m ien ił z aled w ie d w a sta n o w isk a k u ltu r y łużyckiej z te re n u p o w ia tu jęd rzejo w sk ieg o 15. N a to m ia st p o w iat w ło- szczow ski stan o w ił w ów czas b ia łą p lam ę n a m ap ac h o sa d n ictw a k u ltu ry łużyc­ kiej. Z. D urczew ski n ie u w zg lęd n ił w szy stk ich zn an y ch podów czas stan o w isk k u ltu ry łużyckiej z o m aw ianego te re n u , ju ż b ow iem w ro k u 1928 J. D ylik zapo­

12 J. M iśk iew icz K u lt u r a łużycka..., s. 187— 189.

13 M. G edl D zie się ć la t k o m p l e k s o w y c h b a d a ń arch eo lo g iczn ych w d o rz eczu

L i s w a r t y (1955— 1965) [w:] B adan ia a rcheologic zne na G ó r n y m Ślą sku w 1965 roku, „B iu letyn Ś lą sk ieg o In stytu tu N a u k o w eg o ” nr 68, K a to w ice 1966, s. 53—

62. M. G edl, B. G inter, K. G od łow sk i P r a d z i e j e i w c z e s n e ś r e d n io w ie c z e d o r z e ­

cza L is w a r t y , „Z eszyty N a u k o w e Ś lą sk ieg o In sty tu tu N a u k o w eg o ” 1970, nr 22,

i 1971, nr 37.

14 B adania p row ad zon e przez P racow n ię A rch eologiczn o-K on serw atorsk ą P. P. P racow n ie K on serw acji Z abytków , O ddział w K rak ow ie w latach 1968— 1970. T. D ębow ski, M. M yszka M a t e r ia ł y z bad a ń p o w i e r z c h n i o w y c h p r z e p r o w a ­

d z o n y c h na ter en ie p o w i a t u W ł o s z c z o w a w la tach 1968— 1970, K raków 1970

(m aszynopis w P racow n i A rch eologiczn o-K on serw atorsk iej P. P. P racow n ie K on serw acji Z abytków , O ddział w K rakow ie). T. D ęb ow sk i, M. M yszka M a ­

te r ia ł y z bad a ń p o w i e r z c h n i o w y c h na te r e n ie p o w i a t u J ę d r z e j ó w w latach 1968— 1970, K raków 1970 (m aszynopis j. w .). S kładam tu serd eczn e p od zięk o­

w a n ie K iero w n ictw u P ra co w n i A rch eologiczn o-K on serw atorsk iej PKZ w K ra­ k o w ie za u m o żliw ien ie m i w yk orzystan ia tych m ateriałów .

26 M a r e k G e d l

czątkow ał b a d a n ia c m e n ta rz y sk a w N agłow icach, pow. Ję d rz e jó w 16, a w la ta c h m ięd zy w o jen n y ch szereg dalszych stan o w isk o d k ry ł ks. S. S k u r c z y ń s k i17. Roz­ k o p ał on, m iędzy in n y m i, nie o m aw ian e d o tąd cm en tarzy sk o w B rzegach, pow. Ję d rz e jó w 18. O gólnie je d n a k rzecz biorąc, liczba zn an y ch stan o w isk k u l­ tu r y łużyckiej z o m aw ianego te re n u nie by ła zbyt w ielk a i ogran iczała się w za­ sadzie do te re n ó w p o w ia tu jęd rzejow skiego.

W la ta c h p o w o jen n y c h w zrosło z a in tereso w an ie stan o w isk am i k u ltu ry łużyc­ kiej w p o łudniow o-zachodniej części w o jew ó d ztw a kieleckiego. P rzep ro w ad zo n o dalsze b a d a n ia n a cm e n ta rz y sk u w N agłow icach, pow. J ę d r z e jó w 19. P o d jęto też w y k o p alisk a n a cm e n ta rz y sk u w B ocheńcu, pow. Ję d rz e jó w 20, a tak że na d u ­ żym c m en tarz y sk u w Lasocinie, pow . K o ń s k ie 21, bezpośrednio sąsiad u jący m z o m aw ia n y m tu te ren em . D ro b n ie jsze p ra c e badaw cze p row adzono ta k ż e na in n y ch stan o w isk ach , zaró w n o w pow iecie jęd rzejo w sk im 22, ja k i w łoszczow- skim 23. D zięki pow yższym b a d a n io m i p rzy p ad k o w y m odkryciom pow iększyła się dość znacznie baza źródłow a dotycząca k u ltu ry łużyckiej. J. M iśkiew icz w sw ej p racy o k u ltu rz e łużyckiej z m iędzyrzecza Pilicy i środkow ej W is ły 24 po d aw ał ju ż 19 stan o w isk k u ltu r y łużyckiej z te re n u p o w iatu jęd rzejo w sk ieg o i 6 stan o w isk te jże k u ltu ry z te re n u p o w ia tu w łoszczowskiego.

S y tu a c ja u leg ła dopiero ra d y k a ln e j zm ianie po p rz ep ro w a d zen iu w la ta c h 1968— 1970 sy stem aty czn y ch b a d a ń poszukiw aw czych n a te re n ie p o w iató w ję ­ d rzejow skiego i w łoszczow skiego 25. W w y n ik u tej ak cji w zrosła n iep o m iern ie liczba stan o w isk zaliczanych do k u ltu ry łużyckiej 26. S tosunkow o ró w n o m iern e

16 J. M iśk iew icz C m e n t a r z y s k o łu ż y c k ie z N a g ło w ic - W y p a la n e k , p o w . J ę d r z e jó w , „M ateriały S tarożytn e”, t. III, 1958, s. 207—226.

17 S. Skurczyński A rch eo lo g na p r o b o s tw ie , s. 9—40. 18 S. S k urczyński A rc h e o lo g na p r o b o s tw ie , s. 16— 17.

19 R. R ogozińska C m e n t a r z y s k o k u lt u r y ł u ż y c k ie j w N agło w ic ach, p ow . J ę d r z e ­

jó w , „M ateriały A rch eo lo g iczn e”, t. II, 1960, s. 95— 116, tabl. I— IV.

20 J. M iśk iew icz M a t e r ia ł y k u l t u r y łużyckiej..., s. 328—330, tabl. I, 8, 9, 11— 18; II, 1— 14, 17.

21 Z. Ślusarski D zia łaln ość Działu Archeolo gicznego M u z e u m L ub elsk ieg o w 1954 r., „W iadom ości A rch eologiczn e”, t. X X III, 1956, s. 129.

22 B ad an ia K atedry A rch eologii P olsk i U J i K oła N au k ow ego S tu d en tów A rch e­ ologii P olsk i UJ w 1955 roku. M. G edl N o w e s t a n o w i s k a archeologic zne

w p o w . J ę d r z e j ó w , „W iadom ości A rch eologiczn e”, t. X X V I, z. 3—4, 1959—

1960, s. 327. D alsze m ateriały za w arte są w pracy K. M oskw y P r a d z i e je p o ­

w i a t ó w ję d r z e j o w s k i e g o i w ło s z c z o w s k ie g o w o j e w ó d z t w a k ieleckiego (m a­

szynopis z 1956 roku w arch iw u m K atedry A rch eologii P olsk i U J w K ra­ kow ie).

23 B adania łód zk iego ośrodka archeologicznego w 1949 roku. W. C h m ielew sk i

B adania t e r e n o w e łó d z k ie g o ośrodka p re h isto r y c zn e g o w 1949 r., „Z otchłani

w ie k ó w ”, t. X IX , 1950, s. 95—97. D alsze inform acje w arch iw u m M uzeum A rch eologiczn ego i E tn ograficzn ego w Łodzi.

24 J. M iśk iew icz K u lt u r a łużycka..., s. 196— 199. 25 Por. przypis 14.

26 O becnie z teren u p ow iatu jęd rzejow sk iego znam y 63 stan ow isk a, a z pow iatu w ło szczo w sk ieg o 73 stan ow isk a zaliczan e do kultury łu życk iej. Patrz m apa na ryc. 1.

p rz e b a d a n ie p o w ierzchniow e te ry to riu m obu w y m ien io n y ch pow iatów , w p o łą ­ czeniu z d aw n iej ju ż u z y sk an y m i w y n ik a m i b a d a ń w y k o p alisk o w y ch czy po­ szu k iw aw czych oraz z re z u lta ta m i p rz y p ad k o w y ch odkryć, spow odow ało, że obecn ie te re n p o w iató w jęd rzejo w sk ieg o i w łoszczow skiego zaliczyć m ożem y do n a jle p ie j chyba ro zpoznanych pod w zględem archeologicznym p a rtii K ielec­ czyzny.

N a o m aw ian y m tu te re n ie w y ró żn ić m ożem y pow ażne zg ru p o w an ie sta n o ­ w isk zaliczanych do k u ltu ry łużyckiej (ryc. 1). S ta n o w isk a te k o n c e n tru ją się w y ra ź n ie n a d rzek am i N idą i P ilicą oraz n a d ich m n iejszy m i dopływ am i. O sad­ n ictw o ludności k u ltu ry łużyckiej n a jsłab ie j re p re z en to w a n e je s t w południow o- -zach o d n iej części ro z p a try w a n eg o tu te ry to riu m . D otyczy to szczególnie o b ­ szaró w położonych n ad g ó rn ą P ilicą aż po K oniecpol i n a d lew obrzeżnym i do­ p ły w a m i tej rzek i: K rz ty n ią , Ż e b ró w k ą i B iałką. S tw ierd zo n o tu d o tąd jed y n ie w y stęp o w an ie z g ru p o w a n ia sta n o w isk zaliczanych do k u ltu r y łużyckiej w oko­ licach Bonowic, pow. W łoszczowa, i raczej odosobnionego sta n o w isk a tej k u l­ tu r y w L elow ie (st. 8), pow. W łoszczowa. Nie w y d a je się, ab y te n obraz został u k s z ta łto w a n y sta n e m b ad ań . Podczas poszu k iw ań p ro w ad zo n y ch tak że w ty m re jo n ie o d k ry to b ow iem liczne sta n o w isk a zw iązane z ep o k ą kam ien ia, zw ła­ szcza p raco w n ie k rz e m ie n ia rsk ie w okolicach B onow ic i dalej n a zachód, już n a s k r a ju J u r y K rakow sko-C zęstochow skiej. N ato m ia st w okolicach Lelow a, n a d B iałką, o d k ry to liczne sta n o w isk a z o k resu w p ły w ó w rzy m sk ich i z w cze­ snego średniow iecza. P ozbaw ione stan o w isk k u ltu ry łużyckiej są tak ż e położone b ezp o śred n io n a w schód od P ilicy obszary n a d g ó rn ą M ierzaw ą i jej m niejszym i dopływ am i.

S tre fa zasiedlona przez ludność k u ltu ry łużyckiej w dorzeczu P ilicy rozpo­ czyna się w łaściw ie dopiero od okolic K oniecpola. W y su n ięte b ard ziej na po­ łu d n ie są stan o w isk a w D rochlinie, pow . W ło szczo w a27, położone n a lew ym b rz eg u doliny dolnej B iałki, c m en tarzy sk o w N iw ie, pow. W łoszczowa 28, poło­ żone n a p ra w y m b rzeg u Pilicy o raz sta n o w isk a z m iejscow ości Zwlecza, pow. W łoszczowa, i Secem in, pow. W łoszczowa, położone w g ó rn y m dorzeczu Z w le- czy. D alej w k ie ru n k u p ó łn o cn y m i północno-zachodnim stan o w isk a k u ltu ry łużyckiej g ru p u ją się n ad g ó rn ą Je ż ó w k ą i K u rzeló w k ą (praw o b rzeżn e dopływ y Pilicy), a szczególnie n a obu b rzeg a ch dolnego biegu C zarn ej. Z w a rte zg ru p o ­ w an ie stan o w isk n ad C zarn ą sięga aż do p rzełom u C zarn ej poprzez Pasm o Przedborsko-M ałogoskie. W g ó rn y m dorzeczu C zarnej, po północno-w schodniej s tro n ie tego pasm a, z n am y jeszcze d w a cm e n ta rz y sk a: w Lasocinie, pow. K o ń ­ skie 2i), i w Ł opusznie-L udw ikow ie, pow. K ielce 30.

27 O dkryte podczas badań prow ad zon ych przez PKZ, a n a stęp n ie rozkopyw ane system atyczn ie przez P. K aczan ow sk iego od 1968 roku. P. K aczanow ski Dro-

chlin dis trict of W ł o s z c z o w a (A c e m e t e r y of th e R o m a n p e r io d and a Lusatian h a b ita tio n site). R e c h e rc h e s A rc h é o lo g iq u e s de 1968, K raków 1969, s. 20—22.

T enże D ro chlin d is tr i c t of W ł o s z c z o w a . (A c e m e t e r y f r o m th e R o m a n period

and a s e t t l e m e n t of th e L u s a tia n culture). R ech erch es A rch éo lo g iq u es de 1969,

K raków 1970, s. 40—41.

28 O dkryte podczas badań p row ad zon ych przez PKZ. D a lsze badania w 1971 ro­ ku prow adzone przez K. K aczan ow sk iego i M. P arczew sk iego.

29 Por. przypisy 5 i 21.

28 M a r e k G ed l

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk kultury łużyckiej w południowo-zachodniej części województwa kieleckiego

A — cm en tarzysk o, B — osada, C — sta n o w isk o rozp ozn an e p ow ierzch n iow o, zap ew n e osada, D — lu źn e zn a lezisk o m eta lo w e, E — skarb w y ro b ó w m etalow ych . 1 — B izorenda, pow . jęd rze­ jo w sk i, 2 — B o c h e n iec , pow . jęd rzejo w sk i, 3 — B o leścice, pow . jęd rzejow sk i, 4 — B on ow ice, pow . w ło szczo w sk i, 5 — B rzegi, pow \ jęd rzejo w sk i, 6 — Caców, pow . jęd rzejo w sk i, 7 — C hojny, p ow . jęd rzejo w sk i, 8 — C hrząstów , pow . w ło sz czo w sk i, 9 — Chycza, pow . w ło sz czo w sk i, 10 — Cierno, pow . jęd rzejo w sk i, 11 — C zarnca, pow . w ło sz czo w sk i, 12 — C zostków , pow . w ło szczo w sk i, 13 — D an k ów D uży, pow . w ło sz czo w sk i, 14 — D ąbie, pow . w ło sz czo w sk i, 15 — D obrom ierz, pow . w ło szczo w sk i, 16 — D rochlin, pow . w ło sz czo w sk i, 17 — G ościęcin, pow . w ło sz czo w sk i, 18 — Grabiec, pow . w ło sz czo w sk i, 19 — G rudzyny, pow . jęd rzejow sk i, 20 — Irządze, pow . w ło szczo w sk i, 21 — J a k u b o w ice, pow . w ło sz czo w sk i, 22 — K arsznice, pow . jęd rzejow sk i, 23 — K ąty, pow . w ło sz czo w sk i, 24 — K lu czew sk o, pow . w ło sz czo w sk i, 25 — K om orniki, pow . w ło sz czo w sk i, 26 — K onary, pow . jęd rzejo w sk i, 27 — K oniecpol, pow . w ło szczo w sk i, 28 — K orytnica, pow . jęd rzejow sk i, 29 — K ozia W ieś, pow . w ło szczo w sk i, 30 — K rasów , pow . w ło sz czo w sk i, 31 — K ro- gu lec, pow . w ło sz czo w sk i, 32 — K urzelów , pow . w ło sz czo w sk i, 33 — L asocin, pow . k on eck i, 34 — Lelów , pow . w ło sz c z o w sk i, 35 — Lipno, pow . jęd rzejow sk i, 36 — Ludynia, pow . w ło sz c z o w ­ ski, 37 — Łachów , p o w . w ło sz czo w sk i, 38 — Ł ap czyna W ola, pow . w ło szczo w sk i, 39 — Ł opuszno- -L u d w ik ów , pow . k ieleck i, 40 — M ałogoszcz, pow . jęd rzejo w sk i, 41 — M ięd zylesie, pow . w ło sz ­ czow sk i, 42 — M niszek, pow . jęd rzejo w sk i, 43 — M otkow ice, pow . jęd rzejo w sk i, 44 — M row ina, pow . w ło szczo w sk i, 45 — N a g ło w ice, pow . jęd rzejow sk i, 46 — N iegosław ice, pow . jęd rzejow sk i,

Z ap ew n e w okolicy obu ty c h cm en tarzy sk , n a rozległym obniżeniu pom ię­ dzy w zn iesien iam i zachodniej części G ór Ś w ięto k rzy sk ich , z n a jd u je się całe z g ru p o w a n ie stan o w isk k u ltu ry łużyckiej, k tó re d o tąd n ie zostało jeszcze ro z­ poznane. Za ta k im przypuszczeniem , obok obecności tu dw óch zn an y ch cm en­ ta rz y sk , p rzem aw ia też k o n fig u ra c ja te re n u . W y stę p u ją tu rozległe obniżenia łąk o w e obrzeżone te re n a m i piaszczystym i. T e re n y ta k ie b y ły w sąsied n ich oko­ licach bard zo ch ętn ie zasie d lan e przez ludność k u ltu ry łużyckiej.

Z nacznie m niej sta n o w isk k u ltu ry łużyckiej o d k ry to d o tą d w b ezpośrednim sąsied ztw ie Pilicy, n a je j p ra w y m brzegu. Sądzić m ożna, że w p ew n y m sto p n iu zostało to sp o w odow ane istn ien iem dziś n a d P ilicą rozległych kom pleksów leś­ nych, k tó re dochodzą do sam ej d o lin y zalew ow ej tej rzeki. U tru d n iło to po­ w ażn ie podczas b a d a ń p o szukiw aw czych o dkrycie (zapew ne i tu ta j istniejących) s ta n o w isk k u ltu ry łużyckiej. N a północ od u jścia C zarnej do Pilicy w y k ry to jeszcze zg ru p o w an ie sta n o w isk k u ltu ry łużyckiej w okolicy D obrom ierza, po w. W łoszczowa. W y d aje się, że dalej k u północy, w głąb p o w ia tu koneckiego n a ­ silenie o sad n ictw a lu d n o ści k u ltu ry łużyckiej w y ra źn ie słab n ie 31.

Ze sk u p ie n iem osadniczym , o b ejm u ją cy m te re n y położone w dorzeczu g órnej P ilicy, są siad u je od w sch o d u bezpośrednio duże z g ru p o w an ie stan o w isk k u ltu ry łużyckiej rozm ieszczonych n a d B iałą N id ą i n a d m n iejszy m i d opływ am i te j rzek i. W zasadzie tru d n o ro zg ran iczać od siebie sk u p ie n ie n ad p ilick ie od sk u ­ p ie n ia osadniczego w y ró żn ian eg o n ad B iałą N idą. T w o rzą one w y raźn ie je d n ą całość. S tan o w isk a k u ltu r y łużyckiej nie w chodzą w p raw d zie n a obszary, k tó ry ­ m i b ieg n ie dział w ód pom iędzy N idą a Pilicą, ale s tre fa ta n ie je st w cale duża i m a n iek ie d y szerokość zaled w ie k ilk u k ilom etrów .

W o b ręb ie dorzecza g ó rn e j N idy sta n o w isk a k u ltu ry łużyckiej g ru p u ją się w y ra ź n ie n a obu b rze g ach B iałej N idy oraz n a d m n iejszy m i d opływ am i tej rzeki. Łączą się z n im i sta n o w isk a położone n a p ra w y m b rzeg u dolnej Łosośnej, w okolicach B ocheńca i Z ak ru cza w pow iecie jęd rzejo w sk im oraz g ru p a sta n o ­ w isk n a p ra w y m b rzeg u N idy, w B rzegach, C h o jn ach i Ż e rn ik a c h w ty m że po­ w iecie. O d ręb n e zg ru p o w a n ie stan o w isk w yróżnić n a to m ia st m ożem y w p o łu d ­ n iow o-w schodniej części om aw ianego regionu. S ta n o w isk a te są rozm ieszczone n a d M ierzaw ą oraz w m n iejszy m sto p n iu n a d m ały m i p raw o b rzeżn y m i dopły­ w am i N idy. J u ż w zasadzie poza o b ręb em om aw ianego reg io n u , ale n ie w ą tp

li-31 B ad an ia p o w ierzch n io w e p row ad zon e przez PKZ w 1970 roku na teren ie p o­ w ia tu k oneckiego.

47 — N iw a, pow . w ło sz czo w sk i, 48 — N izin y, pow . jęd rzejow sk i, 49 — O kołow ice, pow . w ło sz - czow sk i, 50 — Oksa, pow . jęd rzejo w sk i, 51 — O leszno, pow . w ło sz czo w sk i, 52 — O patkow ice Mu­ row ane, pow . jęd rzejo w sk i, 53 — O ssow a, pow . jęd rzejo w sk i, 54 — P ilcz y ca , pow . w ło szczo w sk i, 55 — P odłazie, pow . w ło sz czo w sk i, 56 — P rzy łęczek , pow . jęd rzejow sk i, 57 — R adoszew nica, pow . w ło szczo w sk i, 58 — R aków ek, pow . jęd rzejo w sk i, 59 — R udka, pow . w ło sz czo w sk i, 60 — R zew u- sz y ce, pow . w ło szczo w sk i, 61 — S ecem in , pow . w ło sz czo w sk i, 62 — S ęd ziszów , pow . jęd rzejow sk i, 63 — Sobków , pow . jęd rzejo w sk i, 64 — Sok ołów , pow . jęd rzejo w sk i, 65 — Staw y, pow . jęd rze­ jo w sk i, 66 — T eresów , pow . w ło sz czo w sk i, 67 — T yn iec, pow . w ło sz czo w sk i, 68 — W łoszczow a, m iasto pow ., 69 — W ojciech ow ice, p ow . jęd rzejo w sk i, 70 — W olica, pow . jęd rzejo w sk i, 71 — W ro- cieryż, pow . p iń czow sk i, 72 — Z akrucze, pow . jęd rzejo w sk i, 73 — Z aw ada, pow . w łoszczow sk i, 74 — Z łotniki, pow . jęd rzejo w sk i, 75 — Z w lecza, pow . w ło sz czo w sk i, 76 — Żerniki, pow . jęd rze­

30 M a r e k G e d l

wie z nim pow iązane, z n a jd u je się zg ru p o w an ie stan o w isk k u ltu ry łużyckiej na lew y m b rzeg u N idy, w okolicach S obkow a i K o ry tn ic y w pow. ję d rz e jo w ­ skim .

Z naczna w iększość spo śró d stan o w isk d o tąd o d k ry ty c h to o b iek ty rozm iesz­ czone n a te ra sa c h w zniesionych p o n a d zalew ow ym i łą k a m i dolin rzecznych. N iek tó re z nich zajm o w ały suche, najczęściej piaszczyste cyple, w y su n ię te w pod­ m okle doliny zalew ow e. S ta n o w isk a te przew ażn ie dostarczy ły u łam k ó w naczyń ro zrzuconych n a p o w ierzch n i pól n a p rz estrz en i kilkudziesięciu, a czasem n aw e t p a ru s e t m etró w . N a p o d staw ie rozm ieszczenia ty ch stan o w isk w te re n ie i ro ­ d zaju m a te ria łu z abytkow ego, jakiego dostarczyły, sądzić m ożna, że są to głów ­ nie pozostałości osad o tw a rty c h , rozsianych n a suchych te ra sa c h nadrzecznych. O b iek ty te m a ją b ard zo podobny c h a ra k te r, ja k pozostałości osiedli ludności k u l­ tu r y łużyckiej zn an e z te re n ó w położonych w dorzeczu L is w a r ty 32. Z arów no n a d L isw artą, ja k też n a d g ó rn ą P ilicą i jej d opływ am i czy też n ad g ó rn ą N idą osady k u ltu ry łu ży ck iej n ie je d n o k ro tn ie tw o rzą ta k zw ane stre fy osadnicze n a s k ra ju te ra s w zniesionych ponad łąk o w y m i obszaram i dolin rzecznych. S tre fy ta k ie sk ła d a ją się p rzew ażn ie z k ilk u stanow isk, położonych w bezpośrednim w z ajem n y m sąsiedztw ie, n a k tó ry ch n iezb y t in ten sy w n ie w y stę p u ją u ła m k i ce­ ra m ik i. S tan o w isk a te ro zciąg ają się łańcuchow o n ad rz e k ą czy n ad potokiem na p rz e strz e n i jednego, dw óch czy n a w e t czasem k ilk u kilom etrów . T ypow ym p rzy k ład em m ogą tu być zg ru p o w an ia stan o w isk k u ltu ry łużyckiej o d k ry te na te re n ie P odłazia, pow. W łoszczowa, czy w e w si O ksa, pow. Ję d rze jó w , K o m o r­ niki, pow. W łoszczowa, czy też na te re n ie sąsiad u jący ch ze sobą m iejscow ości R u d k a i R zew uszyce, pow . W łoszczowa.

Ze w zględu n a w stę p n y dopiero s ta n ro zp o zn an ia om aw ian y ch tu s tre f o sad ­ niczych tru d n o stw ierd zić, czy m am y tu do czynienia z pozostałością poszczegól­ nych osiedli złożonych z g ru p w spółczesnych sobie zabudow ań, luźno rozrzuco­ nych n a w ąsk im p asie nadrzecznym na podobieństw o dzisiejszych przysiółków , czy też są to pozostałości całego szeregu m ałych osiedli, chronologią różniących się znacznie od siebie. U łam kow o zachow any m a te ria ł ceram iczny pochodzący z ty c h o b iek tó w nie p o zw ala na ja k ie ś b ard ziej szczegółowe u sta le n ia c h ro n o ­ logiczne.

N ieste ty osady k u ltu r y łużyckiej n a o m aw ian y m te re n ie są d o tą d w bardzo słab y m sto p n iu p rz e b a d a n e. Jed y n e sy stem aty czn e p race badaw cze prow adzono d o tą d w osadzie położonej n a sta n o w isk u 1 w D rochlinie, pow. W łoszczow a 33. P ra c e te jeszcze nie zo stały zakończone i tru d n o w chw ili obecnej szczegółowo om ów ić to stanow isko. N a liczne ja m y czy p alen isk a n a tra fio n o też w in n y ch o sadach (B izorenda, pow . Ję d rzejó w , st. 4; D ąbie, pow. W łoszczowa, st. 3; D roch- lin, pow. W łoszczowa, st. 3; Wolica, pow. Jęd rzejó w , st. 1). W szystkie o d k ry te d o tą d osady, zaliczane do k u ltu ry łużyckiej, to pozostałości osad o tw arty ch . Nie zn am y zupełnie jak ieg o k o lw iek o b iek tu z om aw ianego te re n u , k tó ry m ożna by było zaliczyć do osad ob ro n n y ch k u ltu ry łużyckiej.

Nieco lepiej niż osad y rozpoznane są n a om aw ian y m te ry to riu m cm e n ta rz y ­ sk a k u ltu ry łużyckiej. D otyczy to zw łaszcza cm en tarzy sk z północnej części po­ w ia tu jęd rzejow skiego. S y stem aty czn e b a d a n ia prow adzono d o tąd n a c m e n ta rz y ­

32 M. Gedl, B. G inter, K. G odłow ski P r a d z i e je i w c z e s n e śred nio wie cze ..., nr 37, s. 62.

sk ac h w N agłow icach 31 i w B ocheńcu 35, pow. Jęd rzejó w . Nieco in fo rm ac ji do­ sta rc z y ły ró w n ież b a d a n e a m a to rsk o cm en tarz y sk o w B rz e g a c h 36 oraz k ilk a d alszych obiektów , tak że z te re n u p o w iatu jęd rzejow skiego, n a k tó ry ch d o k o n y ­ w an o p rzy p ad k o w y ch odkryć. C m e n tarzy sk a z zachodniej części om aw ianego o b szaru , a więc z te re n u p o w iatu w łoszczow skiego, są d o tąd zupełnie nie roz­ poznane. Z n am y je w zasadzie ty lk o z p rzy p ad k o w y ch odkryć, k tó re przyniosły pojed y n cze g ro b y ciałopalne.

W iadom o ju ż je d n a k , że ludność k u ltu ry łużyckiej w m iędzyrzeczu górnej P ilicy i g órnej N idy sto so w ała pow szechnie ciało p aln y o b rząd ek pogrzebow y. N a c m e n ta rz y sk u w N agłow icach o d k ry to w p ra w d z ie je d e n o b iek t (grób 24 z b a ­ dań R. R ogozińskiej), k tó ry został u z n a n y za g ró b szkieletow y 37, ale ja k dotąd, je s t to n a o m aw ian y m te re n ie w y p ad ek w y jątk o w y . Na b ad an y ch c m e n tarzy ­ sk ach zdecydow anie p rz ew ażały p łask ie gro b y popielnicow e. W B ocheńcu 38 b y ­ ły to g ro b y pozbaw ione ja k ic h k o lw ie k k o n stru k c ji k am ien n y ch . P rzew ażnie w g ro b ie zn ajd o w ała się ty lk o popielnica ze spalonym i kośćm i w ew n ątrz, n a ­ k ry ta m isą o dw róconą d n em do góry. N ad er nielicznie rep re z en to w a n e były w g ro b ach p rzy staw k i. W n ie k tó ry c h popielnicach w śród spalo n y ch kości z n a j­ d o w an o d ro b n e w y ro b y brązow e. Nieco in n a sy tu a c ja p an o w ała n a cm e n ta rz y ­ sk u w N agłow icach 39. T am pochów ki popielnicow e przew ażn ie obstaw ione b yły k am ie n iam i. K am ien ie tw o rz y ły dość re g u la rn e czw oroboczne o b staw y (ryc. 2, 3). W części c m e n ta rz y sk a stw ierd zo n o w y stęp o w an ie b ru k u kam iennego, zn a­ cznie zd ekom pletow anego, k tó ry n a k ry w a ł szereg grobów . N iek tó re z grobów n a k ry te b y ły o d ręb n y m i n asy p am i k am ien n y m i, dziś nie w y ró żn iający m i się na p o w ierzch n i c m e n tarzy sk a. Poszczególne g ro b y obok popielnicy w yposażone by ły w stosunkow o n ie lic zn e p rzy staw k i. Liczne g ro b y ob staw io n e k am ien iam i i n a k ry te b ru k ie m k a m ie n n y m stw ierd ził ta k że ks. S. S k u rczy ń sk i n a c m en ta­ rz y sk u w B rzegach 40. N a cm e n ta rz y sk u tym , ta k ż e n iezb y t licznie, re p re z en to ­ w a n e b y ły w g ro b ach p rz y sta w k i, a w popielnicach sp o ty k an o d ro b n e ozdoby brązow e.

G ro b y ciałopalne popielnicow e o d k ry w an o też na pozostałych znanych cm e n ta rz y sk ac h (K onary, N iegosław ice, O p atkow ice M urow ane, Przyłęczek, Sę­ dziszów , Sobków , .Sokołów G ó rn y w pow iecie ję d rz ejo w sk im oraz K om orniki, K oniecpol, K u rzelów (?), N iw a w pow iecie włoszczow skim ).

N a c m en tarzy sk ach w N agłow icach i w B rzegach stw ierdzono w ystępow anie nielicznych pochów ków ciało p aln y ch bezpopielnicow ych obok popielnicow ych. W y stęp o w ały tu zaró w n o groby, w k tó ry c h zn a jd o w a ły się spalone kości złożone w p ro st do ziem i w to w a rz y stw ie w yposażenia, ja k też groby, być m oże p o d w ó j­ ne, w k tó ry ch obok sk u p ie n ia spalonych kości zalegających w ziem i u staw io n a była popielnica, ta k że ze sp alo n y m i kośćm i w e w n ą trz 41.

34 Por. przypisy 16 i 19.

85 J. M iśk iew icz M a t e r i a ł y k u lt u r y łu życkiej..., s. 328—330, tabl. I, 8, 9, 11— 18; II, 1— 14, 17.

38 S. Skurczyński A r c h e o lo g na p r o b o s tw ie , s. 16— 17.

37 R. R ogozińska C m e n t a r z y s k o k u l t u r y łuży ckie j..., s. 104, 112. 38 J. M iśk iew icz M a t e r i a ł y k u lt u r y łużyckiej..., s. 328—330. 39 Patrz przypisy 16 i 19.

40 S. Skurczyński A r c h e o lo g na p r o b o s tw ie , s. 16— 17. 41 S. Skurczyński A r c h e o lo g na p r o b o s tw ie , s. 16.

32 M a r e k Ge d l

Ryc. 2. N agłow ice, pow . jędrzejow ski, st. 1. P lan ciałop aln ego pop ieln icow ego grobu (nr 1) w o b sta w ie kam iennej. W e­

dle R. R ogozińskiej

Ryc. 3. N agłow ice, pow . jęd rzejow sk i, st. 1. P lan ciałop aln ego b ezp op ieln ico- w eg o grobu (nr 2) w o b sta w ie k a m ien ­

nej. W edle R. R ogozińskiej

J a k w sp o m n ian o ju ż pow yżej, w y ją tk o w y c h a ra k te r m a je d e n z obiektów o d k ry ty c h n a c m e n ta rz y sk u w N agłow icach, u zn a w a n y za g ró b szkieletow y. S tw ierd zo n o tu w y stę p o w a n ie p ro sto k ą tn e j o b staw y k am ien n ej o ro zm iarach 120X200 cm. W o b ręb ie o b staw y zo rien to w an ej w zdłuż osi w schód— zachód w y­ różniono podłu żn e zaciem nienie o ro z m ia ra ch 60X 170 cm. W zachodniej części zaciem n ien ia zn a jd o w a ła się m ała w azk a i fra g m e n t w iększego naczynia. Z n a­ leziono ta m tak że u ła m e k kółka z d ru tu brązow ego. N a te j p o d staw ie R. R ogo­ ziń sk a sądzi, że w ja m ie grobow ej złożone b yły p ie rw o tn ie n ie sp alo n e zw łoki zm arłego, ułożone g ło w ą n a zachód 42. Ze szk ieletu nie zachow ały się żad n e śla­ dy. J e s t dosyć p raw d o p o d o b n e, że m am y tu do czynienia fak ty czn ie z odosobnio­ n y m g ro b e m sz k ieleto w y m zw iązanym z k u ltu rą łużycką. Z a sta n a w ia je d y n ie o rie n ta c ja tego gro b u . D osyć pospolicie w y stęp u jące w o brębie g ru p y g ó rn o ślą- sko-m ałopolskiej k u ltu r y łużyckiej g ro b y szkieletow e są z re g u ły zoriento­ w an e w zdłuż osi północ—p o łu d n ie 43. N ato m iast o m a w ian y tu g ró b szkieleto­ w y z N agłow ic z o rie n to w a n y był zupełnie odm iennie, bo w zdłuż osi w sch ó d —za­ chód.

42 R. R ogozińska Cmentarzysko kultury łużyckiej..., s. 112.

łS M. G edl Szkieletow y obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, „Prace A rch eo lo g ic zn e”, t. VI, K raków 1964, s. 82.

Z espół stan o w isk z om aw ianego te re n u u z u p e łn ia ją jeszcze s k a rb y w y ro b ó w b rązow ych zn an e z M otkow ic, po w. J ę d r z e jó w 44, W ojciechow ic, po w. J ę d rz e ­ j ó w 45, B iałej, pow . W ło szczo w a46, oraz lu źn e znalezisko b ra n so le ty brązo w ej ze Staw ów , pow. Ję d rz e jó w 47. Nie je s t całkiem w y ja śn io n a sp ra w a s k a rb u b rą z o ­ wego, k tó ry m iał być znaleziony w L udyni, pow . W łoszczowa 48.

O grom na w iększość stan o w isk zaliczanych do k u ltu r y łużyckiej z n a n a je st, ja k dotąd, ze znalezionych n a po w ierzch n i d ro b n y c h u ła m k ó w ceram icznych. S y tu a c ja ta b ard zo u tru d n ia p o p ra w n e d a to w a n ie ty c h obiektów . N ieliczne ty l­ ko sta n o w isk a d o starczy ły m ateriałó w , k tó re z w ięk szy m p raw d o p o d o b ień stw em m ożna zaliczyć do jed n eg o z okresów epoki b rą z u lu b w czesnej epoki żelaza. Z decydow anie pod ty m w zględem n a jle p ie j p rz e d sta w ia ją się s k a rb y i n a d a l­ szym p lan ie m a te ria ły z cm en tarzy sk . J e d n a k n a w e t w odn iesien iu do b a d a n y c h sy stem aty czn ie cm e n ta rz y sk w B ochencu i N agłow icach chronologia n ie zo stała w sposób całkow icie p e w n y u stalo n a. N a przeszkodzie sta n ą ł tu b ra k d o b ry ch d ato w n ik ó w w z b ad an y ch zespołach grobow ych, zaró w n o jeżeli chodzi o w y ro ­ by m etalow e, ja k i fo rm y ceram iczne.

J. M iśkiew icz w y ró żn ił trz y zasadnicze fazy w ro zw o ju k u ltu r y łużyckiej w m iędzyrzeczu Pilicy i śro d k o w ej W isły 49. F azę I d a tu je on n a III i IV o k res epoki b rązu , fazę II n a V okres epoki b rą z u i n a okres h a lszta ck i C, a fazę III n a okres h alszta ck i D i n a p o czątki o k resu lateń sk ieg o . U k ład p ro p o n o w an y przez J. M iśkiew icza w y d a je się w zasadzie słu szn y n a obecnym e tap ie rozpo­ zn a n ia k u ltu ry łużyckiej n a o m aw ian y m tere n ie. S ta n bazy źródłow ej nie pozw a­ la chw ilow o na p rz e p ro w a d ze n ie koniecznych uściśleń. W y d aje się tu n a jb a r­ dziej isto tn y m w p ro w a d zen ie ro zg ran iczen ia pom iędzy stan o w isk am i pochodzą­ cym i z III i z IV o k re su epoki b rązu. J. M iśkiew icz do sw ej p ierw szej fazy za­ liczał zaledw ie dw a sta n o w isk a (ryc. 4) z om aw ian eg o r e g io n u 50 (M otkow ice, pow. Ję d rzejó w , i M row ina, pow . W łoszczowa) oraz n ie k tó re g ro b y z c m en ta­ rzy sk a w Lasocinie, pow . K ońskie, i n ie k tó re m a te ria ły z c m en tarzy sk a w Ł opu- sznie-L udw ikow ie, pow . K ielce. O becnie dodać m ożem y jeszcze trz y dalsze s ta ­ now iska (B izorenda, pow . Ję d rze jó w , st. 1; G rabiec, pow . W łoszczowa, st. 1, i M iędzylesie, pow . W łoszczowa, st. 2), n a k tó ry c h znaleziono u ła m k i ceram ik i p rzy p o m in ające nieco ceram ik ę g ru p y k o n sta n ty n o w sk ie j czy w czesnej fazy k u ltu ry łużyckiej z dorzecza L isw arty .

44 J. K ostrzew sk i S k a r b y i lu źne z n a l e z is k a m e t a l o w e od en eoli tu do w c z e s n e g o

okresu że l a z a z górn ego i ś r o d k o w e g o d o r z e c z a W i s ł y i górnego d o rz e c za W a r ­ ty, „Przegląd A rch eologiczn y”, t. X V , W rocław 1964, s. 51 (tam d a w n iejsza

literatura), ryc. 51 i 52 na s. 50.

45 Z. P od k ow iń sk a M ie c ze b r ą z o w e z W o j c ie c h o w ic w p o w . j ę d r z e j o w s k i m ,

w w o j. k ie le c k im , „ Ś w ia to w it”, t. X V , 1933, s. 116— 168, tabl. I. J. K o strzew ­

ski S k a r b y i lu źn e znaleziska..., s. 78 (tam d a w n iejsza literatura), ryc. 104 na s. 79.

46 W. B łaszczyk S k a r b h a ls zta c k i z B ia łej W i e l k i e j w p o w ie c i e w ł o s z c z o w s k i m , „R ocznik M uzeum w C zęstoch ow ie”, t. II, C zęstochow a 1966, s. 263—268. 47 J. M iśk iew icz M a t e r ia ł y k u lt u r y łuży ckie j..., s. 341, tabl. IX , 13.

43 A. Żaki P o c z ą tk i r o z w o j u k u lt u r y łu ż y c k i e j w d o rz e c zu g órnej W isły, „Ro­ czniki U n iw ersy tetu M arii C u rie-S k łod ow sk iej w L u b lin ie”, D ział F, t. III, L ublin 1950, s. 186.

49 J. M iśk iew icz K u l t u r a łużycka..., s. 165.

50 J. M iśk iew icz K u l t u r a łużycka..., ryc. 33 na s. 164.

34 M a r e k G e d l

Ryc. 4. M row ina, pow . w ło szczo w sk i. N a czy n ie w czesn ej fazy k u ltu ry łu życk iej. W ed le J. M iśk ie-

w icza

O grom na w iększość sta n o w isk z om aw ianego tu te re n u pochodzi zapew ne z II fazy, czyli ze sch y łk u epoki b rą z u lu b z o k re su h alsztackiego C. N ależy do tego o k resu w iększość zn an y c h cm e n ta rz y sk 51. J e s t to n ie w ą tp liw ie okres n a j­ w iększego ro zw o ju k u ltu r y łużyckiej w połudn io w o -zach o d n iej części w o je ­ w ó d ztw a kieleckiego (ryc. 5 i 6). Do III fazy J. M iśkiew icz zaliczał tu zaledw ie n ie k tó re m a te ria ły z cm e n ta rz y sk w B rzegach i N agłow icach 52. W y d aje się, że n a tę fazę m ożna d ato w ać prócz w y m ien io n y ch w yżej obu cm e n ta rz y sk jeszcze k ilk an aście dalszych stan o w isk (B izorenda, pow . Ję d rzejó w , st. 2; C hojny, pow . Ję d rzejó w , st. 1; Chycza, pow. W łoszczowa, st. 3; C zostków , pow . W łoszczowa, st. 1; D anków D uży, pow. W łoszczowa, st. 2 i 3; K ąty , pow. W łoszczowa, st. 2; K o m orniki, pow. W łoszczowa, st. 6; K oniecpol, pow . W łoszczowa, st. 5; Oleszno, pow. W łoszczowa, st. 3; Pilczyca, pow . W łoszczow a, st. 6; Przyłęczek, pow. J ę ­ drzejów , st. 1, i R u d k a, pow . W łoszczowa, st. 1 i 3). P o p ra w n e zaliczenie po­ szczególnych stan o w isk do schyłkow ej fazy k u ltu ry łużyckiej u tru d n io n e je s t przez znaczne n ie raz podo b ień stw o w m a te ria le ceram icznym pom iędzy sch y ł­ kow ą fazą k u ltu ry łużyckiej a ta k z w a n ą k u ltu r ą grobów kloszow ych. N iejed n o ­ k ro tn ie n ie m ożna ściśle u stalić n a p o d staw ie u łam k o w o zachow anego m a te ria łu ceram icznego, do k tó re j z w y m ien io n y ch tu k u ltu r należy d a n e stan o w isk o za­ liczyć.

J. M iśkiew icz bard zo słusznie w łączył sta n o w isk a k u ltu ry łużyckiej w p o ­ łu d niow o-zachodniej części w o jew ó d ztw a kieleckiego do g ru p y g ó rn o śląsk o -m a- łopolskiej 53. P rzy zn ać je d n a k należy, że lepiej rozp o zn an e sta n o w isk a z o m a ­ w ianego tu re g io n u ró żn ią się od zachodnich p o d g ru p g ru p y g ó rn o śląsk o -m ało - polskiej, zarów no od k ęp iń sk iej, ja k i od częstochow sko-gliw ickiej. O dm iennie w p ew n y m sto p n iu p rz e d sta w ia ją się ta k ż e sta n o w isk a p o d g ru p y k ra k o w sk ie j. W y d aje się, że n a te re n a c h ro zciągających się pom iędzy g ó rn ą P ilicą a g ó rn ą N idą m am y do czy n ien ia z częścią jeszcze je d n e j lo k aln ej o d m ian y w o brębie g ru p y g ó rnośląsko-m ałopolskiej k u ltu ry łużyckiej. J. M iśkiew icz zw racał u w ag ę n a to, że c m e n ta rzy sk a z p o w ia tu jęd rzejo w sk ieg o są bard zo p o d o b n e do poło­ żonych nieco dalej n a w schód i północ sta n o w isk do k tó ry ch n ależy zw łaszcza

51 J. M iśk iew icz Kultura łużycka..., ryc. 34 na s. 165.

52 J. M iśk iew icz Kultura łużycka..., ryc. 35 na s. 167.

53 J. M iśk iew icz Kultura łużycka..., s. 185— 189.

Ryc. 5. Bocheniec, pow. jędrzejowski. Ceram ika z cmentarzyska. J. Miśkiewicza

Wedle

duże cm en tarzy sk o w N idzie, pow . K ielce, a ta k ż e cm en ta rzy sk o w M yśliborzu, pow. Opoczno.

W yróżnioną tu jeszcze je d n ą odm ian ę lo k a ln ą górno śląsk o -m ało p o lsk iej g ru ­ p y k u ltu r y łużyckiej n azw a ć m ożna p o d g ru p ą k ieleck ą 55. P o d g ru p ę tę lo k ali­ zow ać n ależy n a te re n ie położonym w g ó rn y m dorzeczu N idy oraz w g ó rn y m 55 M. Gedl Zróżnicowanie terytorialne kultury łużyckiej w południowej Polsce

[w:] I M iędzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, t. II, Wrocław— W arszawa—K raków 1969, s. 389.

36 M a r e k G e d l

Ryc. 6. B ocheniec, pow . jędrzejow ski. C eram ika z cm entarzyska. W edle J. M iśk iew icza

i, być może, śro d k o w y m dorzeczu Pilicy. P o d g ru p a ta z a jm u je w ięc południow o- -zach o d n ią część w o jew ó d ztw a kieleckiego, położoną n a północnym przed p o lu W yżyny M iechow skiej. Sięga ona n ie w ą tp liw ie dalej na zachód, n a lew y brzeg Pilicy, i o b e jm u je po łu d n io w o -w sch o d n ią część w o jew ó d ztw a łódzkiego, sięga­ ją c do dorzecza W a rty . W ydaje się, że z tą w łaśn ie p o d g ru p ą n ależy też w iązać duże cm en tarzy sk o w Ja m n ie , pow. C zęstochow a 56.

P o d g ru p a kielecka u fo rm o w ała się n a te re n ie zajm o w an y m w II okresie epo­ ki b rą z u przez k u ltu rę trzciniecką. N a jsta rsz a faza tej p o d g ru p y re p re z e n to w a ­ n a je s t przez m a te ria ły zbliżone do ty p o w y ch d la g ru p y k o n sta n ty n o w sk iej. P rz y k ła d m oże tu stan o w ić naczynie z M row ina, pow. W łoszczowa. W y d aje się, że n a te n te re n nie d o ta rły już w p ły w y ze s tro n y k u ltu ry p rzedłużyckiej, do­ b rze jeszcze czytelne w p rzyległym od zachodu dorzeczu L isw arty .

D w ie zachodnie p o d g ru p y zaliczane do g ru p y g ó rnośląsko-m ałopolskiej u fo r­ 56 J. P rok op ow icz C m e n t a r z y s k o k u lt u r y ł u ż y c k ie j w Jam nie, p o w . C zęstoch ow a,

„M ateriały A rch eologiczn e”, t. II, K raków 1960, s. 147— 177. T ejże C m e n t a ­

r z y s k o k u l t u r y ł u ż y c k ie j w Jam nie, p o w . C z ę s t o c h o w a ( m a te r i a ły z badań w la tach 1960— 1961), „M ateriały A rch eologiczn e”, t. IV, 1963, s. 225—256.

m o w ały się w zasadzie n a podłożu k u ltu r y p rzedłużyckiej, a p o d g ru p a k ra k o w ­ sk a znalazła się w III ok resie epoki b rązu pod siln y m w p ły w em ze stro n y ślą­ skiej g ru p y k u ltu ry łużyckiej. N ajb ard ziej izolow ana od w p ływ ów zachodnich p o d g ru p a kielecka w y k a z u je nieco o d m ien n y ry tm rozw ojow y w o brębie g ru ­ p y g ó rn ośląsko-m ałopolskiej.

Szczególnie siln y rozw ój p o d g ru p y kieleckiej n a stą p ił w ciągu V o k resu epoki b rą z u i trw a ł n a stę p n ie przez o k res h alszta ck i C. J e s t to zgodne z o b serw a­ cjam i poczynionym i co do in n y ch lo k aln y ch p o d g ru p w o b ręb ie g ru p y g ó r­ n o śląsko-m ałopolskiej, gdzie ta k że po ok resie k sz ta łto w a n ia się w ciągu III i być m oże IV o k resu epoki b rą z u n a stą p ił szczególnie siln y rozw ój w łaśn ie w V okresie tej epoki. W ted y to o m aw ian a g ru p a u zy sk ała sw ój specyficzny c h a ra k te r. W ydaje się, że w y ró żn io n a tu p o d g ru p a kielecka c h a ra k te ry z u je się znaczn y m k o n serw a ty zm em w o b ręb ie g ru p y g ó rn ośląsko-m ałopolskiej. N a te ­ re n p o d g ru p y kieleckiej nie d o ta rły w ciągu o k re su h alsztackiego C w p ły w y ze stro n y sty lu halsztackiego. N ie d o ta rły też w sposób b ard ziej m asow y now e zdo­ bycze techniczne, zw łaszcza n ie rozpow szechniło się szybko u ż y tk o w an ie now ego m e ta lu — żelaza, k tó reg o znajom ość rozszerzała się w zachodniej połaci k u ltu ry łużyckiej. W okresie h alsztac k im C ludność p o d g ru p y kieleckiej k o n ty n u o w a ła tra d y c y jn ie sty l schyłkow ego o k resu epoki b rązu , podobnie zresztą, ja k to ma m iejsce i w o b ręb ie pozostałych p o d g ru p lo k aln y ch g ru p y g ó rn o śląsk o -m ało ­ polskiej.

N a s k u te k tego w ręcz u n iem ożliw ione je s t w y ra ź n e ro zg ran iczen ie od siebie m a te ria łó w z V o k resu epoki b rą z u i o k resu h alsztackiego C. Rozwój o m aw ia­ nej p o d g ru p y trw a dalej w ciągu o k resu h alsztackiego D i, być może, w po­ czątk a ch o k resu lateńskiego. Z upełnie nie została d o tą d w y ja śn io n a sp ra w a p rzejścia p o d g ru p y k ieleckiej w k u ltu rę grobów podkloszow ych, k tó rą w y ró ż­ n ia m y n a te re n ie K ielecczyzny w e w czesnym i śro d k o w y m okresie lateń sk im . N a u w ag ę zasłu g u je du że p odobieństw o m a te ria łu ceram icznego schyłkow ej fazy k u ltu ry łużyckiej n a o m aw ian y m te re n ie oraz k u ltu ry grobów podkloszo­ w ych. U tru d n ia to w p o w ażn y m sto p n iu e w e n tu a ln e ro zró żn ien ie stan o w isk obu k u ltu r i b ard ziej p re c y z y jn e rozdzielenie m a te ria łó w z o k resu halsztackiego D od m a te ria łó w pochodzących ju ż z o k resu lateń sk ieg o . Z p o d obnym zjaw iskiem m am y też do czynienia w e w schodniej części ziem i częstochow skiej 57, gdzie ze­ społy zaliczane do schyłkow ej fazy k u ltu ry łu ży ck iej i d ato w a n e ju ż raczej na w czesny okres la te ń sk i u p o d o b n ia ją się b a rd zo do grobów typow ych w zasadzie dla k u ltu ry grobów podkloszow ych.

57 C m entarzyska w M ałusaph W ielk ich i K u śm ierkach w p o w ie c ie często ch o w ­ skim . K. S a lew icz C m e n t a r z y s k o cia łopaln e w M ałusach W ielk ich, „W iado­ m ości A rch eo lo g iczn e”, t. X V , 1938, s. 149— 157, tabl. I i II. T enże C m e n t a r z y ­

sko łu ż y c k ie w M ałusach W i e lk i c h i z a g a d n ie n ie z w i ą z k ó w k u lt u r y ł u ż y c k ie j z tz w . „ku ltu rą g r o b ó w k l o s z o w y c h ”, „W iadom ości A rch eologiczn e”, t. X V I,

1939— 1948, s. 53— 75, tabl. I i II. M. C abalska C m e n t a r z y s k o k u lt u r y ł u ż y ­

ck iej w K u ś m i e r k a c h w p o w ie c i e c z ę s to c h o w s k im a z a g a d n ien ie p o c z ą t k ó w i r o z p o w s z e c h n ie n i a się z w y c z a j u pale nia z m a r ły c h , „Przegląd A rch eologi­

38 M a r e k G e d l ЗА М Е Т К И О Л У Ж И Ц К О Й К У Л ЬТ У РЕ В Ю Г О -ЗА П А Д Н О Й ЧАСТИ КЕЛЕЦКО ГО В О ЕВО ДС ТВА В средню ю и поздн ю ю эп о х у бронзы и в ранню ю эп о х у ж е л е з а на территории К ел ец к ого воеводства разв и валась л у ж и ц к а я культура. До н едав н его времени К ел ец к о е воеводство п р и н а дл еж а л о к м алоизучен ны м регионам, подвергш имся в прош лом влиянию этой культуры . В п осл едн и е годы в ю го-зап адн ой части К ел ец к ого воеводства (в Е ндж ею в ском и В лощ ёвском повятах) проводились и с­ следования, п ри н есш и е откры тие ряда новы х стоянок, в том ч и сл е и м ногих объектов л у ж и ц к о й культуры . С тоянки л у ж и ц к о й к ультуры в ю го-зап адн ой ч асти К ел ец к ого воеводства расп ол ож ен ы вдоль рек Н ида и П илица, а т а к ж е вдоль и х протоков (рис. 1). Здесь бы ли о бн ар уж ен ы остатки м ногих поселений, могильники, а т а к ж е несколько кладов и отдель н и е н аходк и и здел и й из брон­ зы. С тоянки относятся к местной келецкой подгруппе, входя щ ей , н ар я ду с тремя другим и подруппам и (ченстоховско-гливиц кой, кемпиньской и краковской), в состав крупной горн оси л езск о-м алоп оль ск ой группы л уж и ц к ой культуры . К ел ец к ая подгруппа сф орм ировалась вероятно в третий период эп охи брон­ зы на б а зе тш цинецкой культуры . О собо сильны й рост этой подгруппы имел место в пяты й период эп о х и бронзы и в период Галльш татт-С . Д анная подгруппа п р одол ж ал а сущ ествовать в период Галльш татт-D и в начале латен ского п е­ риода п реобразов ал ась в к ул ьтур у п одколпач ны х захорон ен и й . В развити и к е­ лецкой подгруппы вы деляю тся три основны е ф а зы : ранняя (III и IV п ериоды э п о х и бронзы ), ср едн я я (V период эп о х и бронзы и период Галльш татт-С ) и п о зд ­ няя (период Галльш татт-D и начало латен ского периода). На территории к ел ец ­ кой подгруппы об н а р у ж ен ы исклю чительно откры ты е поселения, р а сп о л о ж ен ­ н ы е на с у х и х тер р а са х р еч н ы х берегов и на мы сах, о к р у ж ен н ы х за бол оч ен ­ ными лугами. В стреч аю тся почти исклю чительно могильники т р у п о со ж ж ен и я , больш ей частью с урновы м и захоронен иям и . М огильники т р у п о со ж ж ен и я с б е - зурновы м и захор он ен и я м и редки; исклю ч ение составляет еди н и ч н ое скелетное за х о р о н ен и е в дер ев н е Н агловиц е Е н дж ею в ск ого повята. В н екоторы х могиль­ ни к ах за хор он ен и я им ели кам енны е ограды и бы ли прикры ты каменными на­ стилами или насыпями.

R EM A RK S ON THE LU SA T IA N CULTURE IN THE SO U TH -W ESTERN PA R T OF THE KIELCE PROVINCE

T hroughout th e M iddle and L ate B ron ze A ge and in th e E arly Iron A ge th e K ielce p rovin ce w a s w ith in the' im pact of th e L usatian culture. U n til recen tly, it belonged to in ad eq u ately in v estig a ted regions th at had b een occupied b y th is culture. R e­ c en tly , in th e so u th -w estern part of th e K ielce p rovin ce (the J ęd rzejów and W łosz­ c zo w a districts) system atic research w orks h a v e b een carried out, resu ltin g in th e d isco v ery of m any n ew arch aeological sites, in clu d in g num erous fin d s of th e L usatian culture.

T he L usatian cu ltu re sites in th e so u th -w estern part of th e K ielce p rovin ce are con cen trated along th e rivers N ida and P ilica and th eir sm a ller trib u taries (Fig. 1). N u m erou s rem ains o f settlem en ts and cem eteries as w e ll as a fe w treasures and

loose bronze fin d s h a v e b een unearthed. T hese sites belong to th e local K ielce su b ­ group w h ich togeth er w ith th ree others (the C zęstoch ow a-G liw ice, K ępno and Cracow subgroups) is incorporated in to a large U p p er-S ilesia -L ittle P oland group of th e L usatian culture.

T he K ielce subgroup very lik e ly ev o lv ed in th e B ronze A ge III on th e basis of th e T rzciniec culture. Its m arked d evelop m en t fe ll to th e Bronzie A ge V and H a ll­ statt P eriod C. T he subgroup lasted through th e H allstatt D and at th e b eginning of th e La T ene it w a s transform ed in to th e b ell-g ra v e culture. Three basic phases can be d istin gu ish ed during th e d evelop m en t of th e K ielce subgroup: older (Bronze A ge III and IV), m id d le (Bronze A ge V and H allstatt C) and la te (H allstatt D and th e b egin n in g of th e La T ene period).

In th e area occupied by th e K ielce subgroup on ly open settlem en ts situated on dry river terraces and on strips of land cu ttin g into w e t m ead ow s h a v e been recorded. In cem eteries th ere occur alm ost e x c lu siv e ly crem ated burials, in m ost cases w ith cinerary urns. C rem ations w ith o u t urns are rare, and a sin gle in h u m ation found at v illa g e N agłow ice, th e J ęd rzejów district, is an excep tion . In som e cem eteries, graves w ere enclosed w ith stones and covered by ston e p avem en ts or ston e heaps.