"Tabula rasa : spory o ludzką naturę", Steven Pinker, Gdańsk 2005 : [recenzja]

Ewa Żebrowska

"Tabula rasa : spory o ludzką naturę",

Steven Pinker, Gdańsk 2005 :

[recenzja]

Prace Językoznawcze 8, 138-142

S tev en P in k er: Tabula rasa. S p o ry o n a tu rą ludzką. G d a ń sk ie W y d aw n ictw o P sy c h o lo g iczn e. G d a ń sk 20 0 5 . 664 ss.

N a su w a się p y ta n ie , d laczeg o ję z y k o z n a w c a m ia łb y sięg n ą ć p o p re z e n to w a ­ n ą tu k sią ż k ę . S ąd ząc p o ty tu le, w y k ra c z a o n a p o z a lin g w isty k ę , a n a w e t p o z a p sy c h o lin g w isty k ę . Je d n a k p rz y n a jm n ie j w w ię k sz y c h je j fra g m e n ta ch p o w in n a stać się le k tu rą ró w n ie ż języ k o z n a w cy .

S tev en P in k e r je s t sły n n y m a m e ry k a ń sk im p sy c h o lo g ie m . Z a n im z o sta ł p ro ­ feso re m H a rv ard u , k ie ro w a ł W y d ziałe m N a u k o M ó z g u i P ro c e sa c h P o z n a w ­ c z y c h w M IT (M a ssa c h u sse ts In stitu te o f T ech n o lo g y ). T u u k sz ta łto w a ły się je g o z a in te re so w a n ia n a u k o w e , k tó re sk u p ia ją się w o k ó ł z a g a d n ie ń z w ią z a n y ch

z ję z y k ie m , u m y słem , p o z n a n ie m i m y ślen ie m .

T abula rasa. S p o ry o n a tu rą lu d zką je s t d z ie łe m m o n u m e n ta ln y m , o b e jm u ją ­

cy m p o n a d 600 stron. S k ład a się z sz e śc iu części: C zysta tablica, s zla c h e tn y

d zik u s i d u ch w m a szyn ie; L ą k i n ie n a w iść; N a tu ra lu d zka z lu d zką tw arzą; P o z n a j sa m e g o sie b ie ; G o rą ce tem a ty; G los g a tu n ku . C ało ść w ie ń c z y sp o rz ą ­

d z o n y p rz e z D o n a ld a E. B ro w n a aneks w p o sta c i listy lu d z k ic h u n iw ersalió w , b ib lio g ra fia o ra z indeksy.

S p ó r w y m ie n io n y w ty tu le to c z o n y b y ł n ie m a l o d d w ó c h ty sią c le c i; z a istn ia ł w ra z z p o c z ą tk ie m filo z o fii ja k o n au k i. In te re su je o n ję z y k o z n a w c ó w o ty le, o ile j e s t p o w ią z a n y z p o sz u k iw a n ie m o d p o w ie d z i o g e n e z ę i fu n k c jo n o w a n ie ję z y k a . U m y sł, w ła śc iw o śc i p o z n a w c z e c z ło w ie k a i ję z y k s ta n o w ią w y ró ż n ik g a tu n k u h o m o ze św ia ta zw ie rząt. W ja k i sp o só b do szło do te g o d y c h o to m ic zn e- go p o d z ia łu , tłu m a c z ą ró ż n e te o rie , a S tev e n P in k e r w p ro w a d z a n as w te ro z w a ­ żan ia. A le , co w ażn e, u z u p e łn ia j e o n a jn o w sz e , g łó w n ie a m e ry k a ń sk ie b a d a n ia m ó z g u z d z ie d z in y m ed y cy n y , b io m ed y c y n y , g e n e ty k i b e h a w io ra ln e j, p sy c h o lo ­ g ii ro z w o jo w e j i k lin ic z n e j. T eo rie ilu stro w a n e s ą p rz y k ła d a m i i d o św ia d c z e n ia ­ m i, z a p o m o c ą k tó ry c h je d n e m o ż n a ła tw o o b alić, a in n e zw ery fik o w ać.

A u to r w p rz e d m o w ie z a p o z n a je c z y te ln ik a z m o ty w a m i p o d ję c ia ta k sz e ro ­ k ie g o tem atu . U w a ż a m ia n o w ic ie , iż z n a jn o w sz y c h o sią g n ię ć n a u k o w y c h w y ła ­ n ia się n o w y o b ra z n asz e g o g atu n k u . Te b a d a n ia n a d n a tu rą c z ło w ie k a m o g ą u to ro w a ć d ro g ę do re a listy c z n eg o h u m a n iz m u , o p arteg o n a rze teln ej w ie d z y b io lo g ic z n e j. P u n k te m w y jśc ia do u z n a n ia fa k tu n a tu ry czło w iek a, cz y ta m y n a stro n ie 2 8 3 , je s t n a jw y ż sz y p o d z iw i p o k o ra w o b lic z u z d u m iew ającej z ło ż o n o ­ ści n a rz ą d u , k tó ry daje je j p o c z ą te k - lu d z k ie g o m ó zg u . Z o rg a n iz o w a n y p rz e z trz y m ilia rd y p a r zasad , z k tó ry c h sk ła d a się n a sz g en o m , i u k sz ta łto w a n y w c ią ­ g u se tek m ilio n ó w la t e w o lu c ji lu d z k i m ó z g je s t n ie w y o b ra ż a ln ie sk o m p lik o w a ­ n ą s ie c ią - tw o rz y j ą sto m ilia rd ó w n e u ro n ó w p o łą c z o n y c h za p o m o c ą stu b ilio ­ n ó w sy n ap s i sp lą ta n y c h w z a w iłą, tró jw y m ia ro w ą stru k tu rę. P o k o rę m u si w nas ta k ż e b u d z ić z ło ż o n o ść d z ia ła n ia m ó z g u , od k tó re g o z a le ż ą zd o ln o śc i w ła śc iw e

c z ło w ie k o w i, m .in . m ó w ie n ie i ro z u m o w a n ie , m y ś le n ie z d ro w o ro z są d k o w e , u c z e n ie dzieci. N a u k a w p e w n y m sen sie re d u k u je n as do p ro c e só w fiz jo lo g ic z ­ n y c h z a c h o d z ą c y c h w m ó zg u , a P in k e r je s t g o rą c y m z w o le n n ik ie m ta k ie g o u ję ­ cia isto ty lu d zk iej.

Z a jm ijm y się bliżej ję z y k ie m . N a stro n ie 2 9 7 czy tam y : „ S p o śró d w sz y stk ic h z d o ln o śc i, w ja k ie w y p o sa ż o n a je s t m iste rn a k o n stru k c ja z w a n a czło w iek iem , ję z y k je s t c h y b a n ajb a rd z ie j g o d n y p o d z iw u ” . P in k e r o d rz u c a je d n a k te o rie a b so ­

lu ty z u ją c e ję z y k i p rz y p isu ją c e m u d e c y d u ją c ą ro lę. Ję z y k n ie je s t to ż sa m y z m y ­ ślen iem , ch o ć z p e w n o ś c ią w y w ie ra p e w ie n w p ły w n a n a sz e m y śli. P e łn iąc fu n k c ję k o m u n ik a ty w n ą , je s t ró w n ie ż je d n y m ze środków , za k tó ry c h p o m o c ą m ó z g p rz e c h o w u je in fo rm acje. A le o g ro m w ie d z y zm ag a z y n o w an e j w naszej p a m ię c i n ie je s t p rz e c h o w y w a n y ty lk o w p o sta c i słó w i zd ań . W y n ik i b a d a ń n a d lu d z k ą p a m ię c ią p o tw ie rd z a ją , że n a d łu ż sz ą m e tę z a p a m ię tu je m y tre ść , a nie d o sło w n e b rz m ie n ie np. o p o w ie śc i c z y rozm ów . K o g n ity w iśc i n a z y w a ją to p a ­ m ię c ią se m a n ty c z n ą i u m ie js c a w ia ją j ą w m ó z g u ja k o sieć w z a je m n ie p o w ią z a ­ n y c h tw ie rd z e ń lo g ic z n y c h , obrazów , p ro g ra m ó w ru c h o w y c h , c ią g ó w d ź w ię k o ­ w y c h o ra z in n y c h stru k tu r d an y ch . A rg u m e n tó w p rz e m a w ia ją c y c h z a p r z y ­ zn a n ie m n ie z a le ż n o ś c i m y śli w o b e c ję z y k a d o sta rc z a ją ró w n ie ż ek sp e ry m e n ty p rz e p ro w a d za n e n a u m y sła c h isto t, k tó re n ie z n a ją (jeszcze, b ą d ź w o g ó le) j ę z y ­ ka. I ta k np. u n ie m o w lą t c z y u in n y c h g a tu n k ó w n a c z e ln y c h fu n k c jo n u ją p o d s ta ­ w o w e k a te g o rie m y ślo w e: p rze d m io ty , p rz e strz e ń , p rz y c z y n a i sk u tek , liczba, p ra w d o p o d o b ie ń stw o , sp raw stw o o raz fu n k c je n a rz ę d z i i ję z y k . B a d a c z e p ro c e ­ só w p o z n a w c z y c h o d k ry li, że w ró ż n y c h d z ie d z in a ch w ie d z y o św iecie p o s łu g u ­ je m y się o d m ie n n y m i ro d z a ja m i re p re z e n ta c ji i p ro c e só w u m y sło w y ch : w ję z y k u - sło w a m i i re g u ła m i g ra m a ty c z n y m i, w w y ja śn ia n iu św ia ta fizy czn eg o - p o ję ­ ciem trw a łe g o u m y słu . P sy c h o lo g ia ro z w o jo w a d o w io d ła, że ow e o d ręb n e try b y in te rp re to w a n ia d o św ia d c z e n ia u ru c h a m ia ją się b a rd z o w cz eśn ie.

Ję z y k n ie je s t te ż z d a n ie m P in k e ra je d y n ą rz e c z ą, „ k tó ra o d ró ż n ia lu d z i od in n y c h z w ie rz ą t, p o d s ta w ą w sz e lk ie j k u ltu ry , w ię z ie n ie m , z k tó re g o n ie m a u c ieczk i, w ią ż ą c ą u m o w ą ani czy m ś, co w y z n a c z a n ie p rz e k rac z a ln e g ran ice n a ­ szego św ia ta i naszej w y o b ra ź n i” (s. 299). B y lepiej zro z u m ie ć , cz y m je s t ję z y k , m o ż n a za sta n o w ić się n a d sp o so b e m , w ja k i go uży w am y . D la m y śli, k tó re ch c e m y p rz e k a z ać , szu k a m y d o stę p n y c h śro d k ó w w y ra z u w p o sta c i cią g u słów. C zęsto m a m y św ia d o m o ść , że istn ie je ro z b ie ż n o ść p o m ię d z y ty m , co ch c ie liśm y p o w ie d z ie ć , a ty m , co w y raz iliśm y . N ie za w sz e z n a jd u je m y z a te m ad e k w atn e śro d k i ję z y k o w e o d p o w ia d a ją c e n a sz y m m y ślo m . Je st to te ż je d e n z p o w o d ó w , dla k tó ry c h ję z y k i p o d le g a ją z m ian o m . Z m ie n ia ją się, b o lu d z ie c h c ą ro z m a w ia ć n a n o w e te m a ty i w y ra ż a ć n o w e p ostaw y. W p ro c e sie k o m u n ik a c ji o b o k ję z y k a is to tn ą ro lę o d g ry w a ró w n ie ż o g ó ln a w ie d z a o św iecie o ra z u m ie ję tn o ść o d c z y ­ ty w a n ia in te n c ji in n y c h ludzi.

W edług P in k e ra o b raz n a tu ry lu d zk iej b y ł d o ty ch czas fałszo w an y , g łó w n ie z a s p ra w ą trz e c h te o rii, a m ia n o w ic ie : czystej tablicy, szla c h e tn e g o d z ik u sa i d u ­ ch a w m a sz y n ie , czy u ż y w a ją c filo z o fic z n y ch te rm in ó w : z a s p ra w ą em p iry zm u , ro m a n ty z m u i d u alizm u . P ierw szej z n ic h n ie m o ż n a u trzy m ać, g d y ż is tn ie ją w c z ło w ie k u p e w n e w ro d z o n e m e c h a n iz m y u m o ż liw ia ją c e u c z e n ie się i p rz y ­ sw a jan ie np. m ow y. „N ie m o g lib y śm y się u cz y ć , g d y b y śm y n ie p rz y c h o d z ili n a św ia t w y p o sa ż e n i w słu żą ce do te g o o b w o d y ” (s. 61). M a m y te ż w ro d z o n ą z d o ln o ść do p rz e ż y w a n ia e m o cji (ch o ć n ie n a z y w a ic h P in k e r u c z u c ia m i), ja k m iło ść , zaz d ro ść , z au fan ie, złość. R o d z im y się z atem w p e w ie n sp o só b w y p o s a ­ że n i g e n e ty czn ie. P in k e r o p o w ia d a się z a tzw . u n iw e rsa lia m i lu d z k im i, czyli ce c h a m i u m y sło w y m i, n ie z a le ż n y m i od k u ltu ry czy czasu. N ie je s te ś m y te ż cz y n n ik a m i sp ra w c z y m i o n ie o g ra n ic z o n y c h m o ż liw o śc ia c h , j a k su g eru je k o n ­ ce p c ja czystej tablicy. N ie o g ra n ic z o n a ro z m a ito ść z a c h o w a ń m o ż e b y ć je d y n ie w y n ik ie m d zia ła n ia o g ran icz o n ej lic z b y k o m b in a to ry c z n y c h p ro g ra m ó w u m y sło ­ w y ch . N ie z m ie n n y z e sta w „ u rz ą d z e ń ” u m y sło w y c h m o że w y tw a rz a ć n ie o g ra n i­ c z o n ą p a le tę zac h o w a ń . L u d z ie w g P in k e ra z a c h o w u ją się w sp o só b e la sty c z n y d lateg o , że s ą z a p ro g ra m o w a n i - ic h u m y sły p e łn e s ą p ro g ra m ó w k o m b in a to - ry c z n y c h , k tó re m o g ą w y tw a rz a ć n ie o g ra n ic z o n y w a c h la rz m y śli i z a c h o w ań . Te o statn ie m o g ą ró ż n ić się w z a le ż n o śc i od k ultury, m im o że k o n stru k c ja w y tw a ­ rz a ją c y c h j e p ro g ra m ó w u m y sło w y c h je s t je d n a k o w a . Je ste śm y w y p o sa ż e n i w e w ro d z o n e sy ste m y u m o ż liw ia ją c e u c z en ie się. A le p o d p o w ie rz c h o w n y m z ró ż n i­ co w a n ie m k u ltu r m o g ą się k ry ć u n iw e rsa ln e m e c h a n iz m y u m y sło w e.

Ję z y k je s t id e a ln y m p rz y k ła d e m n ie o g ra n ic z o n o śc i lu d z k ic h z a c h o w a ń , ich tw ó rc z e g o i z m ie n n e g o ch a rak te ru . U ż y tk o w n ik d an eg o ję z y k a d y sp o n u je sw ego ro d z a ju o p ro g ra m o w a n ie m , k tó re tw o rz y n o w e se k w en cje słów. L u d z ie u ż y w a ją o k o ło 6000 ję z y k ó w , ale p ro g ra m y g ra m a ty c z n e w lu d z k ic h u m y sła c h n ie s ą ta k ró ż n o ro d n e , le c z s ą o d m ia n a m i je d n e g o w z o rc a . P in k e r re p re z en tu je z atem , r o z ­ p o w sz e c h n io n e n ie ty lk o w lin g w isty c e , ale p rz e d e w sz y stk im w filo z o fii (K arte- zju sz, L e ib n iz ) i p sy c h o lo g ii, sta n o w isk o n a ty w iz m u , p rz y p isu ją c e d e c y d u ją c ą ro lę cec h o m d z ie d z ic zn y m , a n ie d o św ia d c z e n iu n a b y te m u w k o n ta k c ie z e śro ­ d o w isk ie m . K a ż d e sk ra jn e sta n o w isk o p ro w a d z i do z a fa łsz o w an e g o o b ra z u - w ty m p rz y p a d k u c z ło w ie k a i je g o sp ra w n o śc i u m y sło w y ch . Ję z y k o z n a w stw o b e h a w io ry sty c z n e - ró w n ie ż sk rajn e acz o d m ien n e sta n o w isk o - j e s t ta k ż e nie do u trz y m a n ia . Ję z y k p rz e c ie ż n ie o g ra n ic z a się do b o d ź c ó w ze stro n y o to czen ia i re a k c ji n a nie. M o ż n a np. z a D. S lo b in e m p rz y ją ć u m ia rk o w a n y in n aty z m , g d z ie z a w ro d z o n e ele m e n ty u z n aje się n ie p e w n e k o n k re tn e k a te g o rie lin g w i­ sty czn e, le c z je d y n ie m e c h a n iz m p rz e tw a rz a n ia d a n y c h ję z y k o w y c h . S am P in k er c z ęścio w o o d ż e g n u je się od sk ra jn e g o in n a ty w iz m u . L u d z k i g e n o m z a w ie ra o g ro m n ą lic z b ę in fo rm a c ji, p rz e c h o w y w a n y c h za ró w n o w g e n ach , ja k i w r e jo ­ n a c h n ie k o d u ją c y c h , d zię k i k tó ry m m o ż e k ie ro w a ć p ro c e se m k o n stru o w a n ia z ło ­ żo n eg o o rg an izm u . „A so c ja c y jn e sieci n e u ro n o w e m o g ą u ła tw ia ć z ro z u m ie n ie

n ie k tó ry ch elem en tó w lu dzkiego p o znania, ale m a ją z b y t m a łą m o c, aby m o g ły w y jaśn ia ć tak ie zjaw iska, ja k ję z y k czy m y ślen ie - m u sz ą b y ć zap ro jek to w an e i sk o n stru o w an e sp ecjalnie do w y k o n y w a n ia ty c h z a d a ń . P lasty czn o ść n ie je s t ja k ą ś m a g ic z n ą zd o ln o śc ią m ó z g u , ale zestaw em n arzęd zi, k tó re [...] d o p aso w u ją k o rę c zu cio w ą do n ap ły w ają cy ch sy g n ałó w w e jścio w y ch i w d ra ż a ją pro ces zw an y u cz en ie m się” (s. 153). N a tu ra lu d zk a „n ie je s t [...] sztyw no zap rogram ow ana, o b o jętn a n a o d b ieran e sygnały, w o ln a o d w p ły w ó w k u ltu ry czy w y p o sa ż o n a w szczeg ó ło w y p la n w sz e lk ic h m y śli i uczuć. Jest o na je d n a k w y starczająco b o g a ­ ta, ab y u p o rać się z zadaniam i w id zen ia, p o ru szan ia się, p lan o w an ia, m ó w ie n ia

[...]” . (s. 153). N eu ro b io lo g ia i in n e n au k i dow odzą, że p o d staw o w a arch itek tu ra m ó zg u k ształtu je się p o d k o n tro lą genów . N ie zależn ie o d istotnej ro li u c z en ia się i p lasty czn o ści u k ład y m ó zg o w e n o s z ą z n am io n a w rodzonej sp ecjalizacji i nie m o g ą się d ow olnie zastępow ać. C o raz częściej te ż u d aje się n au k o w c o m p rzy p isać k o n k retn y m g en o m asp e k ty po zn an ia, ję z y k a i osobow ości.

W iz ję szla c h e tn e g o d zik u sa, p rz e d s ta w ia ją c ą c z ło w ie k a ja k o d o b re g o z n a ­ tury, a z e p su te g o d o p iero p rz e z c y w ilizac ję, n a le ż y w e d łu g P in k e ra ró w n ie ż o d rzu cić. P o z io m ag re sji u lu d z i i u z w ie rz ą t je s t po d o b n y , n a co w s k a z u ją o b w o d y w m ó z g u o d p o w ie d z ia ln e z a ag resję. Z d a n ie m P in k e ra a g re sja je s t w ro ­ d zo n y m ele m e n te m n a tu ry człow ieka.

Je śli ch o d zi o tr z e c ią k o n c e p c ję , m ó w ią c ą o d u c h u w m a sz y n ie , czy li o n ie ­ m a teria ln ej sferze m y śli k ie ru jącej ciałem , to a u to r p re z e n to w a n ej tu k sią ż k i u w a ż a j ą za fa łszy w ą, p o n ie w a ż k a ż d y fe n o m e n d u c h o w y m o ż n a p rz y p isa ć o d ­ p o w ie d n im p ro c e so m fiz y c z n y m z a c h o d z ąc y m w m ó zg u . N a sz a św ia d o m o ść je s t z a te m n ic z y m in n y m j a k m ó z g ie m - m ilia rd a m i k o m ó re k n e rw o w y c h i b ilio n ó w łą c z ą c y c h j e sy n ap s, a n a tu ra c z ło w ie k a sk o m p lik o w a n y m sy ste m e m w ie lu o d ­ d z ia łu ją c y ch ze s o b ą elem entów . K a ż d y a sp e k t n a sz e g o u m y słu z a le ż y w cało ści o d fizjo lo g iczn ej ak ty w n o śc i k o ry m ó zg o w ej (s. 69). B a d a n ia n e u ro p sy c h o lo - g ó w p o z n a w c z y c h d o w o d z ą, ż e ja ź ń je s t ty lk o je d n ą z w ie lu sie ci sy ste m ó w m ó z g o w y c h . M y śle n ie je s t p ro c e se m fiz y c zn y m , lu d z k i m ó z g p o d le g a p ro c e so m ew o lu cji, lu d z ie w e w sz y stk ic h k u ltu ra c h m a ją w sp ó ln e c e c h y p sy c h iczn e. Ś w iat u m y sło w y m o ż n a u m ie jsc o w ić w św ie c ie fiz y c z n y m z a p o m o c ą ta k ic h p o jęć, ja k : in fo rm a c je , o b lic z e n ia i sp rz ę ż e n ie zw ro tn e. U m y sł łą c z y się ze św iatem p o p rz e z n a rz ą d y z m y słó w , k tó re p rz e k s z ta łc a ją e n e rg ię fiz y c z n ą w stru k tu ry d a ­ n y c h m ó z g u , i p o p rz e z p ro g ra m y m o to ry c z n e , d zięk i k tó ry m m ó z g k o n tro lu je p ra c ę m ię śn i. O b a lo n a zo sta je z a te m te o ria o e le m e n c ie d u c h o w y m w m aterii. S p o strzeg a n ie, p a m ię ć , w y o b ra ź n ię , w n io sk o w a n ie , p o d e jm o w a n ie d ecy zji, j ę ­ zy k b a d a się o b e c n ie w lab o ra to riu m . T ru d n o zg o d z ić się z ta k im stan o w isk iem , re d u k u ją c y m c z ło w ie k a do fizjo lo g ii. C z ło w ie k to p rz e c ie ż n ie ty lk o e lek try czn e i ch e m ic z n e c z y n n o śc i m ó z g u . W ie le z p rz y to c z o n y c h tu te z a u to ra m o ż n a u zn ać za co n ajm n iej k o n tro w e rsy jn e .

P in k e r z je d n e j stro n y w z b u d z a sprzeciw , a z drugiej e n tu z jazm , ja k n a p isa ła Id a K u rcz. P rz y ty m w sz y stk im w a rto zw ró c ić u w a g ę n a e ru d y c ję au to ra, k tó ra id z ie w p a rz e z ż y w y m ję z y k ie m . Je st to tro c h ę ob ce e u ro p e jsk ie m u sty lo w i u p ra w ia n ia n a u k i, ale n a p e w n o n ie u m n ie jsz a w a rto śc i tej p o zy cji. To, że u w a g a c z y te ln ik a p rz y k u ta je s t c ie k a w y m sp o so b e m n arra c ji, p rz e m a w ia n a k o rz y ść p re z e n to w a n e j tu k siąż k i. J e st to le k tu ra p a sjo n u ją c a , n ie p o z o sta w ia czy te ln ik a o b o jętn y m , z m u sz a do reflek sji.