"Wstęp do nauki literatury ze szczególnem uwzględnieniem literatury polskiej", Tadeusz Grabowski, Lwów 1927 : [recenzja]

Jan Bronisław Richter

"Wstęp do nauki literatury ze

szczególnem uwzględnieniem

literatury polskiej", Tadeusz

Grabowski, Lwów 1927 : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 24/1/4, 455-463

IV. RECENZJE.

Tadeusz G rabow ski:

D o n a u k i lite r a t u r y m o ż n a ś m ia ło o d n ie ś ć z a p a tr y w a n ie S c h o ­ p e n h a u e r a , w y g ło s z o n e p o d a d r e s e m m o r a ln o ś c i, ż e ła t w ie j je s t ją u p r a w ia ć n iż u z a s a d n ić . B o is t o t n ie , j e ś li s ię p r z y jr z y m y lic z n y m p r a c o m z tej d z ie d z in y , to p r z e k o n a m y s ię , iż z a w d z ię c z a j ą o n e s w o je p o w s t a n ie t y lk o tej o k o lic z n o ś c i, ż e ic h a u to r o w ie n ie z d a ­ w a li s o b ie d o k ła d n ie s p r a w y z c e lu , s p o s o b ó w i g r a n ic b a d a n ia lite r a c k ie g o . G d y b y z a ś m ło d z i b a d a c z e lite r a t u r y z a c z y n a li p r z e d e - w s z y s t k ie m o d z d o b y w a n ia i p o g łę b ia n ia t y c h w ia d o m o ś c i m e t o d o ­ lo g ic z n y c h , to m o ż n a b y b y ć p e w n y m , ż e w ie le r o z p r a w , a r ty k u łó w , s z k i c ó w i p r z y c z y n k ó w , z a s ila ją c y c h p o n a d m ia r ę b ib ljo g ra fję a n ie s a m ą n a u k ę , o k a z a ło b y s ię z g o ła z b y t e c z n y c h i n ie u jr z a ło b y ś w ia t ła d z ie n n e g o . W d z ie d z in ie n a u k i lite r a t u r y g r a s u ją b e z k a r n ie lic z n i d y le t a n c i i g r a fo m a n i, a p r z e c ie ż w ż a d n e j in n e j n a u c e — p r ó c z m o ż e j e s z c z e h is to r ji — n ie o d w a ż y łb y s ię n ik t p o w a ż n ie „ p o ­ ś w ię c a ć s t u d j o m “ b e z p o p r z e d n ie j g r u n to w n e j z n a jo m o ś c i m e to d o - lo g ji. W y n ik a z te g o , ż e z n a c z e n ie p o d r ę c z n ik ó w z z a k r e s u m e to - d o lo g ji je s t o g r o m n e . D o sk r o m n e j ic h lic z b y w n a s z y m j ę z y k u p r z y b y w a k s ią ż k a p ro f. T. G r a b o w s k ie g o . N ie w ą t p liw ie n a u z n a n ie z a s łu g u je fa k t, ż e a u to r c e n n y c h d z ie ł o k a lw iń s k ie j , a rja ń sk iej i lu te r s k ie j lite r a t u r z e w P o ls c e , o J u lju sz u S ło w a c k im , o k r y t y c e lite r a c k ie j w e p o c e p s e u d o k la s y c y z m u i in n y c h , z n a la z ł ta k ż e c z a s n a r o z w a ż a n ia m e t o d o lo g ic z n e , k tó r y m z r e s z t ą ju ż d a w n ie j p o ­ ś w ię c ił d w ie r o z p r a w y . K s ią ż k a , k tó r ą z a m ie r z a m y tu ta j o m ó w ić , n ie d aje w y c z e r p u j ą c e g o i g r u n t o w n e g o o p r a c o w a n ia z a s a d m e to - d o lo g ji lite r a c k ie j, le c z j e d y n ie p r z e g lą d z a g a d n ie ń o ra z o g ó ln e w s k a z ó w k i i in fo r m a c je b ib ljo g r a fic z n e , m a ją c e n a c e lu u ła t w ie n ie o rjen ta cji w z a k r e s ie b a d a ń lite r a c k ic h *).

’) Przez m e t o d o l o g i ę rozumiem naukę, podającą sposoby sam o­ dzielnego badania i dochodzenia do praw dziw ych w yników . M e t o d y k a zaś byłaby zbiorem reguł ułatw iających w ykład osiągniętych w yników .

4 5 6 IV . R EC E N Z JE .

Z g ó r y tr z e b a z a z n a c z y ć , ż e n a b r a k j e d n o lito ś c i i o r g a n ic z n e g o z w ią z k u p o s z c z e g ó ln y c h c z ę ś c i w p ły n ę ło n ie z a w o d n ie to , ż e — jak sa m a u to r w p r z e d m o w ie z a z n a c z a — „ W s t ę p “ je s t „ r o z s z e r z e n ie m i p o g łę b i e n ie m “ s z k ic ó w d a w n ie js z y c h , a p r z e r ó b k i w y k a z u j ą z w y k le n a r a s t a n ie i w a r s t w o w a n ie tr e ś c i. R o z d z i a ł I p o d a je d e fin ic ję „ p o j ę c i a n a u k i l i t e r a t u r y “ o r a z r ó ż n ic ę m ię d z y „ k r y t y k ą l i t e r a c k ą a h i s t o r j ą l i t e r a ­ t u r y “ . „ N a u k a lite r a t u r y je s t — w e d łu g a u to r a — o g ó ln ą te o r ją b a d a n ia lite r a c k ie g o i o b e jm u je s z e r e g z a g a d n ie ń te o r e t y c z n y c h i w s k a z a ń p r a k ty c z n y c h , z w ią z a n y c h je d n y m c e le m p o z n a w c z y m “ (str. 1). Z a d a n ie m z a ś w s t ę p u d o n a u k i lite r a t u r y je s t „ u s u w a ć b łę d n e p o ję c ia i u s t a la ć n a u k o w o ś ć w d z ie d z in ie , w k tó r e j s ię p ra ­ c u je b e z p o ś r e d n io n a d te k s ta m i lite r a c k ie m i, w k tó r e j m a s ię n a o k u p is a r z y , d z ie ła o d o s o b n io n e , c a łe o k r e s y t w ó r c z o ś c i“ (ta m ż e ). S łu s z n ie u z n a n o t e k s t z a p u n k t w y j ś c ia b a d a n ia lite r a c k ie g o , a le n ie z a z n a c z o n o w y r a ź n ie , ja k s ię o d n o s i d o n ie g o h is to r y k , a ja k h is to r y k lite r a t u r y . A m o ż n a b y ło k r ó tk o p o w ie d z ie ć , ż e h is to r y k a in t e r e s u je g łó w n ie to , c o t e k s t w y r a ż a i o ile o n ja k o d o k u m e n t o d z w ie r c ie d la is t o t n ie d z ia ła n ie i m y ś le n ie c z ło w ie k a w p r z e s z ło ś c i, h is t o r y k z a ś lite r a t u r y b a d a , j а к t e k s t o d d a je t w ó r c z o ś ć c z ło ­ w ie k a w s ł o w i e o r a z z m ia n ę p r ą d ó w i k ie r u n k ó w lite r a c k o - a r ty ­ s t y c z n y c h . B a r d z o z r ę c z n ie w y b r n ą ł a u to r z tr u d n o ś c i r o z s t r z y g a n ia z a w iłe g o d y le m a tu , c z y n a u k a lite r a t u r y o c e n ia i w y d a j e s ą d y o w a r to ś c i d z ie ła , c z y t e ż t y lk o o b ja ś n ia i in te r p r e tu je z ja w is k a lite r a c k ie , b o n a str. 2 p o w ia d a : „ ...n a u k a lite r a tu r y , ja k n a u k a h is to r ji p o lit y c z n e j , z a jm u je s ię fa k ta m i, k tó r e o c e n i a z a p o m o c ą o b j a ś n i a n i a o n a d e r z ło ż o n y m c h a r a k t e r z e “ (!). N a u k a lite r a tu r y — z d a n ie m a u to r a — n ie c h c e r o z s t r z y g a ć , c z y r o z w ó j t w ó r c z o ś c i d a s ię u ją ć w j a k ie ś p r a w a . W a r to ś ć d z ie ła s z t u k i z a le ż y o d j e g o s t o s u n k u d o ż y c ia . W k r y t y c e lite r a c k ie j p r z e w a ż a e le m e n t s u b je k - t y w n y i w s p ó łc z e s n y , w h is to r ji lite r a t u r y o b j e k t y w n y i e w o lu c y jn y . W z a k o ń c z e n iu a u to r j e s z c z e w r a c a d o tej k w e s t j i i m ó w i: „N ie m o ż n a b y ć k r y t y k ie m b e z z n a jo m o ś c i h isto r ji, a h is to r y k ie m b e z z n a jo m o ś c i k r y ty k i, c z y li jej z a sa d i m e t o d “ (str. 1 5 6 ). K r y ty k a j e s t r a c z e j s z t u k ą i m a c e l p r a k t y c z n y , h is to r ją z a ś lite r a tu r y je s t n a u k ą te o r e t y c z n ą . N a u k a lite r a tu r y p r z e c h o d z iła u n a s tr z y f a z y r o z w o j o w e , k tó r y c h p r z e d s t a w ic ie la m i m o g ą b y ć : O s s o liń s k i, M a c ie ­ j o w s k i i C h m ie lo w s k i. R o z d z i a ł II p o d k r e ś la w ie lk i e z n a c z e n ie o s o b o w o ś c i w l i t e ­ r a t u r z e o r a z r o lę t r e ś c i i f o r m y w d z ie le lite r a c k ie m . D o p iero d o k ła d n e p o z n a n ie o s o b o w o ś c i t w ó r c y , ja k ie d a je b io g ra fja w e ­ w n ę tr z n a , u ła t w ia n a m r o z u m ie n ie i o d c z u w a n ie d z ie ła . N a le ż y w y k r y ć to , c o tw ó r c a z a w d z ię c z a s w e j e p o c e o r a z to , c o je s t je g o w ła s n e , o r y g in a ln e . A u to r in fo r m u je o n o w y m k ie r u n k u w b io g r a - fic e , o p a r ty m n a z w ią z k u p r z e ż y c ia z d z ie łe m , k tó r e m u d a ł p o c z ą te k D ilt h e y , a p o te m j e g o śla d a m i p o s z e d ł S im m e l i G u n d o lf. W ic h p r a c a c h b io g r a f ic z n y c h z a m ia s t o p is u fa k t ó w ż y c ia z e w n ę t r z n e g o

IV . R E C E N Z JE . 4 5 7 t w ó r c y , m a m y je g o r o z w ó j w e w n ę t r z n y , s t o p n io w y w z r o s t d u c h o w y o s o b o w o ś c i. Ż y c ie i d z ie ła s ą t e d y ty lk o n ie ja k o r ó ż n e m i a tr y b u ta m i je d n e j je d y n e j s u b s ta n c ji, d u c h o w o -c ie le s n e j je d n o ś c i tw ó r c y . Co d o b a d a n ia t r e ś c i i f o r m y , to p rof. G r a b o w sk i o ś w ia d c z a s ię z a w y z y s k a n ie m w z a k r e s ie n a u k i lite r a t u r y m e to d , k tó r e m i p o s łu g u ją s ię s z t u k i p la s ty c z n e . P o z a te m u w a g i n a te n te m a t, k tó r y d z isia j p o d le g a b a r d z o ż y w e j d y s k u s ji n a u k o w e j a), s ą ta k n ie ja s n e , ż e n ie p o d e jm u ję s ię ic h n a w e t s t r e s z c z a ć . E x e m p lu m : „ P e w n e je s t,

ż e im b liż e j s k o ń c z e n i a d z ie ła , te m s iln ie j d z ia ła t e c h n ic z n a w p r a w a i k r y t y c z n a ś w ia d o m o ś ć “ (str. 1 4 ). O tóż n ie w ia d o m o , c z y a u to r m a tu taj n a m y ś li d z ie ło „ d o b ie g a ją c e do k o ń c a p o d c z a s t w o r z e n ia “ , c z y te ż „ d z ie ło s k o ń c z o n e “ w z n a c z e n iu „ d o s k o n a łe “ . M am ta k ż e w ą t p liw o ś c i, c z y d la w y ja ś n ie n ia tr u d n y c h n ie r a z k w e - sty j w y s t a r c z y p o s łu g iw a ć s ię s k o m p lik o w a n e m p o ję c ie m „ ż y c ia “, z k tó r e m c z ę s t o s p o t y k a m y s ię w o m a w ia n e j k s ią ż c e . N p. „ Is tn ie je c o ś, co p r z y b ie r a p e w n ą fo rm ę. J e s t to w ła ś n ie ż у с i e tw ó r c y ( m o ż e : p r z e ż y c i e ? ) . F o r m a je s t p o tr z e b n a , b y m ó g ł p o ją ć to s w o je ż y c ie , a z a p o ś r e d n ic tw e m fo r m y u d o s t ę p n ić je in n y m . F o rm a , ż y c ie , tw o r z y w o a r t y s t y w p r a w ia w ru ch i n a s z e t w o r z y w o “ (str. 1 2 ). R o z d z i a ł III o k r e śla h i s t o r j ę l i t e r a t u r y w p o jm o w a n iu d z is ie js z e m ja k o „ o b ra z p o s t ę p o w e g o o b ja w ia n ia s ię n a r o d o w e j m y ś li i n a r o d o w e g o c h a r a k te r u , sk o r o n a w e t g e n ja ln a je d n o s tk a tw ó r c z a n ie p r z e s t a je b y ć u c z e s t n ic z k ą r a s y “ . D o s k o n a le . J e s t to p o ję c ie z b liż o n e d o p o g lą d u M. M o c h n a c k ie g o , k tó r y u w a ż a ł l i t e ­ r a tu r ę z a „ u z n a n ie s ię n a r o d u w j e s t e s t w ie s w o j e m “ . J a k je d n a k p o g o d z ić z te m to , c o k ilk a w ie r s z y d a lej a u to r m ó w i, p r z e k s z t a ł­ c a ją c i r o z s z e r z a j ą c ju ż to p o ję c ie h isto r ji lite r a tu r y , s k o r o k a ż e jej o b ja ś n ia ć p r z e jś c ia z je d n e j e p o k i d o d r u g ie j, a „ n ie o z e w n ę t r z n e z m ia n y w ty c h p r z e jś c ia c h c h o d z i, a le o w e w n ę t r z n e , w s p ó l n e , l u d z k i e , m i m o r ó ż n i c r a s i p o ło ż e ń g e o g r a f ic z n y c h “ (str. 1 6 ). J a k k o lw ie k a u to r z d a je s o b ie s p r a w ę z t e g o , ż e „ b ib ljo g ra fja , ja k o n a js ta r s z a c z ę ś ć n a u k i lite r a tu r y , s t a n o w i p i e r w s z ą tr o s k ę b a d a c z a , g d y c h o d z i o t e k s t lit e r a c k i“, — to je d n a k p r z y p o m n ia ł s o b ie to d o p ie r o p o o m ó w ie n iu ju ż p r z y to c z o n y c h s p e c ja ln y c h z a ­ g a d n ie ń i to p r z y s p o s o b n o ś c i r o z w a ż a n ia s t o s u n k u lite r a tu r y d o ży c ia (!). G. R u d le r , k tó r e g o a u to r b a r d z o g o r ą c o p o le c a p o c z ą tk u ­ j ą c y m p o lo n is to m , o m a w ia b ib ljo g r a fję z a r a z w p ie r w s z y m r o z ­ d z i a l e 2). J e ż e li z a ś P . C h m ie lo w s k i w s w o je j „ M e to d y c e h is to r ji lite r a t u r y p o ls k ie j “ m ó w i o b ib ljo g ra fji d o p ie r o p o o k r e ś le n iu lite r a ­ tu r y , h is to r ji lite r a t u r y i p o p r z e g lą d z ie p o d r ę c z n ik ó w , to tłu m a c z y s ię te m , ż e w s w o je j k s ią ż c e d a ł w ła ś c i w ie d w ie n ie j a k o o s o b n e m e t o d y k i, d w ie k s ią ż k i: je d n ą , d la p r a g n ą c y c h p o z n a ć lite r a tu r ę

') Zob. O. W alzel: Gehalt und Gestalt· im K unstwerk des Dichters. Berlin 1923. — J. K leiner: Treść i forma w poezji. (Przegl. Warsz. 1922). — Z. Łem picki: Osnowa, w ątek, m otyw. (Pam. Liter. R. XXII—III). — E. Ku­ charski: O m etodę estetycznego r: zbioru dzieł literackich. (Pam. Liter. R. XX). 2) G. Rudler: Les techniques de la critique et de l’histoire littéraires en littérature française moderne. Oxford 1923.

4 5 8 IV . R E C E N Z JE .

o jc z y s tą , d r u g ą z a ś d la c h c ą c y c h s a m o d z ie ln ie b a d a ć h is to r ję li t e ­ r a tu r y . P o n a d to n a le ż a ło c o ś w ię c e j p o w ie d z ie ć , w ja k i sp o s ó b k o r z y s t a ć z „ B ib ljo g ra fji P o ls k ie j “ E s tr e ic h e r a i w y m ie n ić to m ó w

32

33

30

20).

W n a s t ę p n y m r o z d z i a l e IV p r z e c h o d z i a u to r d o r o z w a ż a n ia s t o s u n k u lite r a t u r y d o ż y c ia g o s p o d a r c z e g o , d o p o lity k i, p r a w a , o b y c z a jó w , r e lig ji, n a u k i, s z t u k i i d o w z a j e m n y c h w p ły w ó w r ó ż n y c h lit e r a t u r e u r o p e js k ic h . D a lej m a m y u w a g i d o t y c z ą c e w p ły w ó w i z a ­ le ż n o ś c i lite r a c k ic h . T utaj w y r ó ż n io n o z a le ż n o ś ć id e o lo g ic z n ą , t e c h ­ n ic z n ą , te m a to w ą , s t y lis t y c z n ą , fr a z e o lo g ic z n ą . P o d k r e ś lo n o s łu s z n ie , ż e w y k r y w a n ie w p ły w ó w i z a le ż n o ś c i o ra z w y j a ś n ia n ie g e n e z y d z ie ła c z y n i j e d o p ie r o z u p e łn ie z r o z u m ia łe m i n ie o b n iż a je g o w a r to ś c i. Co s ię z a ś t y c z y sa m e j g e n e z y d z ie ła , to w y p r o w a d z a j e a u to r g łó w n ie z u c z u c i a . „ A le w s z y s t k i e m je s t z a w s z e u c z u c ie , b o s z t u k a j e s t z a w s z e lir y z m e m “ (str.

24).

1922).

34)

37).

I)

37).

37).

!) Zob. W. Mahrholz: Literargeschichte und Literarwissenschaft. Berlin 1923. „Der Kritiker ist der Vorläufer des Literarhistorikers“, str. 9.

IV . R E C E N Z JE . 4 5 9

N a d z ie ło lite r a c k ie s k ła d a s ię — z d a n ie m a u to r a — » n a j­ p ie r w t w o r z y w o p s y c h ic z n e , p o te m p r z e d s t a w ie n ie , d a ją c e o w e j tr e ś c i p s y c h ic z n e j o d p o w ie d n ie o k r e ś le n ie , d a lej r o z c z ło n k o w a n ie c a ło ś c i, c o p r z y n o s i z s o b ą p e w ie n lite r a c k i g a tu n e k , w r e s z c ie z e s p ó ł s łó w , w s z y s t k o to je s t tr e ś c ią i w s z y s t k o to je s t form ą, b o d z ie ło s t a n o w i o r g a n iz m j e d n o l it y “ (str. 4 2 ). Z a s a d y k r y ty k i d z ie li a u to r n a „ n e g a t y w n e “ i „ p o z y t y w n e “ . D o p ie r w s z y c h z a lic z a id e ę m o r a ln ą , p r z y je m n e w r a ż e n ie i z a c h o w a n ie p r a w id e ł, a le z a z n a c z a , ż e n ie z a w s z e o n e o b o w ią z u ją . Z a sa d a p o z y t y w n a o r z e k a , ż e „ w a r to ś ć d z ie ła j e s t w p r o s ty m s t o s u n k u d o i n d y w i d u a l i z m u , p r z e n i k a n i a i u j ę c i a “ , a d a le j, ż e „ w a r to ś ć d z ie ła je s t w p r o sty m s t o s u n k u do h a r m o n ji w y r a z u z m y ś lą “, (t y lk o z m y ś ią , n ie z u c z u ­ c ie m ? a w l i r y c e ? ) . N ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e b y t e te r m in y b y ły b a r d z o tr a fn ie i s z c z ę ś li w i e d o b r a n e . W y r a z n p . i n d y w i d u a l i z m m a w e t y c e , so c jo lo g ji z u p e łn ie in n e z n a c z e n ie , — m ię d z y in n e m i o z n a c z a „ k u lt j e d n o s t k i“ , — n iż p r a g n ie m u n a d a ć a u to r w ty m p r z y p a d k u , m a ją c — ja k s ię z d a je — n a m y ś li o r y g i n a l n o ś ć . N ie w ie m , p r z y ja k ie j s p o s o b n o ś c i i w ja k ie m z n a c z e n iu p o w ie d z ia ł G o e th e , ż e „ k o n c e p c ja , im tr u d n ie js z a d o u c h w y c e n ia p r z e z in t e li­ g e n c ję , tern le p s z a “ (str. 3 9 ), a le je g o a u to r y t e t ja k o ś n ie w y s ta r c z a i p o g lą d t e n n ie tr a fia d o p r z e k o n a n ia . P r z e ję c ie s ię z a ś tą z a s a d ą p r z e z a u to r a „ W s t ę p u “ o d b iło s ię u je m n ie n a w a r to ś c i tej k s ią ż k i.

W d a ls z y m c ią g u d o w ia d u je m y s ię , ż e k r y t y k p r z y w y d a ­ w a n iu są d u p o s łu g u je s ię te r m in a m i, k tó r e o g ó ln ie b io r ą c d a d z ą s ię s p r o w a d z ić d o n a s t ę p u ją c y c h tr z e c h k a te g o r y j e s t e t y c z n y c h : ł a d n y o z n a c z a w r a ż e n ie p r z y je m n e , p i ę k n y p r z e w a g ę m y ś li tw ó r c z e j, w z n i o s ł y w y r a ż a k o n tr a s t m ię d z y n a m i a ś w ia t e m tw ó r c y (s tf. 4 5 ). Z a s a d n ic z ą c e c h ą p r a w d z iw ie p o e t y c k ie g o w y ­ r a z u j e s t ja s n o ś ć i b e z p o ś r e d n io ś ć . U s t a l a n i e t e k s t u lit e r a c ­ k ie g o je s t r z e c z ą w a ż n ą z a r ó w n o d la k r y ty k a , ja k i d la h is to r y k a lite r a t u r y i m u s i p o p r z e d z a ć b a d a n ie tr e ś c i i fo rm y , k tó r e o p ie r a s ię ty lk o n a z u p e łn ie a u te n t y c z n y m te k ś c ie . N a stę p u ją s z c z e g ó ło w e w s k a z ó w k i c o d o s p o r z ą d z a n ia w y d a n ia k r y t y c z n e g o . N a u k a li t e ­ r a tu r y je s t d la a u to r a p r z e d e w s z y s t k ie m n a u k ą o t e k ś c ie c z y li filo lo g ją . Z r o z d z i a ł e m V I, k tó r y u w a ż a m y z a n a jle p s z y , p r z e c h o ­ d z im y d o p s y c h o l o g j i i s o c j o l o g j i t w o r z e n i a . S a m o b a d a n ie g e n e z y n ie p o z w a la w n ik n ą ć w is t o t ę p r o c e s u tw o r z e n ia . D o p ie r o ś c is ła a n a liz a w a r to ś c i e s t e t y c z n y c h i w ła ś c iw o ś c i in t e le k tu a ln y c h u ła t w ia to z a d a n ie . C z y n n ik ie m o r g a n iz u ją c y m d z ie ło je s t tic z u c ie , k tó r e w y w o łu j e w s z t u c e o b r a z y i r u c h y (str. 6 1 ). O b ra zy k o ja r z ą s ię z e w z r u s z e n ia m i. A r ty sta m u s i b y ć u c z u c io w y , m u s i p o sia d a ć w y o b r a ź n ię , p a m ię ć d o s k o n a łą i z m y s ły . „ K r y ty k a g e n e t y c z n a p o ­ k a z u je , ja k d z ie ło p o w s ta ło , a e s t e t y c z n a , co n a d z ie ło s ię z ło ż y ł o “ (str. 6 3 ). Z n a c z e n ie w y o b r a ź n i d la t w ó r c z o ś c i p o e ty c k ie j ilu str u je a u to r p r z y k ła d e m e p o p e i M ic k ie w ic z a i S ło w a c k ie g o . S o c jo lo g ja t w o ­ r z e n ia r z u c a t a k ż e w ie le ś w ia t ła n a p o w s t a n ie d z ie ła . W y k r y w a s p o ł e c z n y c h a r a k te r w z r u s z e ń e s t e t y c z n y c h . S z tu k a w o g ó le p o s ia d a

4 6 0 IV . R E C E N Z JE . c h a r a k te r s p o łe c z n y p r z e z sw ó j p o c z ą t e k , c e l i tr e ś ć . „ W z r u s z e n ia i u c z u c ia , k tó r e s z t u k a b u d z i, w y r y w a j ą je d n o s t k ę z jej ż y c ia o d o ­ s o b n io n e g o i w ią ż ą ją u c z u c io w o z p o w s z e c h n o ś c i ą “ (s tr . 6 5 ). W ie lk a s z t u k a b u d z i p o d z iw o g ó łu n ie t y lk o d la t e g o , ż e w y r a ż a te r a ź n ie j­ s z o ś ć , a le t a k ż e d la te g o , ż e w y p r z e d z a p r z y s z ło ś ć i to r u je d r o g ę n o w y m fo rm o m ż y c ia . K r y ty k a b a d a w p ły w d z ie ła n a o t o c z e n ie . N ic t e ż d z iw n e g o , ż e w ie lc y p o e c i m ie li z a w s z e p o c z u c ie sw e j m isji s p o łe c z n e j. A u to r s k ła n ia s ię r a c z e j d o p o g lą d ó w H e n n e q u in ’a, a n i­ ż e li T a in e ’a. J e ś li te r a z w e ź m ie m y p o d u w a g ę s t y l , to p o s ia d a o n r ó w n ie ż p ię t n o s p o łe c z n e , a z a le t ą je g o je s t o r y g in a ln o ś ć , z w i ę ­ z ło ś ć i h a r m o n ja . O b r a z i r y t m n a le ż ą d o z a s a d n ic z y c h c e c h s t y lu p o e z ji i p r o z y (G u y a u ). C zar s t y lu p o le g a g łó w n ie n a m e t a ­ fo ra ch , d z ię k i k tó r y m m o ż e m y w c h o d z ić w z w ią z e k u c z u c io w y z r z e c z a m i m a r tw e m i lu b is to ta m i ż y w e m i ( w t e k ś c ie n a str. 7 6 c z y t a m y : „z r z e c z a m i m a r tw e m i lu b ż y w e m i “). N ie m n ie j ta k ż e c ie k a w e s ą w y w o d y d o t y c z ą c e w e r s y fik a c ji p o ls k ie j.

W r o z d z i a l e VII w r a c a m y z n o w u d o k r y t y k i g e n e ­ t y c z n e j , k tó r a p o le g a n a „ p r a c y a n a lity c z n e j, w y m a g a ją c e j n ie ­ z m ie r n e j ś c is ło ś c i, p o s łu g u ją c e j s ię r ó ż n e m i ś r o d k a m i, k tó r y c h t e c h ­ n ik a w y r o b iła s ię w ła ś c i w i e n ie d a w n o “ (str. 9 3 ). O g e n e z ie d z ie ła b y ła ju ż m o w a w r o z d z ia le IV, m o ż n a b y w ię c są d z ić , ż e p r z e d te m c h o d z iło o w p ły w ś r o d o w is k a i tr a d y c ji lite r a c k ie j n a p o w s t a n ie d z ie ła , o b e c n ie z a ś b ę d ą p o r u s z o n e c z y n n ik i w ię c e j s u b j e k ty w n e , t k w ią c e w in d y w id u a ln o ś c i t w ó r c y . T y m c z a s e m s p o t y k a m y z n o w u u w a g i o w p ły w a c h i z a le ż n o ś c ia c h , r o z s ia n e g ę s t o n a s t r o n ie 9 2 , 9 7 , 1 0 0 i n a s t ę p n y c h . W y o d r ę b n iw s z y ś r o d k i k r y ty k i z e w n ę tr z n e j i w e w n ę t r z n e j , w y m ie n ia a u to r z a R u d le r e m 1) ź r ó d ła u tw o r ó w n e g a t y w n e i p o z y t y w n e . N ie ja s n o sfo r m u ło w a n e z d a n ie n a str. 1 0 1 m o ż e n a s u n ą ć m y ln e p r z y p u s z c z e n ie , ż e w p ły w y z e w n ę t r z n e n ie m o g ą p r z y jś ć d o g ło s u z a p o ś r e d n ic tw e m p o d ś w ia d o m o ś c i i ż e t \ lk o o r y g in a ln a t w ó r c z o ś ć j e s t p r z e z n ią z a s ila n a . N ie m o ż n a m ie ć w i e l ­ k ie g o u z n a n ia d la e s t e t y k a , k tó r y „ w i n ę t r a g i c z n ą o k r e ś la ja k o p o s z c z e g ó ln y i p r z y p a d k o w y z e s p ó ł d o b ra i z ła , s p r a w ia j ą c y n a n a s w r a ż e n i e t r a g i c z n e “ (str. 9 8 ). S łu s z n ie n a to m ia s t z a le c o n o k o m b in o w a ć w b a d a n ia c h lite r a c k ic h m e t o d ę g e n e t y c z n ą c z y li filo ­ lo g ic z n ą z m e to d ą s o c j o lo g ic z n ą , a z w ła s z c z a z e s t o p s y c h o lo g ic z n ą , k tó r a k a ż e w ła ś n ie p o s z u k iw a ć n ic i łą c z ą c y c h p e w n e w ła ś c iw o ś c i d z ie ła s z t u k i z p e w n e m i w ła ś c iw o ś c ia m i p s y c h ic z n e m i je g o tw ó r c y . W z w ią z k u z k r y t y k ą g e n e t y c z n ą p o ś w ię c a a u to r p a r ę u w a g p s y c h o a n a l i z i e . P s y c h o a n a lit y c y p o jm u ją t w ó r c z o ś ć a r ty s ty c z n ą ja k o w y z w o le n ie ta jn y c h s k ło n n o ś c i i w y ja ś n ia ją , w ja k i sp o s ó b p o p ę d y te s ię u w z n io ś la ją o r a z ja k ie z n a c z e n ie m a ją p r z e ż y c ia d z ie c ię c e d la p ó ź n ie j s z e j tw ó r c z o ś c i. N ie z u p e łn ie z r o z u m ia łe je s t z d a n ie : „ W ie le tu w a ż y p łc io w o ś ć , z w r ó c o n a n a w e w n ą tr z i n a z e - w n ą t r z “ (str. 1 0 6 ). S z k o d a , ż e n ie w s p o m n ia n o n ic o p o w a ż n y c h p r z e c iw n ik a c h fr e u d y z m u . S a m a u to r z d a je s ię z a jm o w a ć s t a n o w is k o

0 1. c. str. 120.

IV . R E C E N Z JE . 4 6 1

niezdecydowane (a więc w podręczniku niedopuszczalne) wobec

wyników badań psychoanalitycznych, co się przebija w zwrotach

takich: „Poemat szwajcarski Słowackiego, m i a ł b y b y ć właśnie

ilustracją tych przeżyć“ (str. 106). „I znów m a to b y ć infanty-

listyczne nastawienie w zakresie miłosnym“ (str. 107). „Verhaeren

m i a ł b y być, aż do przełomu, introwersyjnym, a miłość do matki

ł ą c z y ł a b y s i ę u niego z kultem N. P. Marji“ (str. 108).

R o z d z i a ł VIII zajmuje się s t y l i s t y k ą d a w n ą i n o w ą

o r a z o b j a ś n i a n i e m t e k s t u . Stylistykę uważa autor za dział

lingwistyki i określa ją jako „naukę o środkach uczuciowej eks­

presji w przeciwstawieniu do gramatyki, która zajmuje się stosun­

kiem języka do elementów poznawczych“ (str. 111). Rezygnując

z normatywności i estetycznego wartościowania, stylistyka bada

język jednostkowy na tle języka zbiorowego i wyjaśnia przyczy­

nowo indywidualne zjawiska warunkami fizjologicznemi, psycholo-

gicznemi, historycznemi, socjologicznemi (str. 112). Stylistyka dzi­

siejsza nie ma być jakąś sztuką pisania, ale nauką o stylu autorów.

Znaczenie badań stylometrycznych wyjaśniono na przykładzie prac

W. Lutosławskiego i Wł. Ćwika. Stylistyka łączy się ściśle z nauką

literatury, „gdyż opiera na podstawie psychologicznej charaktery­

styczne cechy literackich wyrażeń i ich rozwój w grupach i je­

dnostkach twórczych“ (str. 119). Badanie analityczne tekstu musi

iść w parze z poznaniem intuicyjnem. „A zatem filolog musi być

nieco poetą“ (str. 128). Zdaje mi się, że identyfikowanie intuicji

z poezją nie jest w tym przypadku słuszne. Chodzi tutaj bowiem za­

pewne tylko o irracjonalne poznanie. W badaniu treści dzieła wyróżnia

autor temat, osnowę, tło, wątek i motyw. Śledzenie rozwoju wątku

jest właśnie już badaniem kompozycji całości. Ostatnia faza o b j a ­

ś n i a n i a , t. zn. studjum wyrazu, dotyczy słownika, składni, stylu,

frazowania, faktury wiersza i obrazowania. Bardzo pouczająco ilu­

struje autor naszkicowaną metodę objaśniania tekstu przykładem

rozbioru wiersza Słowackiego p. t. „Przekleństwo“.

R o z d z i a ł IX traktuje o n o w o c z e s n e j p o e t y c e i r o ­

d z a j a c h l i t e r a c k i c h . Cechą poezji jest przewaga elementu

uczuciowego, a nie forma wierszowa. Traktować rzecz poetycznie

można i w prozie. Rytm pozostaje w zależności od uczucia. Upo­

rządkowanie rytmiczne jest źródłem estetycznej rozkoszy. Dzisiejsza

p o e t y k a jest nauką ściśle związaną z estetyką. „Nie ma celu

praktycznego, bo zmierza tylko do wyjaśnienia istoty poezji i jej

rodzajów, czem może pomóc zwłaszcza nauce literatury“ (str. 137).

Na podstawie tego, co autor mówi o poetyce, nie można wyrobić

sobie jasnego poglądu na to, czy poetyka jest nauką samodzielną

i jaki jest właściwie jej stosunek do poprzednio omówionych spo­

sobów badania literatury. Albowiem już była mowa o analizie

treści, formy, wersyfikacji, obrazowaniu i t. d., a mało chyba o tem

mówi nam stwierdzenie, że poetyka „rozumie, iż dzieło jest częścią

życia i żywą jednością życia“ (?) (str. 139).

4 6 2 IV . R E C E N Z JE .

i niezłą daje orjentację w zakresie tych zagadnień. Wprawdzie

zaznaczono, że lirykę spotykamy także w epice i w dramacie, ale

nie podkreślono dość silnie tego, że poetyka nowoczesna uważa

dawny podział utworów literackich na dramat, epikę i lirykę

za powierzchowny i uwzględnia raczej wewnętrzną formę dzieła.

Istotnie, jeśli się pragnie uniknąć mylnych wniosków, trzeba ko­

niecznie brać pod uwagę formę wewnętrzną a nie zewnętrzną,

gdyż niezawsze one są zgodne. Weźmy np. dramatyczny romans

Dostojewskiego. Według formy zewnętrznej zaliczymy go do epiki,

a natomiast podług formy wewnętrznej do dramatu. We „Wstępie“

trafnie uwypuklono wartość literacką nowożytnego romansu, który

dzisiaj lepiej od epiki dawniejszej zagłębia się w psychikę ludzką

i ogarnia pełność życia. „Nastrój tragiczny, uduchowienie surowego

oblicza życia, niezrównana plastyka i rytmiczność czynią z niego

królewski rodzaj literatury“ (str. 148).

Zamykający książkę r o z d z i a ł X nawiązuje znowu do poru­

szonego na wstępie ogólnego zagadnienia, co to jest nauka litera­

tury i jaką metodą ona się posługuje. Do jej nauk pomocniczych

zaliczono: bibljografję, psychologję i socjologję twórczości, naukę

o wierszu i prozie, stylistykę i poetykę. Właściwą naukę literatury

stanowiłoby tylko poszukiwanie autorstwa, ustalanie tekstu i objaśnia­

nie tekstu (str. 155). Nauka literatury jest nauką empiryczną, filolo­

giczną, badającą głównie tekst „nie tyle w znaczeniu wartościo­

wania ile ujęcia tekstu“ (str. 157). Otóż, ponieważ poszukiwanie

autorstwa, ustalanie i objaśnianie tekstu nie wyczerpuje treści po­

jęcia „nauka literatury“, wydaje mi się słusznem, to postępowanie

nazwawszy filologją i postawiwszy r ó w n o r z ę d n i e z wymienionemi

naukami pomocniczemi, całokształt tych metod nazwać nauką lite­

ratury. Przecież i sam autor powiada: „Ale początkiem i końcem

nauki jest badanie d z i e ł a j a k o d z i e ł a , czyli intelektualne

uświadomienie jego e s t e t y c z n y c h w a r t o ś c i “ (str. 157).

W zakończeniu każdego rozdziału podano bogatą bibljografję

krytyczną przedmiotu, polską i obcą. Z niemałem zdziwieniem czy­

telnik stwierdza pominięcie rozpraw jednego z nielicznych zresztą

u nas teoretyków, posiadających niezbędne do tego rodzaju prac

przygotowanie filozoficzne. Mam tu na myśli rozprawy prof. J. Klei­

nera: „Charakter i przedmiot badań literackich“ (Bibl. Warsz. 1913),

oraz „Z zagadnień metodologji literackiej“ (Przew. Nauk. i Liter.

1914) 0.

Kończąc uwagi krytyczne na marginesie książki, która w za­

łożeniu swojem ma być metodycznem wprowadzeniem w skompli­

kowane zagadnienia nauki literatury, wypada zkolei dać ocenę

ogólną jej wartości. Jeżeli głównem zadaniem podręcznika tego

rodzaju jest: wprowadzić systematyczny porządek do chaosu zja­

wisk literackich, wyświetlić liczne a pogmatwane kwestje, usunąć

’) Przedrukowane w „Studjach z zakresu literatury i filozofji“. War­ szawa 1925.

IV . R EC E N Z JE . 4 6 3

z drogi początkującego badacza piętrzące się trudności, wreszcie

ułatwić osiąganie najlepszych rezultatów z najmniejszą stratą czasu

i energji, to o „Wstępie“ prof. Grabowskiego trzebaby powiedzieć,

że tylko C z ę ś c i o w o zadanie to spełnić może. Zdając sobie jednak

sprawę z tego, jak wielkie trudności nastręcza napisanie pod każdym

względem doskonałego podręcznika, musimy podnieść, że książka

ta zawiera całą kopalnię cennych rad i wskazówek, z których sko­

rzysta młody polonista. Przedewszystkiem zaś pobudzi go do samo­

dzielnego myślenia i pogłębieuia wiadomości według zatkniętych

przez autora drogowskazów.

Jan Bronisław Richter.

Literatura polska XVI w. w wydaniach „Bibljoteki naro­

dowej“. (Bibljoteka narodowa, Kraków. S. 1. Nr. 1. J a n K o c h a ­

n o w s k i : Treny, z wstępem i komentarzem Tadeusza Sinki.

Nr. 8. J a n Ko c h a n o ws k i : Odprawa posłów greckich, z wstępem

i komentarzem Tadeusza Sinki. Nr. 15. Mi koł aj Kope r ni k: Wybór

pism w przekładzie polskim. Wydał, przypisami objaśnił i wstępem

poprzedził Ludwik Antoni Birkenmajer (1920). Nr. 40. Mi koł aj Rej:

Pisma prozą i wierszem. Wybrał i objaśnił Aleksander Brückner

(1921). Nr. 70. P i o t r S k a r g a : Kazania Sejmowe. Opracował Sta­

nisław Kot. (1925). Nr. 82. Sonet p o lsk i: Wybór tekstów wstępem

i objaśnieniami zaopatrzył Władysław Folkierski (1925), (częściowo).

Nr. 100. J a n K o c h a n o w s k i : Pieśni i wybór innych wierszy.

Opracował Tadeusz Sinko (1927)).

Literaturze polskiej XVI w. poświęcono w dotychczasowym

zbiorze „Bibljoteki narodowej“ tylko sześć tomów. Nie obejmują

one nawet najcenniejszych i najważniejszych pomników tego okresu,

niemniej odzwierciedlają charakterystycznie bogactwo kierunków,

jakie rozwinęły się w piśmiennictwie naszem XVI stulecia. Naczelne

miejsce przyznano poezji — i słusznie, bo wiek to dla rozwoju

poezji polskiej podstawowy. Tę polską poezję renesansową repre­

zentuje jej przedstawiciel najznakomitszy, Kochanowski; jego dzieła

wypełniają w obrębie dotychczasowych sześciu trzy tomiki, w któ­

rych pomieszczono „Treny“, „Odprawę posłów greckich“, oraz

ostatnio Pieśni i wybór innych wierszy. Obok Kochanowskiego

trzej autorowie niezmiernie różni, nietylko przedstawiają pierwszy

okres, rozkwit i schyłek XVI wieku, lecz przedewszystkiem oddają

dobrze różnorodność polskiej twórczości piśmienniczej w tym okresie.

Mamy przed sobą wybór pism Kopernika, pisma prozą i wierszem

Reja, wreszcie „Kazania sejmowe“ Skargi.

Jeśli chodzi o teksty, które wydano, nie wszystkim należy

się jednaka uwaga. Że w wydawnictwie tego typu, co „Bibljoteka

narodowa“, znalazły się „Treny“, „Odprawa posłów greckich“

i „Kazania sejmowe“, jest rzeczą naturalną — dzieła to bowiem

z literatury w. XVI najbardziej utrwalone w pamięci narodu i usta­

wicznie przypominane, chociażby w popularnych, szkolnych wyda­

niach. Zadanie ważniejsze spełniła „Bibljoteka“, wydając przynaj­

mniej w wyborze i skrócie dzieła, których tradycyjnej sławie nie