Z A P I S K I
6 1 9
r ozw ój m ia sta w id a ć d o 1810 r. (p o r . s. 64— 6 5 ). D z ia ła ln o ść C za rto ry sk ic h (d o 1830 r.) z a k ty w iz o w a ła g o sp o d a r c z o m ia ste c z k o i w 1914 r. o sią g n ę ło o n o sw ó j szczy t lu d n o śc io w y , liczą c p rzeszło 56 0 0 Ż y d ó w , P o la k ó w i N ie m c ó w (to o sta tn ie b y ło n a L u b elszczy źn ie w y ją tk o w e ). C iek a w ie ujął S. W iśn iew sk i d zieje d zie w ię tn a sto w ie c z n e j k u ltu ry, ale za b ra k ło p rzed sta w ien ia a lfa b e ty za cji na p o d sta w ie k sią g sta n u c y w iln e g o . M ia s te c z k o b y ło d o ść u p r z e m y sło w io n e (w łó k ie n n ic tw o ) i o d z n a c z a ło się ra d y k a lizm e m sp o łec zn y m .
C zęść Z b ig n iew a Z a p o r o w s k i e g o („ W cza sa ch n a jn o w s z y c h ” ) i H a lin y B e d n a r s k i e j („ T era źn iejsz o ść i p ersp e k ty w y r o z w o ju ” ) w sk a z u ją , iż p rzy k on k u r en cji P u ła w o ra z p o zn isz c z e n ia c h o b u w o jen św ia to w y c h K o ń s k o w o la sk arlała (d o 1700— 2 5 0 0 lu d zi) i p o w r ó c iła p o części d o zajęć ro ln iczy ch . B o p rzecież tru d n o u z n a ć za p ra w d ę sfo r m u ło w a n ie n a s. 106, że o k u p a cja h itler o w sk a p rzeszła „ b ez w ię k sz y c h u sz c z e r b k ó w ” , jeśli w y g in ęła w te d y o k o ło p o ło w a m ie sz k a ń c ó w , to je st Ż yd zi. O g ó ln ie b io rą c z b io r o w ą m o n o g r a fię K o ń sk o w o li cech u je fa c h o w o ś ć i w y so k i p o z io m o p r a c o w a n ia . N a s. 76 je d n a k n ie p r a w id ło w o ro zró ż n ia się c h y b a „ z b o ż a ja r e ” i J a r z y n y ” (w k o r c a c h w y sie w u ), n a s. 98 za ś Z. Z a p o r o w sk i n ie p o tr a fi j u ż o d m ie n ia ć n a zw isk a M o rd k i F in k ielsztejn a . W . U.
T h o m a s L i n d k v i s t , P lu n dring, s k a t te r och den fe c d a la s ta te n s f r a m v ä x t.
O rg a n isa to risk a ten den ser i S v e rig e under övergan gen f r à n v ik in g a tid till tid ig m e d e ltid ,
„ O p u scu la H isto r ic a U p sa lie n sia ” 1, U p p sa la 1988, s. 78.
Praca T h o m a sa L i n d к v i s t a , „ R a b u n e k , p o d a tk i i p o w sta n ie p a ń stw a fe u d a ln e g o ” , jest p ierw szą p u b lik a cją w serii „ O p u sc u la H isto r ic a U p sa lie n sia ” w y d a w a n ej p rzez In s ty tu t H isto r y c z n y U n iw e r sy te tu w U p p sa li. W n o w ej serii p u b lik o w a n e b ęd ą , w fo rm ie ro z b u d o w a n y c h a rty k u łó w , prace h isto r y k ó w zw ią za n y ch z In sty tu tem H isto ry czn y m w U p p sa li.
P rezen to w a n a p raca sta n o w i stu d iu m w stęp n e d o m o n o g r a fii p o św ię c o n e j p rzem ia n o m sp o łe c z e ń stw a sz w e d z k ie g o w o k resie p o w sta w a n ia m o n a r ch ii feu daln ej (1 0 0 0 — 1300).
A u to r w y c h o d z i o d ró żn ic p o m ię d z y sy stem a m i p o b o r u p o d a tk ó w w r ó ż n y c h p row in cjach Szw ecji w k o ń c u X II i n a p o c z ą tk u X I V w ie k u (sy ste m y te zn a n e są d zięk i z a c h o w a n y m p ra w o m p ro w in c jo n a ln y m ( la n d sk a p sla g a r) i w sk a z u je, iż ich o d m ie n n o ść je st k o n sek w en cją ró żn y ch o k o lic z n o ś c i, w ja k ic h k sz ta łto w a ła się w c z e sn o śr e d n io w ie c z n a m o n a r c h ia sz w ed zk a . S ystem y p o d a tk o w e w V ä sterg ö tla n d i Ö ste r g ö tla n d o p a rte b y ły n a za sa d z ie p o b o r u p o d a tk u o d d ym u . N a z w a p o d a tk u , gen g à rd , w sk a z u je, iż w y b iera n ie g o w y w o d z iło się z tradycji u d ziela n ia g o śc in y p o d ró żu ją c em u p o kraju w ła d cy . P o d a tk i o b o w ią z u ją c e w rejonie M ä la ru (U p p la n d , V ä stm a n a la n d i S ó d e r m a n a la n d ) m ia ły ch a ra k ter z o b o w ią z a ń k o le k ty w n y c h i o p a r te b y ły n a m ilitarn ej organ izacji zn an ej ja k o ledung.
D la w y ja śn ien ia gen ezy w yżej o p isa n y c h ró żn ic a u to r p r o p o n u je w p r o w a d z e n ie r o zró ż n ien ia p o m ię d z y ek sp lo a ta c ją w ew n ętrzn ą i zew n ętrzn ą . U p o w sz e c h n ie n ie się tej p ierw szej je st c o n d itio sine
qua non dla p o w sta n ia fe u d a ln e g o sp o s o b u p ro d u k cji, gd zie cz ę ść n a d w y żk i p rod u k cyjn ej regularnie
p rzejm o w a n a je st p rzez k la sę rząd zącą. P o w sta n ie sp o łe c z e ń stw a fe u d a ln e g o o p a r te g o n a e k s p lo a ta c ji w ew n ętrzn ej p o p r z e d z o n e b y ło ok resem ch a ra k tery zu ją cy m się p rzew a g ą ek sp lo a ta cji zew n ętrzn ej, w form ie b ą d ź w y p ra w łu p ieżczy ch , b ą d ź k o n tro li nad e m p o ria m i h a n d lo w y m i (B irk a). E k sp lo a ta cja zew n ętrzn a b y ła w a żn y m sp o s o b e m z d o b y c ia b o g a c tw a i p o zy cji sp ołeczn ej dla c z ło n k ó w k ształtującej się k la sy rząd zącej. W m iarę w z r o stu o p o r u ze stro n y lu d ó w p ad ających o fia rą w y p ra w ra b u n k o w y ch o rg a n iza cja n o w y c h ekskursji w y m a g a ła c o r a z w ię k sz e g o sto p n ia k o n tr o li w ew n ętrzn ej n ad lu d n o śc ią . W ten sp o s ó b tw o rzy ły się w a ru n k i dla p o w sta n ia m o n a rch ii feu daln ej.
620
ZA PISK ID w a w a ria n ty p ro cesu tw o rzen ia m o n a r c h ii feu daln ej dają się w y ró żn ić w S zw ecji. V ä sterg ö t- la n d i Ö ste r g ö tla n d to tereny g d z ie m o n a r c h ia feu d a ln a rozw ijała się sto p n io w o . Z ty ch w ła śn ie p ro w in cji w y w o d z iły się zn an e z drugiej p o ło w y X I w . ro d y k rólew sk ie; w tych p ro w in cja ch p o w sta ły też p ierw sze in sty tu cje k o ście ln e i k la szto ry . R e g io n M ä la ru n a to m ia st z d o m in o w a n y b y ł w X I w. p rzez lo k a ln y c h m o ż n y c h czer p ią cy c h źr ó d ła sw ej p ozycji z ek sp lo a ta cji zew n ętrzn ej. F eu d a ln a m o n a r c h ia u zy sk a ła tu w p ły w y w k o ń c u X II w . D o p ie r o je d n a k w drugiej p o ło w ie X III w . k ró lo w ie zd o ła li u z y sk a ć k o n tr o lę nad lo k a ln y m i m o ż n y m i i k o n tr o lo w a n y m p rzez n ich ledung. W ty m też o k resie ledu n g p r zek szta łco n y z o s ta ł w z o b o w ią z a n ie fisk a ln e, c h o ć je sz c z e w k o ń c u X III i p o c z ą t ku X I V w . ledu n g sp ełn ia ł n iek ied y fun k cje m ilitarn e.
P raca T h o m a sa L in d k v ista g o d n a je st u w a g i nie ty lk o ze w z g lę d u n a in teresu ją cą te zę, ale ró w n ież o b sze rn ą b ib lio g r a fię, zaw ierającą n a jn o w szą literatu rę p rzed m io tu (w a rto za u w a ży ć, iż a u to r z n a p ra cę S ta n isła w a P i e k a r c z y k a ) .
M . K .
D a s S oldbu ch d e s D eu tsch en O rd en s 1 4 1 0 /1 4 1 1 . D ie A brechnungen f ü r die S o ld tru p p en , w y d . S v en E k d a h l , cz. I: T e x t m it A n h an g u n d E rläu teru n gen ,
„ V erö ffen tlich u n g en a u s d en A rch iv en P reu ssisch er K u ltu r b e sitz ” t. 23/1, B ö h la u V erla g , K ö ln — W ien 1988, s. V III, 206.
O p u b lik o w a n a przez S ven a E k d a h 1 a k sięg a ż o łd u z a k o n u k rzy ża ck ieg o z 1 4 1 0 /1 4 1 1 r. (o b e cn ie w G e h e im e s S ta a tsa rch iv P reu ssisch er K u ltu r b e sitz w B erlin ie Z a c h o d n im ) n a le ż y d o p o d sta w o w y c h źró d eł d o h isto rii pruskiej g ałęzi Z a k o n u w ok resie W ielkiej W o jn y z P o lsk ą (1 4 0 9 — 1411). O d d a w n a o p iera li się n a niej b ad a cze w o jsk o w o śc i, fin a n s ó w , n u m izm a ty k i K r z y ż a k ó w , a ta k ż e g e n e a lo g o w ie (z o b . s. 1 n n .). P rzyjdzie z niej k o r z y sta ć ta k ż e w stu d ia ch n ad r a c h u n k o w o śc ią o ra z k an celarią k rzy ża ck ą X V w .
K się g a ż o łd u za w iera zesta w ie n ie w y p ła t d la za ciężn y ch Z a k o n u z o k resu m ięd zy p o ło w ą czerw ca 1 4 1 0 r . i p o c z ą tk ie m lu te g o 1411 r. S p o r z ą d z o n o ją w c ią g u k ilk u m iesięcy , zaraz p o zaw arciu p o k o ju z P o lsk ą w T o r u n iu 1 lu te g o 1411 r. P racę w y k o n a n o w centralnej k a n cela rii w M a lb o rk u . N a o d g ó r n e z a p la n o w a n ie ca łe g o p rzed sięw zięcia w sk a z u je je d n o lity fo rm a t k art k sięg i o ra z to , że w ię k sz o ść w p isó w w y szła sp o d ręki je d n e g o k o p isty (o z n a c z o n e g o p rzez E k d a h la ja k o A ; u d zia ł pisarzy В— E je st n iezn a czn y ).
Z d a n ie m w y d a w cy (s. 10 n n .) c en tra ln y m w ła d z o m Z a k o n u c h o d z iło o p o sia d a n ie p o d r ę c z n e g o , p rzejrzy steg o w y k a zu w y p ła t, ab y o r z e k a ć o za sa d n o śc i d o d a tk o w y c h ż ą d a ń fin a n so w y c h ze stro n y z a ciężn y ch . C zy k sięg a ż o łd u słu ży ła r ó w n ie ż sz e r o k o rozu m ian ej sp r a w o z d a w c z o śc i finan sow ej Z a k o n u (w sza k c h o d z iło tutaj o n ie b a g a te ln e su m y ) — nie w ia d o m o .
K a n cela ria k rzy ża ck a m ia ła d u że d o św ia d c z e n ie w teg o ro d za ju p rzed sięw zięcia ch . N p . k sięg ę p o d sk a r b ie g o Z a k o n u sp o r z ą d z a n o w p o d o b n y s p o s ó b c o k sięg ę ż o łd u , a w k a ż d y m razie jej d ru g ą (i w p ew n ej m ierze trzecią) część. T e fra g m e n ty k sięg i ż o łd u o p a rte są n a b a r d z o n iejed nolitej p o d sta w ie: sp isa ch i n o ta tk a c h ró żn y ch u rzęd n ik ó w za k o n n y c h w y p ła ca ją cy ch ż o łd (ch o d z i o w ie lk ie g o k o m tu ra , p o d sk a r b ie g o , k iero w n ik a m en n ic y w T o r u n iu , sz a fa rz a z K ró lew ca , k o m tu r ó w ). E k d a h l u w a ża , że cz ę ść d a n y ch o w y p ła ta c h w z ię to z k sięg i p o d sk a r b ie g o , resztę — z lu źn y ch kart z n o ta tk a m i. T o n ie u leg a w ą tp liw o śc i, p o n ie w a ż K rzy ża cy n ie p ro w a d zili jednej k a sy , z drugiej za ś stro n y m ieli k an celarie w zg lęd n ie sk ry p to ria n a ró żn y ch sz czeb la ch ad m in istracji. Jed n ak z a m ia st k art m o g li u ży w a ć ta b licz ek w o sk o w y c h (ich zn a c z e n ie w k an celarii k rzyżackiej p o d k r e śla ł K . G ó r s k i ) . Z a d a n ie sp o r z ą d z a ją c e g o k sięg ę ż o łd u i pisarza sk a rb u (w p isu ją c eg o d o k sięg i p o d sk a r b ie g o w k o ń c u ro k u rach u n k i z c a łe g o ro k u n a p o d sta w ie p r o w a d z o n y c h n a b ieżą co z a p isó w ) b y ło p o d o b n e : u p o r z ą d k o w a n ie , u je d n o licen ie i o d p o w ie d n ie u ło ż e n ie rach u n k ó w .
