Rozwój niemieckiego praw a miejskiego na Podlasiu do Unii
Lubelskiej 1569 roku*
Problem tw orzen ia się sieci m iejskiej na P od lasiu oraz rozw oju tam że m iejskiego praw a n iem ieck iego n ie ma w dotych czasow ej h istoriografii tak w szech stron n ego om ów ienia jak to jest w p rzypadku in n ych regionów Polski. P ierw szeg o m ocno niepełnego zestaw ien ia m iast podlaskich na praw ie n iem ieckim dokonał w p o łow ie X IX w . J. J a r o s z e w i c z , w pracy p ośw ięcon ej L itw ie *. N astępn ie M. B a l i ń s k i i T. L i p i ń - s к i zesta w ili krótkie m onografie w ielu m iasteczek, często u zupełnione regestam i otrzym yw an ych przez n ie p r z y w ile jó w 2. Jednak dzieło ich je st przestarzałe, a w iadom ości w nim zaw arte n iep ełn e i często błędne. Podobne zarzu ty m ożna rów nież p ostaw ić w y d aw an em u w końcu X IX w. „S łow n ik ow i geo graficzn em u ” 3. Na początku naszego stu lecia zagadnie nie to p odjęli I. T. B a r a n o w s k i 4 oraz tra k tu jący je do tej pory n aj szerzej A. J a b ł o n o w s k i w fu n d am en taln ym d ziele o P odlasiu 5. Z po w ojenn ej litera tu ry w y m ien ić n a leży prace S. A l e x a n d r o w i c z a , zajm ującego się d ziejam i m iasteczek p odlaskich w pow iązaniu z pro cesem p ow staw an ia sieci m iejskiej W ielk iego K sięstw a L ite w s k ie g o 6, a także n ie w oln e od p o m yłek zbiorow e dzieło „M iasta p olskie w T ysiąc le c iu ” 7. T ylko n iektóre m iasta d oczek ały Się od dzielnych opracow ań m onograficznych opartych w w ięk szości na w cześn iejszej literaturze 8.
* A rty k u ł ten op a rty z o sta ł w g łó w n ej m ierze na p racy m a g istersk iej pt. „G e neza i p ierw sze lo k a cje m ia st w o jew ó d ztw a p o d la sk ieg o (X I—p ierw sza ćw ierć X V I w ie k u )”, n ap isan ej pod k ieru n k iem doc. dr hab. S. A l e x a n d r o w i c z a w In sty tu c ie H isto rii F ilii U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o w B ia ły m sto k u w 1980 r. P ragn ę p o d zięk o w a ć doc. dr hab. S. A le x a n d r o w ic z o w i i dr J. M aroszk ow i za zap o zn an ie się z treścią a rty k u łu i p o czy n io n e u w a g i, is to tn e dla osta teczn ej jeg o form y. 1 J. J a r o s z e w i c z , O b r a z L i t w y p o d w z g l ą d e m j e j c y w i l i z a c j i od c z a s ó w n a j d a w n i e j s z y c h do ko ń c a w i e k u X V I I I t. II, W ilno 1844, s. 204— 205. 2 M. B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , S ta r o ż y t n a P o l s k a p o d w z g l ę d e m h i s t o r y c z n y m , g e o g r a f ic z n y m i s t a t y s t y c z n y m t. III, W arszaw a 1886. 3 S ł o w n i k g e o g r a f ic z n y K r ó l e s t w a P o lsk ie g o i i n n y c h k r a j ó w s ło w ia ń sk ich . t. I—X V , W arszaw a 1880— 1902. 4 I. T. B a r a n o w s k i , P o d la s i e w p r z e d e d n i u U n ii L u b e ls k i e j, P H t. VII, 1908. s. 183— 188.
6 A. J a b ł o n o w s k i , P o d la s i e cz. I— III, (w :] Ż r ó d la d z i e j o w e t. X V III, W ar szaw a 1908— 1910.
8 S. A l e x a n d r o w i c z , P o w s t a n i e i r o z w ó j m i a s t w o j e w ó d z t w a p o d la s k ie g o (X V —I p o ł o w a X V I I w ie k u ), „A cta B a ltic o -S la v ic a ” t. I, 1964, s. 137— 158; t e n ż e ,
P o w s t a n i e sieci m i e j s k i e j P o d la s i a na tl e w c z e s n y c h p r o c e s ó w u r b a n i z a c y j n y c h w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m , „ K w a rta ln ik H K M ” t. X X V III, 1980, nr 3,
s. 413—427.
7 M ia sta p o ls k ie w T y s ią c l e c iu t. I, W rocław 1965.
8 A. S t a f i ń s k i , Z p r z e s z ł o ś c i S u raża, B ia ły sto k 1937; F. Z. W e r e m i e j ,
S to lica J a ć w i e ż y , D ro h iczy n 1938; W. T r z e b i ń s k i , Ze s t u d i ó w n ad h is to rią b u d o w y m i a s t p r y w a t n y c h w P o lsc e w i e k u O ś w ie c e n ia . T y k o c in , „Studia z h isto rii
b u d o w y m ia s t”, W arszaw a 1955, s. 91— 100; S. H e r b s t , B i e l s k P o d la s k i , „Studia z h istorii b u d o w y m ia st”, P race IU iA t. VI, 1957, z. 2/17, s. 39— 47; A. C z a p s k a ,
W ę g r ó w . M o n o g r a fia h is to r y c z n o a r c h i te k t o n ic z n a , W arszaw a 1959; S. A l e x a n
Do tej pory udało się u sta lić w m iarę k om p letn ą listę fu nkcjonujących na P od lasiu ośrodków m iejskich , p ołączyć proces ich p ow staw an ia ze sk om p lik ow an ym procesem osad niczym ziem granicznych, na których poczynając od X I w. s ty k a ły się w p ły w y p olskie (głów n ie m azow ieckie) z ruskim i, a od X IV w. litew sk im i oraz określić (nie zaw sze trafnie) ch ron ologię nadania praw m iejskich . N ie w p ełn i jednak w yk orzystan o d ok u m en ty lok acyjn e, a także in n e p rzyw ileje zw iązane z praw em n ie m ieckim (nadania w ó jto stw , potw ierdzen ia i rozszerzenia d otych cza sow ych upraw nień), do badań nad rozw ojem tego praw a, organizacją sam orządu m iejsk iego oraz w y n ik a ją cy m i z n ow ej sy tu a cji praw nej uposażeniam i i św iad czeniam i m ieszczan. O statnio p roblem ten p oru szył J. B a r d a c h w ram ach stu d iu m o m iastach na p raw ie m agdeburskim w W ielk im K sięstw ie L itew sk im , jedn ak u w zględ n ił ty lk o n iektóre ze zn an ych p rzy w ilejó w m iast p o d la sk ic h 9. A rty k u ł n in iejsz y je st próbą p ełn iejszego przedstaw ien ia w sp om n ianych zagadnień. P od sta w ę źródło w ą stan ow ią p rzy w ileje m iejsk ie zaw arte w ręk op iśm ien n ych w yp isach z k siąg sąd ow ych I. K a p i c y - M i l e w s k i e g o 10 oraz osiem n asto w ieczn e kopie d okum entów d la n iek tórych m iast podlaskich, znajdujące się w W ojew ódzkim A rch iw um P a ń stw o w y m w B ia łym stok u w zespole K am era W ojenna i D om en n . K orzystałem rów nież z d ok u m en tów w y danych d ru kiem 12.
Za ram y terytorialn e p rzyjęto granice w ojew ó d ztw a podlaskiego w m om en cie w łączen ia do K oron y w 1569 r. Ta ostatn ia data stan ow i też górną cezurę czasową, zam ykającą p od staw ow y okres lokacji na ty m teren ie. K olejn e m iasta na praw ie n iem ieckim pojaw ią się dopiero w I po ło w ie X V II w.
I. P O W S T A N I E P R Z E D L O K A C Y J N E J S I E C I O Ś R O D K Ó W O C H A R A K T E R Z E M IE J S K IM Pod lasie (nazwa fu n kcjon ująca dopiero od początków X V I w .), k tó rem u adm inistracyjną form ę nadało w ojew ód ztw o p odlaskie, to obszar
d r o w i с z, Z a r y s d z i e j ó w Ł osic (X I I I — Ę VIII w.), {w :] Ł o sic e 1264— 1966, W ar szaw a 1969.
9 J. B a r d a c h , M i a s ta na p r a w i e m a g d e b u r s k i m w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i
t e w s k i m od s c h y ł k u X I V do p o ł o w y X V I I I stule cia, K H r. L X X X V II, 1980, nr 1,
s. 21—51. W a r ty k u le ty m zn alazło się k ilk a n ie ś c isło śc i d o ty czą cy ch m ia st p od lask ich . M iasteczk o N a r e w osad zon e zo sta ło z p o lecen ia Z y g m u n ta I n ied łu go przed 1514 r., w k tórym to roku 27 czerw ca hospodar n ad aje b u d u ją cem u się m ia stu p raw o c h ełm iń sk ie — por. A k t y li t o w s k o r u s s k o g o g o s u d a r s tw a , z. I: 1390— 1529, w y d . M. D o w n a r - Z a p o l s k i j , M osk w a 1899 ([cyt. d alej: A L R G ], nr 140, s. 158— 159. N a to m ia st 6 k w ie tn ia 1529 ten że w ła d ca n a d a je m ieszczan om n a rew - sk im n ie p raw o ch ełm iń sk ie (s. 29), lecz ius t h e u t o n ic u m q u o d v o c a t u r m a g d e b u r -
ge n se (ALRG, nr 194, s. 221.—226). S u rażow i, k tó ry w e d łu g J. B a r d a c h a „otrzy
m a ł p raw o m iejsk ie w 1445 r., a po raz drugi — w 1570” (s. 30), ju ż 27 sierp n ia 1501 p r z y w ile je m w y sta w io n y m w G rod n ie A lek sa n d er w ie lk i k sią żę lite w s k i p o tw ie r
dza szczu p ły w treść d ok u m en t lo k a c y jn y sw eg o ojca K a zim ierza J a g iello ń czy k a z 1445 r. oraz d od atk ow o o k reśla g ra n ice gru n tów m iejsk ich , p ra w a i ob ow iązk i m ieszczan , sposób ob ieran ia sam orządu — Zob. A G A D , K a p icja n a |[cyt. d alej: Kap.] pudło 32, s. 259—274.
10 A G A D , K ap. — w y k o rzy sta n o w y p isy z k sią g grod zk ich i z iem sk ich b ielsk ich , b rań sk ich , drohickich, goniądzkich, m ieln ick ich , su ra sk ich i ty k o ciń sk ich . P róbna k w eren d a w k sięg a ch grodzkie!, b ra ń sk ich w A G A D w y k a z a ła , że za ch o w a n e k się g i n ie z a w iera ją ob lat k ró le w sk ic h i k sią żęcy ch d ok u m en tó w dla m iast.
11 Z esp ó ł K am era W ojen n a i D om en w B ia ły m sto k u tcy t. dalej: K am era], p ra w ie dotych czas n ie w y k o r z y sty w a n y p rzez h isto ry k ó w , za w iera cen n e m a teria ły do d ziejó w m ia st teg o teren u (X V —X V III w.).
12 A k t y L i t o w s k o j M e t r i k i t. I, cz. 1— 2: (1413— 1507), w y d . S. L e o n t o w i c z , W arszaw a 1896— 1897; ALRG.
pogranicza m azow ieck o-rusk o-jaćw iesk iego; przechodziło ono w ciągu w iek ów liczn e zm ian y przyn ależn ości p o lity c z n e j13. P oczynając od X w. na ziem ie nad środ k ow ym B ugiem i górną N arw ią n ap ły w ała z zachodu ludność m azow iecka, m ająca osłonę i poparcie p ierw szy ch w ład ców pia stow skich. Także p aństw o staroruskie, przejaw iające ch arak terystyczną dla m onarchii w czesn o feu d a ln y ch p o lity k ę zdobyw czą, rozpoczęło ek s pansję w ty m kierunku. Od południa w zdłuż B ugu docierali na te teren y W ołynianie. P ryp ecią i jej dopływ am i przenikała z P olesia ludność dreho- w icka. N astąp iło zetk n ięcie się, a n astęp n ie w zajem n e p rzenik anie dw óch fal osadniczych. C zęste w n astęp n ych w iekach zm ian y p olityczn e oraz różnice obrzędów relig ijn y ch n ie sp rzyjały u jed n olicen iu etnicznem u tych terenów .
Rozwój osadnictw a h am ow ały rujnujące n ajazd y Jaćw in gów , szcze gólnie częste w końcu X II i X III w. Po zn iszczen iu J a ćw ieży p ojaw iły się obok M azowsza i R usi H alicko-W ołyń sk iej, n ow e s iły p retendujące do panow ania nad ty m terytoriu m — L itw a i K rzyżacy. Za rządów G iedym ina (1316— 1341) L itw a zagarnęła ziem ię brzeską oraz w iększą część drohickiej. N a krótko w latach 1440— 1444 ta ostatnia w róciła do m azow ieckich P iastów , zajęta przez B olesław a IV. W yk u p iw szy ją, w ie l ki książę litew sk i K azim ierz Ja gielloń czyk p rzyłączył do L itw y, w b rew układom , m azow ieck i p ow iat w ęgrow sk i.
Pod p anow aniem w ła d ców litew sk ich nad B ugiem , N arw ią i dolną Biebrzą rozpoczął się n o w y okres osadnictw a. K oniec w o jen p o lsk o -lite w skich i napadów k rzyżack ich p rzyn iósł spokój i dogodne w arunki dla kolonizacji ogrom nych jeszcze pustek. Za rządów W itolda i K azim ierza Jagielloń czyk a w zm ocn iło się na tych terenach osad nictw o ruskie, n a p ły w a li także z W ielk iego K sięstw a n ow i osad n icy lite w s c y i białoruscy. Z asiedlali oni zarów no w łości hospodarskie, jak też p ustki i dobra nadane
m ożnow ład ztw u litew sk o -ru sk iem u , będącem u w ażn ym czynnikiem
w zm acn iającym rząd y lite w sk ie na tym terenie.
R ozw inęło się rów nież osadnictw o polskie, szczególn ie z ziem m a zow ieck ich, za panow ania książąt: Janusza I i B olesław a IV u .
L eżące w granicach W ielkiego K sięstw a L itew sk ieg o ziem ie podlaskie cią ży ły ku K oronie. Już K azim ierz Jag ielloń czyk nadał szlach cie dro hickiej p rzyw ilej k orzystania z praw p rzysłu g u ją cych ry cerstw u K orony Polskiej i K sięstw a M azow ieckiego. W 1501 r. A lek san d er w prow adził polskie praw o ziem skie do ziem i b ielsk iej, a w 1516 r. Z ygm unt I po tw ierd ził tak ie sam o praw o ziem i d r o h ic k ie j15.
W 1566 r. po reform ie podziału ad m inistracyjn ego W ielkiego K sięstw a obszar p ow stałego w 1520 r. w ojew ód ztw a podlaskiego został zm niejszon y o ziem ie: brzeską, kobryńską i kam ieniecką, które połączone z ziem ią tu row sk o-p ińsk ą u tw o rz y ły w ojew ód ztw o b rzesk o-litew sk ie. U szczuplone
13 O p ro cesie osad n iczym n a P o d la siu p is a li m .in.: R. J a k i m o w i c z , W s c h o d
nia g ran ica o s a d n i c t w a m a z o w i e c k i e g o w X — X I w i e k u z J a ć w i e ż ą i R u s ią i za s ięg k o lo n i z a c j i m a z o w i e c k i e j na w s c h o d z i e , j[w:] P a m i ę t n i k V I P o w s z e c h n e g o Z j a z d u H i s t o r y k ó w P o lsk ic h w W i ln i e t. I, L w ó w 1935, s. 24T—248; J. W i ś n i e w s k i , R o z w ó j o s a d n i c t w a na p o g r a n i c z u p o l s k o - r u s k o - l i t e w s k i m od ko ń c a X I V do p o ł o w y X V I I I w ie k u , „A cta B a ltic o -S la v ic a ” t. I, 1964, s. 115— 135; t e n ż e , O s a d n ic t w o w s c h o d n i e j B i a ł o s to c c z y z n y , „A cta B a ltic o -S la v ic a ” t. X I, 1977, s. 7— 87; J. T y s z
k i e w i c z , M a z o w s z e p ó łn o c n o - w s c h o d n ie w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , W arsza w a 1974.
14 J. W i ś n i e w s k i , R o z w ó j o s a d n i c tw a , s. 123. 15 I. T. B a r a n o w s k i , op. cit., s. 62—63.
w ojew ód ztw o podlaskie, na które sk ła d a ły się ziem ie: bielska, drohicka i m ieln ick a, na m ocy u ch w a ły sejm ow ej z 5 marca 1569 zostało w cie lon e do K orony 16.
We w czesn ym średn iow ieczu te ren y późniejszego w ojew ó d ztw a pod laskiego p okryte b y ły d w iem a sieciam i grodow ym i: m azow ieck ą w części zachodniej i ruską od w schodu. W pobliżu n iek tórych g łó w n y ch grodów podobnie jak na ziem iach, skąd n a p ły w a ł ży w io ł osadniczy, rozw in ęły się osady podgrodow e z koncentrującą się tam lud n ością rzem ieśln iczo- -h an dlow ą. B ył to w yn ik nie ty lk o w yższego poziom u gospodarki, ale i w p ły w czyn n ik ów p olityczn ych , potrzeb m ilitarn ych , a tak że w arunków geograficznych.
Do n ajstarszych w czesn om iejsk ich zespołów zaliczyć należy: D rohi czyn, B ielsk, Suraż, M ielnik, B rańsk. S ta n o w iły one głó w n e ośrodki osad nictw a ruskiego. Podobny charakter m ia ły grody m azow ieckie: T y kocin, S w ięck -S tru m ian y, czy bezim ienn e grodzisko nad R okotnicą (W nory-W ypychy), ochraniające w X I— X III w. p osu w ających się z za chodu k olon istów m azow ieckich. S tarą m etryk ę m iał też jaćw iesk i Raj (Rajgród) w północnej części Podlasia. U zup ełn iające sieć grodow ą drob ne grod y strażnicze (na P od lasiu zn ajd u je się około 50 grodzisk b ędących p ozostałością po daw nych' m iejscach u fortyfik ow an ych ), ze w zględ u na sw oje p ołożenie w trud n ych w arunkach n atu ralnych i czysto m ilitarn e fu n k cje n ie d aw a ły szans na w y tw o rzen ie w okół nich osad o charakterze m iejskim . W iększość tego typ u w arow n i została zniszczona w czasie liczn ych w alk, bądź została opuszczona w raz z utratą p r z y d a tn o śc i17
Na P od lasiu p rzedlok acyjn e ośrodki o charakterze m iejskim różniły się od w iejsk iego otoczenia zw artością przestrzenną, w ięk szą k oncen tracją lud n ości i inną struk tu rą zaw odow ą m ieszkańców . S k u p iały się w n ich ty p o w e dla m iast in sty tu cje h and low e i w y tw órcze (targ, karcz m y, jatki) oraz o b iek ty k u ltu religijn ego. M ieszkańcy p od legali praw u hospodarskiem u, traktującem u na rów ni w łościan i m ieszczan. Z ależnie od w ła d zy i ju rysd yck cji książęcych n am iestn ik ów p ełn ili podobne po w in n ości oraz uiszczali te sam e „ p ła ty ” co cała w łość. B rali udział w tło kach, stróży na zam ku, dostarczali podw ód hospodarskim gońcom i u rzęd nikom , u d zielali stacji, d aw ali dziakło, w y k o n y w a li rozm aite prace w y znaczane im przez starostów i zarządców. Do ich obow iązków należała napraw a dróg, grobli i m ostów 18. D opiero w iek X V p rzyn iósł pod tym w zględ em zasadnicze zm iany.
16 V L t. II, s. 745— 752; O. H a 1 e с к i, P r z y ł ą c z e n i e P o d la sia , W o ł y n i a i K i j o w -
s z c z y z n y d o K o r o n y w 1569 r., K ra k ó w 1915.
17 B a d a n ia w czesn o śred n io w ieczn ej sie c i grod ow ej na P o d la siu p ro w a d zili m .in. A. K a m i ń s k i , Z b a d a ń n a d p o g r a n i c z e m p o l s k o - r u s k o - j a ć w i e s k i m w r e j o n ie r z e
k i Ś li n y , „W iadom ości A rch eo lo g ic zn e” t. X X III, 1956, z. 2, s. 131— 168; t e n ż e , P o g r a n ic z e p o l s k o - r i l s k o - j a ć w i e s k i e m i ę d z y B ie b r z ą a N a r w ią , „R ocznik B ia ło sto
c k i” t. IV , 1963, s. 5— 41; K. M u s i a n o w i c z , G ra n ic a m a z o w i e c k o - d r e h o w i c k a
na P o d la s i u w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , „M ateriały W czesn o śred n io w ieczn e” t. V,
1960; t e n ż e , D r o h ic z y n w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , ,,M a teria ły W czesn o śred n io w ie c z n e ”' t. V I, 1969; S. N o s e k , M a t e r i a ł y do b a d a ń nad h is to r ią s t a r o ż y t n ą )
i w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n ą m i ę d z y r ę e c z a W i s ł y i Bugu, „A n n ales U n iv e r sita tis M ariae
C uriae S k ło d o w sk a ” t. V I, S e c tio F, 1951, L u b lin 1957. Por. też M a p a g r o d z i s k
w Polsce, W rocław 1964; J. W i ś n i e w s k i , P odla sie, iw :] S ł o w n i k S t a r o ż y t n o ś c i S ł o w i a ń s k ic h t. IV , 1970, s. 17,3.
18 M. D o w n a r - Z a p o l s k i j , G o s u d a r s t w i e n n o j e c h o z j a j s t w o W i e li k o g o K n i a ż e s t w a L i t o w s k o g o p r i J a g ello n a ch t. I, K ijó w 1901, s. 331—333; M. L u b a w
s k i j, O c z e r k is to r i i l i t o w s k o - r u s s k o g o g o s u d a r s t w a do L u b l i n s k o j unii w k l u c z i -
II. C H R O N O L O G IA I F O R M Y L O K A C J I
W zory praw ne w yk szta łcon e w Europie Z achodniej, których recepcja przez m iasta p olsk ie rozpoczęła się na szerszą sk alę w p ołow ie X III w., d otarły na ziem ie lite w sk ie z d w u w iek ow ym n iem al opóźnieniem . W p ły nęła na to now a sytu acja p olityczn a, jednocząca L itw ę i P olsk ę pod pa n ow an iem w sp ólnego w ładcy.
P ierw szy m m iastem litew sk o-ru sk iego państw a, w k tórym w 1387 r. został w p row ad zon y m agdeburski ustrój m iejsk i, b y ła w ielk oksiążęca stolica — W iln o 19. N astęp n ie p rzy w ileje na praw o n iem ieck ie otrzy m ały Brześć, K ow no i Troki, duże ośrodki h and lu i produkcji rzem ieśln i czej, m iejsca częsty ch pobytów h o sp o d a ró w 20. W szystk ie one leża ły w zachodniej, siln iej rozw in iętej gospodarczo części W ielkiego K sięstw a.
N iek tóre z m iast podlaskich leżące na w sch od nich rubieżach M azo w sza otrzym ały p ierw sze p rzy w ileje od w ład ców m azow ieck ich przed ich w łączen iem do L itw y. W 1424 r. Janusz I u stan ow ił w ó jto stw o w T y kocinie. W rok później ten że książę nadał m ieszkańcom T ykocina prawa i w olności, jakie p rzy słu g iw a ły m ieszczanom m iast leżą cy ch w jego zie m iach, a zw łaszcza Ł om ży. W końcu 1425 r. T ykocin b y ł już w posiada n iu w ielk ieg o k sięcia W itolda, k tóry zatw ierd ził d otych czasow ego w ójta 21. ■Również W ęgrów , w 1444 r. zagarnięty w raz z okolicą przez K aziem ierza Jagiellończyk a, u zysk ał p raw a m iejsk ie ju ż w 1441 r. od B olesław a I V 22. Okres p rzejściow ego zajęcia P odlasia przez B olesław a IV (1440—- — 1444) p rzyn iósł dalsze lok acje na praw ie ch ełm iń skim . N ow e prawo otrzym ały m iejscow ości rozw in ięte z d aw n ych podgrodzi ruskich, których ludność w p ierw szej p ołow ie X V w. b yła etn iczn ie n iejed n olita. W 1440 r. otrzym ały je M ielnik i B ielsk, a p rzyp u szczaln ie też B rańsk i D ro hiczyn 23.
19 O p r z y w ile ja c h dla W ilna zob. I. J a w o r s k i , S t u d i a n a d ustro je m , m i a s t
n a p r a w i e l i t e w s k i m w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m w d o b ie J a g iello ń s k iej,
„R ocznik P r a w n ic z y W ile ń sk i” t. V, 1931, s. 297—352.
20 S. A l e x a n d r o w i c z , G e n e z a i r o z w ó j sieci m i a s t e c z e k B ia ło ru si i L i t w y
d o p o l X V I I w ., „A cta B a ltic o -S la v ic a ” t. V II, 1970, s. 48; J. B a r d a c h , op. cit.,
s. 27.
21 I n v e n t a r i u m o m n i u m e t sin g u lo r u m p r iv ile g o riu m ..., w y d . E. R y k a - c z e w s k i , P aryż 1862, s. 358; M e t r y k a K s i ę s t w a M a z o w i e c k i e g o z X V d o X V I w i e
k u t. I, w y d . A. W ł o d a r s k i , W arszaw a 1918, nr 111, s. 19 (było to w ię c p raw o
ch ełm iń sk ie, które Ł om ża otrzym ała w 1418 r.); N ie z n a n e n a d a n ia W i to l d a dla
osób p r y w a t n y c h , w y d . W. S e m k o w i c z , „ A ten eu m W ile ń sk ie ” t. V II, 1930, z. 3—
—4, s. 854—855.
22 N ie s te ty d ok u m en t lo k a c y jn y W ęgrow a n ie je s t zn an y, p r z y w ile je n ad an e m ia stu sp ło n ęły w p o ło w ie X V II w iek u . Por. J. K a z i m i e r s k i , Z d z i e j ó w W ę
g r o w a w X V — X V I I w., „R ocznik M a zo w ieck i” t. III, 1970, s. 267— 269. O tym , że
b y ło to p raw o c h e łm iń sk ie św ia d czy fa k t lo k o w a n ia w o siem d ziesią ty c h la ta ch X V w . M ord, k tóre o trzy m a ły ius th e u t o n ic u m q u o d d ic i tu r c h e lm e n s e u t i in W ę
g r ó w c iv e s h a b i t a n t e s in e a d e m c i v i t a t e u tu n t u r e t g a u d e n t (K ap., p. 7, s. 380— 383).
23 O lo k a c ji M ieln ik a por. M. B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , op. cit. t. III, s. 426. O p ra w ie c h ełm iń sk im dla B ie lsk a w 1440 r. p is a li bez p o d a n ia źródła: A. J a b ł o n o w s k i , op. cit. t. II, s. 127— 128 oraz J. W i ś n i e w s k i , R o z w ó j o s a d n i c tw a , s. 124. N ie zn ał teg o fa k tu J. J a r o s z e w i c z , op. cit. t. II, s. 86— 87, d ok ład n ie o p isu ją cy p r z y w ile je o trzy m a n e przez to m iasto. D ok u m en t lo k a c y jn y M ieln ik a w y sta w io n y z o sta ł 22 w rześn ia 1440 w D roh iczyn ie i przyp u szczać n a leży , że ten zn aczn ie w a ż n ie jsz y p o lity c z n ie i gospodarczo ośrod ek o trzy m a ł w o w y m czasie p ra w o n iem ieck ie. W cześn iej w 1429 r. zo sta ło u sta n o w io n e ta m w ó jto stw o ·— M. B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , op. cit. t. III, s. 406—407; A LG R nr 6, s. 9—10.
W B ielsk u i D rohiczynie, dw óch n ajzn aczniejszych ośrodkach pod laskich, W itold już w cześn iej zaprow adził w ó j t ó w 24. P an ow an ie tego w ła d cy to okres znacznego ożyw ien ia ziem litew sk ich pod w zględ em go spodarczym , zw łaszcza ich części zachodniej graniczącej z ziem iam i p ol skim i. W ów czas też prócz w sp om n ianych w ó jtostw , praw a m iejsk ie otrzym ał w 1424 r. S okołów (średzkie) i zap ew ne przed 1429 r. C ie ch an ow iec. M iejscow ości te le ż a ły na b y ły ch ziem iach m azow ieckich, w śród gęsteg o osadnictw a p olskiego 25. K azim ierz Ja gielloń czy k u stan ow ił w roku 1445 w ó jtostw o w Surażu, a m iastu nadał praw o m agdebur sk ie 26.
W drugiej p ołow ie X V w. na ziem iach późniejszego w ojew ó d ztw a pod laskiego n astąp ił dalszy w zrost liczb y m iasteczek i lok acji na praw ie niem ieckim . P an ujący n ie zw y k le d łu go K azim ierz Ja gielloń czyk , a na stęp n ie jego sy n A lek san d er w id zieli w osadzaniu m iast p ersp ek tyw ę w zrostu dochodu n iezb yt zasobnego skarbu hospodarskiego. R uch loka c y jn y n a silił się rów nież w m ajątkach p ry w a tn ych , co zw iązane b yło z d ążen iem feu d ałów do rozw oju w ła sn y ch dóbr.
W 1486 r. S tan isła w z K orczew a osadził m iasteczko M ordy, a w dw a lata później nadał m u praw o ch ełm iń sk ie 27. W 1496 r. m iejsk ie prawo ch ełm iń sk ie otrzym ała osada M ąkobody lokow ana przez w ła ściciela, p od -' skarbiego litew sk ieg o L itaw ora C hreptow icza na m ocy p rzy w ileju w ie l k iego k sięcia A leksandra 28.
W iek X V I p rzyn iósł k olejn e lokacje. W 1503 r. p rzy w ilej na praw o m agdeburskie otrzym ało W ysokie, które osadził jeszcze przed 1492 r. K azim ierz J a g ie llo ń c z y k 29. W 1505 r. podobne praw o d osta ły będące już
, 24 D ata u sta n o w ien ia w ójta : B ie lsk 1430 r. (K am era 2345); D ro h iczy n 1429 r. (ALGR nr 6, s. 9— 10).
25 W S o k o ło w ie p raw o śred zk ie otrzy m u ją m ieszk a ją cy tam P o la c y i N iem cy (A G A D , M etryk a L itew sk a , nr 209, s. 1035— 1037). N a zw a C iech a n o w iec w sk a z y w a ła b y na z w ią zk i tej m ie jsc o w o śc i z m a zo w ieck im C iech a n o w em (M i a s ta p o ls k ie
w T y s ią c l e c iu t. I, s. 252—253). W sp r a w ie p r z y w ile ju so k o ło w sk ieg o n a leża ło b y
zazn aczyć, iż w ed łu g S. A l e x a n d r o w i c z a , P o w s t a n i e i r o z w ó j , s. 423, d o k u m en t ten je s t fa lsy fik a te m w p isa n y m do M etry k i L itew sk iej w p ierw szej p o ło w ie X V I w . N a to m ia st S. K u r a ś , P r z y w i l e j e p r a w a n ie m ie c k i e g o m i a s t i w s i m a ł o
po ls k ic h X I V —X V w., W rocław 1971, s. 101 i J. B a r d a c h , op. cit., s. 29 b ez b liż
szego o m a w ia n ia p roblem u u zn ają a u ten ty czn o ść lo k a c ji 1424 r. U w zg lęd n ia ją c zastrzeżen ia S. A lex a n d ro w icza co do z a w iłe g o i rozb u d ow an ego form u larza, jak i za sto so w a n ej term in o lo g ii p rzyp u szczać raczej n ależy, że w p isa n y do M etryk i L ite w sk ie j d ok u m en t op arty z o sta ł n a r z e c z y w isty m p r z y w ile ju w y d a n y m M ik oła jo w i S ep e ń sk ie m u (w te k śc ie dokum entu: D ep eń sk iem u ), sek reta rzo w i W itolda, przez teg o w ła d cę. T enże M ikołaj S e p e ń sk i już w 1415 r. fu n d u je w o p p i d u m S o k o ło w o k o śció ł (Kap. p. 6, s. 624— 626). P o d a w a n a często w litera tu r ze data lo k a cji Su raża — 1440 r. je s t błęd n a. W te k ś c ie p r z y w ile ju na w ó jto stw o (Kap., p. 10, s. 662—666), a w y d a n y m p od ob n ie ja k d ok u m en t lo k a cy jn y in M erecz, fe r ia
q u in ta p o s t f e s t u m E x a lt a ti o n is S a n c ta e C ru cis w y stę p u je data roczna 1445 r.
P oza ty m id en ty czn e są lis ty św ia d k ó w , a je d e n z n ich Jan G asztołd p o siad a ty tu ł w o je w o d y w ile ń sk ie g o , k tóry to Hfrząd o b ją ł w 1443 r. Por. W. S e m k o w i c z ,
G a s z t o łd J a n (Iwan), P S B t. V II, 1494, s. 297— 298.
27 W d o k u m en cie w y sta w io n y m 16 m a ja 1488 zaznacza się iż n ad an a w o ln izn a liczo n a je s t od 1486 r. (Kap., p. 7, s. 380—383).
2s S ł o w n i k g e o g r a f ic z n y t. V I, s. 620. Por. też p rzy w ilej Z ygm u n ta I z 1510 r., k tó ry w sp o m in a w c z e śn ie jsz y d ok u m en t A lek sa n d ra (ALGR nr 125, s. 142— 144).
m iasteczk iem Ł o s ic e 30. W 1507 r. jako m iasto w y stę p u je C h o roszcz31, a w 1509 r. król Z ygm u nt I w y d a ł Jan ow i Sapieże m arszałkow i W ielkiego K sięstw a L itew sk iego zezw olen ie na osadzenie na p raw ie m agdeburskim B o c ie k 32. W rok później, dzięki staraniom M ikołaja R adziw iłła prawo ch ełm iń sk ie u zysk ało W aniew o. W ystaw ion y przez Z ygm unta I p rzy w ilej b y ł ty p o w y m p ozw olen iem w yd aw an ym przez w ład cę na lokację m iasta p r y w a tn e g o 33. T en sam w ładca w 1514 r. rozkazał w ojew od zie połockiem u i staroście b ielsk iem u O lbrachtow i G asztołdow i M esto novo-
saditi na N a rv i r e c e 34. W 1529 r. rów nież O lbracht G asztołd otrzym ał
p olecen ie pow tórnego przeprow adzenia lokacji K leszczel gdyż pierw sza lokacja dokonana na krótko p rzedtem przez w ojew od ę w ileń sk iego Mi kołaja R ad ziw iłła b yła n ieudana 35. Oba m iasta m iały rządzić się praw em chełm ińskim . W 1531 r. Jan W odyński na n ow o osadził m iasteczko M ięd zylesie (późniejszą M iedznę) i zachow ał w cześn iejsze praw o m agde burskie 36. Z ałożone z p ozw olen ia k rólew sk iego z 1542 r. S iem iatycze otrzym ały od w łaściciela S tan isław a T ęczyńsk iego praw o m agdeburskie, a osobny p rzyw ilej u zysk ał zaprow adzony w m iasteczk u w ó j t 37. W 1547 r. S ta n isła w D ow oyn o z żoną P etron elą nadał praw o ch ełm iń sk ie G oniądzo w i, k tóry jak w yn ik a z p rzy w ileju u żyw ał tego praw a już od w ielu l a t 38. K olejn ym m iastem k rólew sk im lokow anym na p raw ie n iem ieckim b y ł A u gu stów . Z ałożony około 1540 r. przez Bonę, m agdeburgię u zysk ał w 1557 r. od Z ygm unta A u gu sta 39. W roku 1568 jeszcze dw a inn e m iasta podlaskie u zy sk a ły praw o m agdeburskie: p ry w a tn y Rajgród, będący m iasteczk iem już w końcu X V w. i rządzący się długi czas w ła sn y m
30 W d ok u m en cie lo k a c y jn y m Ł o sice w y stę p u ją jak o o p p id u m , które jest p rze n oszon e d e iu r e lith u a n ic o e t ru t h e n ic o e t q u o v i s alio in ius t h e u t o n ic u m quod
m a g d e b u r g e n s e d ic itu r , (ALRG nr 88, s. 112— 115). O p r zed lo k a cy jn y m ok resie
Ł osic por. S. A l e x a n d r o w i c z , Z a r y s d z i e j ó w , s. 9—30.
31 A r c h e o g r a f ic z e s k ij s b o r n ik d o k u m e n t o w o tn o s ia sz c zic h s ia к is to r i i S e w e r o -
-Z a p a d n o j R u si t. IX , W ilno 1870, s. 22—23. Po p rzejściu w o je w ó d z tw a p od lask iego
do K oron y w 1569 r. dobra C horoszcz w ra z z m ia ste c z k ie m zn a la z ły się w g ra n i cach w o je w ó d z tw a trock iego, tw o rzą c w w o je w ó d z tw ie p o d la sk im obcą en k law ę. Por. J. W i ś n i e w s k i , O s a d n i c t w o , s. 26.
32 O p p i d u m c o n d e n d i u t v u lg o d ic i tu r locan di e t a e d if ic a n d i in fl u v i o Nur,
qu o d i d e m o p p i d u m u t m e l i u s ---c o n d i e t lo ca r i s i v e a e d if ic a r i p ossit, i ń p r i m i s ei ius th e u t o n ic u m m a g d e b u r g e n s e d ic i tu r — — d a m u s (K am era 2410).
33 S zczeg ó ln ie c h a ra k tery sty czn y jest zw rot: w t o m i m ie n i u W a n e w e d o z w o li li
j e m u m e s t o sa d i ti s k a r c z m a m i i z i n n y m i w ż i t k i , к а к on s a m n a le p i e j b u d e t r o z u m e ti, p o d p r a w o m c h o l m s k i m (ALRG nr 120, s. 138).
34 A LR G nr 140, s. 158— 159.
55 N iep o w o d zen ie p ie r w sz e j lo k a cji m ia sta sp o w o d o w a n e b y ło tym , iż M ikołaj R a d ziw iłł zm u szał p rzy b y ły ch o sa d n ik ó w do u p ra w y g ru n tó w dw oru k leszczełsk ieg o , przez co za częli oni to m ie jsc e opuszczać (K am era 2774).
33 O p on o w n y m osad zen iu m iasta św ia d czą za w a rte w p rzy w ileju zw roty:
o p p i d u m n o s t r u m d ic i tu r M i e d z il ie s ie p e r nos d en u o f u n d a t u m oraz iu ris th e u t o n ic i m a j d e b u r g e n s i s v o l u m u s r e g e n d u m o r d i n a n d u m q u e c o n s e r v a r e (Kap., p. 3, s.
314— 321).
37 K ap. p. 3, s. 219—224; p. 3, s. 406—413.
38 Q u o d ia m a n te a ab o m n i s c o m p l u r i b u s in colae e iu s d e m o p p id i o m n es, iu re
th e u to n ic o quod c u lm e n s e d i c i t u r in iu diciis su is u t e r e n t u r . Quare i i s d e m o p p i d a n is — — p r a e m e m o r a t o r u m ius t h e u t o n ic u m q u o d c u lm e n s e d icitu r , d a m u s et c o n fi r m u s (Кар. p 54, s. 427—432).
39 15 k w ietn ia 1546 Z ygm u n t I z w o ln ił m ieszcza n św ie ż o założon ego przez B onę m ia steczk a Z y g m u n to w o (p ierw otn a n a zw a A u gu stow a) od ceł i p od atk ów na la t 15 (A G AD, M K nr 70, f. 527v). O p racow an ie d ok u m en tu lo k a cy jn eg o daje J. W i ś n i e w s k i , N i e z n a n y o r y g i n a ł d o k u m e n t u l o k a c j i A u g u s t o w a z 1557 r., „R ocznik B iałostocki" t. III, 1962, s. 425—437.
praw em raj g ro d zk im 40 oraz K n yszyn , ulubiona rezyd en cja Z ygm unta A u gu sta, rozw ijający się jako m iasteczk o od około 1538 r. 41.
W m om encie w łączen ia w ojew ód ztw a podlaskiego do K oron y sieć m iejska trzech ziem — b ielsk iej, drohickiej i m ieln ick iej składała się z około 24 m iejscow ości p osiadających praw o m iejsk ie. W iększość ich już przed u zysk aniem n ow ego ustroju m iała charakter m iasteczek, po w sta ły c h bądź z w czesn ośred n iow ieczn ych podgrodzi (np. B ielsk, D ro h iczyn , M ielnik, T ykocin), bądź ro zw in iętych w ram ach p óźn iejszego procesu osadniczego (np. A u gu stów , K nyszyn). W k ilk u przypadkach lok acji p ry w a tn ych p odstaw ę osadzanego m iasta stan ow iła w ieś (np. B oć ki, M ordy, M ąkobody, W aniew o). D w a m iasta założone na „su row ym k orzen iu ” (K leszczele i N arew ) p o w sta ły w toku k olon izacji hospodar- skich p uszcz.
N iek tóre z m iast rozw ijające się już w p ołow ie X V w. u zy sk a ły na przełom ie X V i X V I stu lecia n ow e p rzy w ileje przenoszące je z praw a ch ełm iń sk iego na m agdeburskie lub też p otw ierdzen ie i rozszerzenie d otych czasow ych praw. N ajw cześn iej prawo m agdeburskie otrzym ały: B rańsk (1493 r.), B ielsk (1495 r.), D rohiczyn (1498 r.), M ielnik (1501 r.). Zam ianę praw a ch ełm iń sk iego na m agdeburskie u stan aw iał też d okum ent w y d a n y w 1529 r. dla m iasteczk a N a r e w 42. W 1501 r. p on ow n y, lecz znacznie rozszerzony p rzyw ilej na praw o m agdeburskie u zy sk ał Suraż 43. N astęp n ie w 1510 r. Z ygm unt I p otw ierd ził prawo ch ełm iń sk ie M ąko- bodom zm ieniając n azw ę m iasta na N o w e M iasto 44.
K ilk ak rotn e pow tarzanie p rzy w ileju dla jednego m iasta w sk azu je na d łu gotrw ałość procesu i k ilka etapów w nadaw aniu m iastom podlaskim praw a niem ieckiego. W n ajstarszych ośrodkach m iejsk ich P odlasia pun k tem w y jśc ia b yło u stan ow ien ie w ójtostw a o ograniczonych początkow o u praw nieniach. Później z re g u ły m iasto takie otrzym yw ało praw o ch eł m iń sk ie (w p ły w y p o lityczn e i gospodarcze M azowsza), zam ienian e na stęp n ie na praw o m agdeburskie w zorem in n ych m iast litew sk ich . W w y d aw an ych kolejn o p rzyw ileja ch przyznaw ano n ow e sw ob od y ekonom icz ne i sądow nicze, ściślej określano obow iązki m iejskie. Bardzo często m ieszczan ie zabiegali o now e, k orzy stn iejsze w arunki dla rozw oju m iasta. P rzykład em ośrodka rozw ijającego się w ten sposób b ył B ie ls k 45. W 1430 r. w ielk i książę W itold zaprow adził w tym m ieście w ójta na dając m u u praw n ienia i n akładając obow iązki na w zór in n ych m iast litew sk ich . D okum ent stw ierd zał, że n ow i osadnicy po u p ły w ie 5 lat w o ln izn y ad census, solutiones, con tribu tion es e t exa c tio n es gen erales
4° w 1499 r. w y stę p u je m ieszcza n in rajgrod zk i P iotr L eck i z w a n y B arszczem —
A r c h e o g r a f ic z e s k ij s b o r n ik t. I, s. 25. W edług A. J a b ł o n o w s k i e g o , op. cit.
t. II, s. 72 R ajgród o trzym ał p raw o m agd eb u rsk ie w 1566 r. {Kap., p. 63, s. 22— 30). 41 O za ło że n iu K n y szy n a około 1538 r. por. W. P o c i e c h a , K r ó l o w a Bona
(1494— 1557) t. III, P ozn ań 1958, s. 168—169; Kap. p. 43, s. 434—452.
42 Zob. tab ela.
43 P r z y w ile j ten w y d a n y 27 sierp n ia 1501 w G rodnie p rzez A lek sa n d ra p rzy ta cza ł p e łn ą treść d ok u m en tu z [1445 r. dodając m .in. bardzo d o k ła d n e o p isa n ie gru n tó w m iejsk ich (Kap. p. 32, s. 259—274).
44 A LR G nr 125, s. 142— 144. N a zw a N o w eg o M iasta n ie p rzy jęła się i szybko zanikła.
45 Por. J. J a r o s z e w i c z , op. cit. t. II, s. 86— 87. N a d łu g o trw a ło ść procesu w p ro w a d za n ia p raw a n iem ieck ieg o w m ia sta ch m a zo w ieck ich i w y p a d k i w y stę p o w a n ia w ó jta w sk a z a ł S. R u s s o c k i , E t a p y lo k a c ji m i e j s k i c h n a M a z o w s z u
lib e rta te p raedicta e x p ir a ta s im ilite r ta x a b u n tu r 46. Od roku 1440 posiadał
B ielsk praw dopodobnie praw o ch łem iń skie, a w 1495 r. w ielk i książę A lek san der nadał m u ius m a g d e b u r g e n s e 47. N astęp n ie ten że w ładca w 1499 i w 1501 r. p otw ierd ził i jeszcze rozszerzył treść w ystaw ion ego w cześn iej d o k u m e n tu 48. W 1526 r. Z ygm u nt I p ozw olił m ieszczanom bielskim w yk u p ić w ójtostw o , a w ójta w yb ierać sp om ięd zy sieb ie 49. Ten ostatni p rzyw ilej b y ł w m iastach w ojew ód ztw a podlaskiego odosobniony. M ieszczanom żadnego in n ego m iasta n ie udało się w y k u p ić w ójtostw a.
W 1542 r. w łaściciel S iem iatycz, S ta n isła w T ęczyńsk i, w raz z żoną Anną, po u zysk aniu w ty m że roku p rzy w ileju k rólew sk iego na założenie m iasta u stan ow ił i u posażył tam w ójtostw o. N astęp n ie nadał m iastu praw o m agdeburskie, szczegółow o w ym ien ia ją ce praw a i obow iązki m ie szczan so. W latach 1552 i 1558 na sk u tek zm ieniającej się sytu acji go spodarczej w y d a ł S ta n isła w T ęczyńsk i k olejn e d ok u m en ty określające na now o p ow inn ości m ieszczan siem iatyck ich i zm n iejszające czynsz p ie n iężn y 51.
O p ow olnym w p row ad zan iu praw a n iem ieck iego św ia d czył fak t na
daw ania go początkow o ty lk o części m ieszkań ców osady. P ierw szym i od biorcam i praw a m iejsk iego b y li osad nicy p o lscy i n iem ieccy . We w spom n ian ym ju ż parokrotnie p rzy w ileju W itold a na w ójtostw o bielskie z 1430 r. czytam y, że w ó jt będzie m ógł osadzać w ty m m ieście p rzy b yw ających P olak ów i N iem ców , jedn ak bez szk od y m ieszkających tam R usinów 52. R ów nież w S okołow ie n ow e praw a otrzy m y w a li m ieszczanie polskiego lub n iem ieck iego pochodzenia, podczas gd y R u sini m ieli nadal u żyw ać praw w ła s n y c h S3. D opiero p rzy w ileje z końca X V w. o b jęły całą ludność osiadłą w m ieście. W 1495 r. w B ielsk u w ójta m ieli słuchać
om nes pra efa ta e civ ita tis incolae — — e tia m R u th en i 54. W D rohiczynie
głów n y m m otyw em nadania praw a m agdeburskiego całej m iejscow ości była chęć ukrócenia sporów m ięd zy rządzącym i się różnym porządkiem k atolikam i i p r a w o sła w n y m i5S. R ów nież w p rzy w ileju dla M ielnika z 1501 r. A lek san der nadał praw o m agdeburskie oppidanis ta m graecae
quam latinae ecclesiaru m hoc ip s u m inh a b ita n tib u s 56.
O dm iany praw a n iem ieck iego w prow adzane do m iasteczek podlaskich w zorow ano na form ach u strojow ych in n ych m iast p olsk ich i litew sk ich . Początkow o d aw ały p rzyk ład głów n ie m iasta m azow ieck ie posiadające
41 Zob. tabela. 47 T am że. 43 K am era 2328 i 2350 a. 45 A LR G nr 180, s. 203. 50 Zob. tabela. 51 Kap. p. 3, s. 413, p. 3, s. 415—418. 52 It a t a m e n q u o d ad e u n d e m o p p i d u m B ielsk o t a n t u s r i tu s R o m a n i ho m in es
P o lo n e s v i d e l i c e t T h e o d o m i c o s d e alienis p r o v i n c ii s t e n e b i t u r collocare e t vocare. R u th e n s i s a n ti q u i i b i d e m e t c ir c u m q u a q u e r e s id e n ti b u s in e o r u m m e t i s e t g adibu s in nulla p e n it u s d a m n u m v e l p r a e i u d ic i u m fa c i e n d e (K am era 2345). 53 M. B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , op. cit. t. I l l , s. 531. 54 K am era 2345. 55 A LR G nr 59, s. 84—86: in n o s t r i D r o h i c i e n s i ---u b i h o m in e s r i tu s n o stri u n u m , r u t h e n i a li u m iu r is o r d i n e m o b s e r v a b a n t, v o le n s ig i tu r eo r u n d e n concordiae et union i c o n s u l a r e --- , o m n e s h o m in es d i c t e c i v i t a t i s t a m v i d e l i c e t d e r itu n o stro r u t h e n o r u m iu r e th e u t o n ic o m a j d e b u r g e n s i d o n a m u s p e r p e t i s i b i d e m t e m p o r i b u s dura tu ro .
w w ięk szo ści prawo ch ełm iń sk ie 57. P rzytaczan y już p rzy w ilej dla T yko cina z 1425 r. nadaw ał m ieszczanom ius et libertates, sicut aliis oppidanis
in te r ra ducis, et p ra e se n tim sicut L o m p sen sib u s 58. W 1488 r. lokow ane
na p raw ie ch ełm iń sk im M ordy m ia ły je u żyw ać u ti in W ę g r ó w cives
h a b ita n tes in eade m c iv ita te u tu n tu r 59. W ęgrów z k o lei praw o ch ełm iń
sk ie otrzym ał w 1441 r. W okresie p óźn iejszym M ąkobody o trzym ały za w zór W arszaw ę 60. W p rzy w ileju dla m iasta N arw i (1514 r.) pow ołano się na p rzykład C hełm na 61.
Od końca X V w. w zorow ano się już g łów n ie na m iastach litew sk ich posiadających praw o m agdeburskie. Suraż już w cześn iej w 1445 r. otrzy m ał to praw o na wzór W ilna, K ow na i B r z e śc ia 62. W ysokie (1503 r.) op ie rać się m iało na p rzyk ładzie B rześcia i D rohiczyna, a B rańsk i M ielnik ogólnie na inn ych m iastach W ielkiego K sięstw a L itew sk iego 63. A u gu stów u zy sk ał u p raw n ienia sąd ow nicze jak w p e r e d n e is zo m m e s t e — — w i-
len sk o m M.
Z 24 m iejscow ości, które do 1569 r. otrzym ały prawa m iejsk ie w ed łu g zachow anych p rzy w ilejó w 14 posiadało praw o m agdeburskie (w k ilk u w yp ad kach zam ieniło ono nadane w cześn iej praw o ch ełm iń sk ie — np. w M ielniku i N arw i), 7 rządziło się zasadam i praw a chełm iń skiego, a 1 (Sokołów ) lokow ano na praw ie średzkim . W 2 przypadkach nie udało się u stalić rodzaju praw a m iejsk iego (C iechanow iec i Choroszcz).
I I I . P R A W A I O B O W IĄ Z K I M I E J S K I E W Ś W IE T L E P R Z Y W IL E J Ó W L O K A C Y J N Y C H
R ozw in ięty przyw ilej lo k acy jn y w y sta w ia n y przez w ła d cę sk ład ał się z dw óch części — jedna z n ich d otyczyła zagadnień p raw n o-u strojow ych , druga spraw gospodarczych. P rzy w ilej nadaw ał m iejsco w ości praw o m iej sk ie u w aln iając ludność m iasta w raz z ok ręgiem m iejsk im od w ład zy i ju rysd yk cji u rzędników hospodara. M iasto przestało podlegać obo w iązu jącem u dotąd praw u ziem skiem u i różnym praw om zw yczajow ym . U p raw n ien ia sądow nicze i ad m inistracyjn e otrzy m yw ał w ójt, z czasem d zielą cy je z p ow stałym później sam orządem . P rz y w ileje m iast pod laskich od końca X V w . notują p ojaw ien ie się in sty tu cji m agistratu m iejsk iego w postaci w yb ieran ego burm istrza i rajców.
W zak resie gospodarzy p rzyw ilej u w aln iał m ieszczan od różnych p o w in n ości ponoszonych dotąd na rów ni z ludnością w iejską. M iasta otrzy m y w a ły też liczn e dochody dla w łasn ego pożytku i potrzeb. Wraz z u - w oln ien iem od ciężarów praw a książęcego, w prow adzano ściśle określone lata w o ln izn y, po których m ieszczan ie m ieli płacić czy n sz z upraw ianej ziem i, a także w nosić inne o p łaty i p ełn ić określone służby.
57 W edług S. P a z y r y , G e n e z a i r o z w ó j m i a s t m a z o w i e c k i c h , W arszaw a 1959, s. 206 z 83 m ia st m a zo w ieck ich , k tó re do k ońca X V w . u zy sk a ły p raw a m iejsk ie, 67 otrzym ało p raw o ch ełm iń sk ie.
58 Por. p rzyp is 21.
*· K ap., p. 7, s. 380— 383. If
i0 A LR G nr 125, s. 142— 144: iu s th e u t o n ic u m c h elm en se, p r o u t in — — aliis
o p p id a n i s ac c i v i t a t i b u s et p r a e s e r t i m V a r s c h o v i a e o b s e r v a n t ac te n e n t. 81 A L R G nr 140, s. 158— 159: k a z a l i s p r a w o w a t i s i a i r a d i t i t y m p r a w o m , к а к m e s t o n a s z e K o r o n y P o ls k o j C h e łm sia s p r a w u j e t . ·* K ap., p. 32, s. 159—274. ω K am era 2327; A LR G nr 78, s. 101— 103; nr 74, s. 97—98. M J. W i ś n i e w s k i , N i e z n a n y o rygin ał, s. 435— 436.
T a b e la 1 Przywileje prawa niemieckiego dla miast podlaskich
1 1 2 1 3 4 5 1. 6
I Λ Ł
Sokołów szl Ш 1424 średzkie A G A D , ML nr 209, s. 1035 nn.
Tykocin к m 1424 wójtostwo Inventarium privilegiorum, s. 358
1425 chełmińskie Metryka Ks. Maz. 1.1, nr 111, s. 19.
Ciechanowiec szl m przed ? Miasta polskie 1 .1, s. 252 η.
1429
Drohiczyn к m 1429 wójtostwo ALRG nr 6, s. 9 η.
1498 magdeburskie ĄLRG nr 59, s. 84 nn.
Bielsk к ш ' 1430 wójtostwo Kamera 2345.
1440 chełmińskie A. Jabłonowski, op. cit. t. II, s. 127.
1495 magdeburskie Kamera 2345.
Mielnik к m 1440 chełmińskie M. Baliński, T. Lipiński t. III, s. 438'
1 -T^·; 1501 magdeburskie ALRG nr 74, s. 97-98, nr 75, s. 99 n.
Węgrów szl m 1441 chełmińskie A. Czapska, Węgrów, s. 6.
Suraż к m 1445 wójtostwo Kap., p. 10, s. 662-6.
1445 magdeburskie Kap., p. 32, s. 259 nn.
Mordy _ szl w 1488 chełmińskie Kap., p. 7, s. 380 nn.
Brańsk к Ш 1493 magdeburskie Kamera 2347.
Wysokie к m 1494 wójtostwo ALRG nr 25, s. 58 n.
1503 magdeburskie ALRG nr 78, s. 101 nn.
Mąkob ody szl w 1496 chełmińskie A. Jabłonowski, op. cit. t. II, s. 71.
Łosice к m 1505 magdeburskie ALRG nr 88, s. 112 nn.
Choroszcz szl w 1507 7 M. Baliński, T. Lipiński t. III, s. 451
Boćki szl w 1509 magdeburskie Kamera 2410.
Waniewo szl w 1510 chełmińskie ALRG nr 120, s. 138.
Narew к sk 1514 chełmińskie ALRG nr 140, s. 158 n.
1529 magdeburskie ALRG nr 194, s. 221 nn.
Kleszczele к sk 1523 chełmińskie Kamera 2674.
Międzylesie szl w 1531 magdeburskie Kap., p. 3, s. 314 nn.
Siemiatycze szl m 1542 wójtostwo Kap., p. 3, s. 219 nn.
1542 magdeburskie Kap., p. 3, s. 406 nn.
Goniądz szl m 1547 chełmińskie Kap., p. 54, s. 427 nn.
Augustów к m 1557 magdeburskie J. Wiśniewski, Nieznany, s. 436 n.
Rajgród szl Ш 1568 magdeburskie Kap., p. 63, s. 22 nn.
Knyszyn к m 1568 magdeburskie Kap., p. 43, s. 434 nn.
O b j a ś n i e n i a r u b r y k t a b e l i : I — n a z w a m i a s t a ; 2 — r o d z a j w ł a s n o ś c i : s z l — s z l a c h e c k a , к —i m o n a r s z a ; 3 — c h a r a k t e r o s a d y p r z e d l o k a c j ą : m — m i a s t o , w — w i e ś , sfc — m i a s t o o s a d z o n e n a s u r o w y m k o r z e n i u ; 4 — d a t a l o k a c j i ; 5 — f o r m a p r a w n a ; 6 — ź r ó d ł a i l i t e r a t u r a .
Prócz om ów ienia uposażeń i św iad czeń m iejskich , w dokum entach lok acyjn ych znajdow ało się często ok reślen ie ob ow iązk ów i upraw nień w ójta nie ty lk o w zakresie sąd ow nictw a, ale też i w spraw ach gospo darczych.
P oczątkow o w y sta w ie n ie p rzy w ileju na w ó jto stw o i p o ja w ien ie się w ójta 65 n ie św iad czyło jeszcze o nadaniu m iastu praw a n iem ieckiego.
Za-85 P ro b lem a ty k a w ó jto stw w m ia sta ch W. K s. L ite w sk ie g o z o sta ła szeroko om ó w io n a w pracach: M. D o w n a r - Z a p o 1 s к i j, op. cit. t. I, s. 274—280; M. L u - b a w s k i j , op. cit., s. 148— 153. O w ó jta ch p o d la sk ich zob. A. J a b ł o n o w s k i , op. cit. t. III, s. 95— 102. O w ó jta c h m a zo w ieck ich p is a ł S. P a z y r a, op. cit., s. 213— 261.
M IA ST A W OJEW Ó DZTW A P O D LA SK IEG O LOK OW A NE PRZED 1569 R.
}
AugustówI )
i '
1 — g ra n ice W ojew ództw a; 2 — g ran ice ziem ; 3 — w ła sn o ść k ró lew sk a ; 4 — w ła s n ość szla ch eck a ; 5 — p raw o m agd eb u rsk ie; 6 — p raw o ch ełm iń sk ie; 7 — p raw o śred zk ie; 8 — p raw o n ieo k reślo n e; 9 — p rzed lo k a cją m iasto; 10 — przed lo k a cją w ie ś; 11 — lo k a cja na su ro w y m korzeniu.
daniem w ójta b yło przede w szy stk im sp row ad zen ie osadników . K siążę W itold u stan aw iając w 1430 r. w ójto stw o w B ielsk u m otyw ow ał: U n de
oppidi n ostri B ielsko in te r r a Drohiciensi ja c e n te con d itio n em cu p ie n te s facere m e lio re m u t eo caeteriu s p o te r i t collocare pro visio n e solerto boni advocati m e d ia n te 6*.
U tw orzen ie w ó jto stw w B ielsk u i D rohiczynie o około 60 la t w y p rze dziło nadanie praw a n iem ieck iego w szystk im m ieszkań com tych m iast 67. W m azow ieckim T ykocinie różnica ta w yn o siła ty lk o rok (w ójtostw o 1424 — praw o ch ełm iń sk ie 1425). N atom iast w przypadku Suraża w y sta w ie n ie p rzy w ileju na w ó jto stw o i nadanie m iastu praw a n iem ieck iego n astą p iły rów nocześn ie w 1445 r . 6S. Podobną sytu a cję m ożna dostrzec i później. W W ysokiem , osadzonym przed 1492 r. przez K azim ierza Jagielloń czyk a w 1494 r. p ojaw ia się już w ójt, a p rzy w ilej na praw o m agdeburskie m iasto o trzym u je w 1503 r . 69. W M ielniku przenoszonym z praw a ch eł m ińskiego na m agdeburskie w p ierw p rzyw ilej otrzym ał w ó jt (1 paździer n i k a m i ) , a później określono prawa i obow iązki m ieszczan (27 paździer nika 1501) 70. R ów n ież w p ry w a tn y ch S iem iatyczach , które otrzym ały prawo m iejsk ie w 1542 r., w ójto stw o uposażono w cześn iej od nadania w łaściw ego p rzyw ileju m ie sz c z a n o m 71. W m iastach p ryw atn ych istn ie nie w ó jtó w n ie stan ow iło regu ły. N ie b yło ich np. w Mordach, G oniądzu i R ajgrodzie 72.
N adaw ane przez w ład ców w ójto stw a b y ły d zied ziczone i otrzym y w a li je z reg u ły m ieszczanie. W 1430 r. w ójtem w B ielsk u został p e r p e tu o
et in a e v u m UGzciwy A ndrzej i jego sp a d k o b ie rcy 73. Podobnie w Dro
h iczyn ie w 1429 r. w ó jto stw o w dziedziczne w ła d a n ie otrzym ał S ta n isła w D ziadek 74. W Surażu został n im A lb ert Shasshor, a w M ielniku m ieszcza nin R ychlik 7S.
N ie ty lk o jednak m ieszczan ie u biegali się o fu n k cję w ójta, także szlachta w idziała w sp raw ow an iu jej znaczne korzyści. W T ykocinie w ójtem b y ł fidelis P iotr z G um ow a 76 W 1494 r. książę A lek san der nadał w ójtostw o w W ysokiem nobili Janow i H ińczy i jego n astęp com 77. W S ie m iatyczach S tan isław a T ęczyńsk iego w ó jtem został n obilis H ieronim L a ch ow sk i 78. Oprócz nadania w ó jtostw o m ożna b yło je też odkupić. W edług p rzyw ileju z 1495 r. nadającego dla B ielska praw o m agdeburskie u sta n ow ion y w m ieście w ó jt gdańszczanin Jakub H oppen m iał praw o sprze daży, zam iany lub zastaw u posiadanego u r z ę d u 79. Z praw a tego sko rzystał jed en z n astęp n ych w ó jtó w b ielsk ich sprzedając w ójtostw o w o je
66 K am era 2345. B rzm ią cy ja k zw y k ła fig u ra reto ry czn a fra g m en t p r z y w ile ju w rze c z y w isto śc i m ia steczek p o d la sk ich tego o k resu b y ł ja k najb ard ziej u za sa d n iony.
87 W p r z y w ile ja c h B ie lsk a i D roh iczyn a z 1495 i 1498 w sp o m in a się w c z e śn ie j sze u sta n o w ien ia w ó jto stw . Por. tab ela.
88 Kap., p. 10, s. 662— 666; p. 32, s. 259— 274. 69 A L R G nr 78, s. 101— 103.
70 A LR G nr 74, s. 97— 98; nr 75, s. 99— 100.
71 2 k w ie tn ia 1542 — K ap., p. 3, s. 219—224; 11 lip ca 1542 — K ap., p. 3, s. 403— ^ l o . 72 Kap., p. 7, s. 380'—383; p. 54, s. 427—432; p. 63, s. 22—30. 78 K am era 2345. 74 A LR G nr 6, s. 9— 10. 75 K ap. p. 10, s. 662— 666; A LR G nr 74, s. 97—98. 78 N ie z n a n e n a d a n ia W ito l d a , s. 854— 855. 77 A LR G nr 25, s. 58—59. 78 K ap., p. 3, s. 219— 224. 79 K am era 2345.
w od zie w ileń sk iem u M ikołajow i R adziw iłłow i. W 1526 r. m ieszczanie b ie lscy u zy sk ali od Z ygm unta I p ozw olen ie na w yk u p tegoż w ó jto stw a z rąk Jana R ad ziw iłła syna zm arłego w o jew o d y i obieranie w ójta z po m ięd zy s ie b ie 80. W ójt o trzym yw ał do sw ojej d ysp ozycji p ew n ą liczbę w łók u praw n ych w oln y ch od czynszu. Z w ó jto stw em w B ielsk u zw iązane b y ły w 1430 r. 2 w oln e w łóki; rów nież w 1495 r. Jakub H oppen został obdarzony du obus laneis 81. W T yk ocin ie w ó jt otrzym ał qu in qu e m ansos
liberos, w D rohiczynie s e x laneos dictos w łoki, w W ysokim w ójto stw o
uposażone zostało s e x m ansis, a w M ielniku tr e s laneos agrorum , alias
w lo k i liberas. W S iem iatyczach H ieronim L achow ski otrzym ał tr e s m a n sos agri in tr ib u s cam pis 82.
Oprócz u praw n ień gru n tow ych , z w ó jto stw em zw iązane b yło prawo posiadania i użytk ow an ia m łyn ów . W ójt b ielsk i otrzym ał w 1430 r. po
zw olen ie zbudow ania m łyn a w m iejscu , które sam sóbie w y b ierze w gra n icach m isteczk a 8S. W p rzy w ileju dla tegoż B ielsk a z 1495 r. w ó jto stw o uposażone zostało w 1 m ły n in aqua seu in terra , w zależności od w oli w ójta, k tó ry m ógł m leć w n im w szelk ie zboże i słody. N a w od zie m ły n ow ej m ógł w ó jt posiadać sadź rybną 84. W T ykocinie w ó jt P iotr z G u m ow a m ógł posiadać u n u m m o le n d in u m in m e tis eiu sd e m oppid i p e r
ip su m c o n s tru e n d u m in fluvio, qui d icitu r D obrska S tru ga 85. M łyn m iał
zbudow ać sobie i w ó jt d roh iczyń ski oraz w ó jt m iasta W ysokiego. W ójto w i M ielnika nadał w ładca piscin am c u m m o len din o libero in flu vid o
M otha situ a n d a m 86.
Obok m ły n a w uposażen iu w ó jto stw a w y stęp o w a ła często karczm a w oln a od op łat podatkow ych. U n am ta b e r n a m lib era m otrzym ali w ójt T ykocina i w ójt W ysokiego 87. W ójt B ielsk a otrzym ał w 1495 r. rów nież jedną karczm ę, w której m ógł sprzedaw ać napoje bez żad n ych op łat 88. W ójtostw o M ielnika opatrzone zostało w 1501 r. k ilk om a karczm am i w o ln y m i od podatków zw an ych „kapia” (k a p szczy zn a )89. R ów n ież w ójt S iem ia ty cz otrzym ał praw o w oln ej propinacji i p lace pod b u d ow ę bro w aru i s ło d o w n i90.
P osiadał rów nież w ó jt praw o do jatek m ięsn ych oraz in n y ch urzą dzeń u żyteczn o ści p ub licznej. W T yk ocin ie p rzysłu giw ało m u praw o do 1/3 jatek w m ieście, 1 łaźni i w oln ej w a g i 91. W ójt W ysokiego u zysk ał p o zw olen ie na c o n stru c tu m m a c e llu m alias i a t y k a m 92. W B ielsk u m ógł w ó jt zbudow ać dla sieb ie łaźn ię, obok drugiej budującej się z dochodów m iejskich . Prócz tego m iał praw o do urządzenia jatek m ięsn y ch , w k tó
80 A LR G nr 180, s. 203.
81 K am era 2345: a d v o c a t i a m n o s t r a m i b i d e m in B ie l s k o h o n e sto v i r o A n d rea ei
e t su is s u c c e s so rib u s l e g i ti m i s c u m d u o b u s la n eis in v u lg a r i w l o k i d ic t is l i b e r i s ---d e ---d im u s . 82 N ie z n a n e n a d a n ia W ito ld a , s. 854— 855; A LR G nr 6, s. 9— 10; nr 25, s. 58—59; n r 74, s. 97— 98; K ap., p. 3, s. 219—224. 83 K am era 2345. 84 T am że. 85 N ie z n a n e n a d a n ia W ito ld a , s. 854—855. 88 A LR G n r 6, s. 9— 10; nr 25, s. 58— 59: p r e f a tu s tu n c a d v o c a t u s e x e o d e m m o l e n d i n o solus o m n e s ce nsus e t 's in gu le e m a l u m e n t a re c ip ia t; nr 74, s. 97, 98. 87 N ie z n a n e n a d a n ia W ito l d a , s. 854;—855. 88 K am era 2345. 89 A L R G nr 74, s. 97—98. 90 K ap., p. 3, s. 219—224. 81 N ie z n a n e n a d a n ia W ito ld a , s. 854— 855. 92 A LR G nr 25, s. 58— 59.
rych p obierałby corocznie trzeci kam ień łoju, p ozostałe dw a kam ienie sta n o w iły dochód w ła ściciela m iasta, a w ięc k s ię c ia 93.
M iał na koniec w ó jt u dział w św iad czeniach m ieszkań ców na rzecz w łaściciela. P rzy słu g iw ało m u praw o pobierania trzeciego denara od w szelk ich op łat m iejsk ich i poborów sądow ych. C h arak terystyczn y zw rot
te rtio denario p en a r u m w y stę p o w a ł praw ie w e w szy stk ich p rzyw ilejach
ok reślających upraw n ienia w ó j t a 94. O trzym yw ał też w ó jt trzeci denar od lud zi n ow o p rzy b yłych do m iasta, natom iast w przypadkach kup n a- s p r z e d a ż y domu, cz y pola, w ó jto w i n a leża ły się 2 grosze od każdej tr a n sa k c ji9S.
Znaczne u posażen ie w ójta ob ligow ało go też do ściśle określonych obow iązków , łączących się z jego urzędem . P rz y w ileje p odlask ie n ie dają dokładnego obrazu w szy stk ich tych obow iązków . D ok u m en t W itolda m ów ił ogólnie, iż po u p ły w ie w o ln izn y w ó jt p ow in ien p ełn ić te p ow in ności, do jakich b y li obow iązani inni w ó jto w ie 96. R ów n ież w ójt D rohi czyna i jego n a stęp cy ratione h uiu sm odi donationis ad serv itia, p r o u t et
caeteri ip so r u m c i v i ta t u m e t o p p id o ru m advo c a ti a s tr ïb u n tu r et obligantu r et p r a e s e r t i m civitas ipse L u b lin 97.
Do p od staw ow ych p ow in n ości w ójta należała służba w ojsk ow a. W ój to w ie m iast podlaskich jak i in n ych m iast litew sk ich i polskich brali udział w w o jn a c h 98. W ójt T ykocina m iał słu ży ć na w y p raw a ch po w szech n ych z jed n ym kusznik iem ". O bow iązek słu żb y w ojsk ow ej do
ty c zy ł rów nież w ójto stw a w W ysok iem 10°.
R ów nie w ażn ym ob ow iązk iem w ójta b yła organizacja życia w ew nątrz m iasta: sprow adzanie osadników , w ym ierzan ie gru n tów , przestrzeganie ładu i porządku w m ieście, sądzenie m ieszk ań ców w ed łu g obow iązują cych praw, oraz zap ew ne ściągan ie podatków , czyn szó w i dochodów dla w łaściciela m iasta (stąd udział w ójta w podziale ty ch d o c h o d ó w )101.
S w o je u praw n ienia sąd ow nicze p rzejm ow ał w ójt od starosty, na m iestnik a i inn ych u rzędn ików p ań stw ow ych , sp raw u jących ju rysd yk cję nad m iastem w ok resie p rzedlokacyjnym . W p rzy w ileju dla B ielska z 1495 r. w ó jt m iał sądzić i rozstrzygać om nes e t singules civ ita tis causas p osługując się przepisam i praw a m agdeburskiego 102. P rz y w ilej lok acyjn y B rańska z 1493 r. szczegółow o w yjaśn ia ł, kogo obejm ow ało sąd ow nictw o w ó jto w sk ie 103. W ójtow i często pom agali w jego fu n kcjach sąd ow niczych
13 K am era 2345.
94 N ie zn a n e n a d a n ia W ito ld a , s. 854—855; A LR G nr 6, s. 9— 10; K am era 2345. 95 A LR G nr 25, s. 58— 59.
58 K am era 2345. 97 A LR G nr 6, s. 9— 10.
se м . D o w n a r - Z a p o l s k i j , op. cit. t. I, s. 719. W X V w . słu żb a w o jsk o w a w ó jtó w b y ła z ja w isk ie m p o w szech n y m . Od p o ło w y X V I w . w ia d o m o ści o tego rod zaju p o w in n o ścia ch zan ik ają. O słu żb ie w o jsk o w e j m ia st m a zo w ieck ich por.
S. P a z y r a , op. cit., s. 246— 249.
99 N ie z n a n e n a d a n ia W ito l d a , s. 854—855; A . J a b ł o n o w s k i , op. cit. t. III, s. 97.
100 A LR G nr 25, s. 58— 59: A d v o c a t u s tu n c p r e f a t u s ad q u a m l i b e t e x p e d i t i o n e m
n o s t r a m b e ll ic a m uno eq u o t e n e b i t u r in s e v ire .
101 W p r z y w ile ju na w ó jto stw o w W ysok iem czytam y: e a m v e r o te r r a m q u a m
o p p id o , q u a m n o s t r o p r e f a t o d e d im u s . I d e m a d v o c a t u s n o s t e r solus t e n e t u r u n icu n - qu e m e n s u r a r e t a m in o p p id o q u a m in c a m p o (ALRG nr 25, s. 58—59). 102 K am era 2345. 105 K am era 2327: A d v o c a t u s e t i a m d e b e t iu d ic a re e t s e n t e n t i a r e d u m t a x a t in t e r c i v e s q ui s e d e n t su b ip s o iu r e th e u t o n ic u l i m a g d e b u r g e n s i, i u x t a c o n s v e t u d i n e m a l i a r u m c i v i t a t u m s i m i le ius h a b e n ti u m .
