Tygielski, Wojciech
"The courts of Europe. Politics,
patronage and royalty 1400-1800", wyd.
A. G. Dickens, London 1977 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 1 /1 , 159-161 1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R EC EN ZJE
159
tyczne. O rdynat skrępowany był w swej działalności gospodarczej uciążliwymi ograniczeniam i, nie mógł zaciągać pożyczek pod zastaw d óbr ordynacji, ani też ich sprzedawać. D la ekono miki szlacheckiej, uciekającej się raz po raz do różnorakich zobow iązań kredytowych, takie w arunki były po prostu zbyt kłopotliw e9.
Czy w świetle wszystkiego co zostało wyżej powiedziane o odmiennościach w podejściu do spraw dziedziczenia między Rzeczpospolitą a krajam i zachodniej E uropy w olno wysunąć wniosek, że szlachta polska nie przejawiała żadnych starań o ochronę stanu posiadania rodziny? Że gospodarow ano wyłącznie z myślą o własnej korzyści, nie troszcząc się o przyszłość i o potom nych? Jeśli tak, to ja k z tym pogodzić znaną skądinąd dbałość szlachty o powięk szanie fortuny rodzinnej? N ie m ów iąc ju ż o postawie m agnatów , k tó rą znam y stosunkow o lepiej, wystarczy przytoczyć przypadek M ikołaja Reja i jego skrzętnych zabiegów w okół spraw m ajątkow ych10. Czym wobec tego tłum aczyć obie te z pozoru sprzeczne postaw y? K lucz do ich zrozum ienia leży, ja k sądzę, w b rak u innych poza w łasnością ziemską uznanych społecz nie alternatyw egzystencji szlacheckiej. T o on właśnie, wzmacniany nakazam i stanow ego kodeksu wartości (ideał szlachcica-ziemianina), doprow adzał do sytuacji, w której interes rodu musiał bezwzględnie ustąpić racjom i potrzebom jednostkow ym najbliższych11. U jaw niało się to szcze gólnie silnie w m om entach takich ja k np. śmierć ojca — głowy rodziny i dysponenta jej dóbr. Praw ne zasady dziedziczenia sankcjonowały więc tylko istniejącą rzeczywistość. Były jej wytworem i do pewnego stopnia sam e ją kształtowały, stanowiły tym samym w yraz kom pro misu między potrzebam i szlachty i w arunkam i, w jakich żyła.
Znając panujący w Rzeczypospolitej system praw , wiedząc sporo o form ach ich realizacji, orientujem y się jednak ciągle zbyt słabo w ich konsekwencjach społecznych. By móc je uchwycić, trzeba wyjść poza wąski krąg przykładów , w oparciu o któ re form ułujem y dotych czasowe poglądy. Rzeczą nieodzow ną wydaje się sięgnięcie do masowego m ateriału sądowego ksiąg grodzkich i ziemskich. A naliza tych źródeł będzie na pewno najlepszą weryfikacją funkcjonujących dziś hipotez i wyżej wyrażanych przypuszczeń.
Andrzej Pośpiech
The courts o f Europe. Politics, patronage and royalty 1400— 1800, wyd.
A. G . D ic k e n s , Tham es and H udson, London 1977, s. 335.
Zespól historyków brytyjskich pod kierunkiem dyrektora Instytutu B adań H istorycznych U niwersytetu Londyńskiego, A. G . D i c k e n s a , zaprezentował ostatnio obszerny tom studiów poświęcony czternastu dw orom europejskim w czasach nowożytnych.
Sam o wymienienie tytułów poszczególnych szkiców pozw ala zorientow ać się w sposobie ujęcia tego ogrom nego tem atu. Tom otwierają dwa artykuły o charakterze ogólnym : redaktora tom u, „M onarchia a kulturalne przebudzenie”, poświęcony charakterystyce dw orów średnio wiecznych, oraz Sydneya A n g lo , „D w orzanin. Renesans i zmieniające się ideały” — analizujący wykształcone na dw orach renesansowych typy osobowości i mentalności. Dalej otrzymuje czytelnik przedstawienia poszczególnych dw orów europejskich w m om entach szczególnie charakterystycznych, najczęściej będących apogeum ich świetności („Złoty wiek Burgundii. K siążęta, którzy przewyższali królów ” ; „Lorenzo de'M edici. Wielkie możliwości finansowe i m ecenat nad sztuką i n au k ą” ; „H absburgow ie austriaccy. D ynastia jak o polityczna instytucja” ; „Tudorowie. Trzy kontrastujące osobowości” ; „Filip IV hiszpański. Więzień cerem onii” ; „K arol I angielski. Tragedia absolutyzm u” ; „U rban VIII. P aradoks m onarchii duchow nej” ; „Ludwik XIV. N a dw orze króla Słońce” ; „P iotr Wielki. Cesarski rew olucjonista?” ; „M aria Teresa. R eform ow ana m onarchia” ; „Ludwik XV. Publiczne i pryw atne światy”).
9 T. Z i e li ń s k a , op. cit., s. 27—28.
•o J. T o p o l s k i , Działalność gospodarcza Mikołaja Reja: przykład aktywizacji szlachty [w:] Gospodarka polska a europejska
w X V I— X V III wieku, Poznań 1977, s. 99— 112.
ii T. Z i e li ń s k a , op. cit., s. 27, pisząc o niepopularności instytucji ordynacji, wyraża to w ten sposób: „Interes rodu n i e ’ musiał mimo wszystko górować nad potrzebami najbliższych'1
160
R EC E N Z JEChronologicznie opracow anie obejm uje cztery stulecia: od XV d o XVI11. W tym czasie zmieniały się oczywiście mody i style. Poszczególne dw ory funkcjonowały w różnych kontekstach społecznych i kulturow ych. Wiele zależało też od poszczególnych m onarchów . Tendencji ukrycia się przed wzrokiem publicznym hiszpańskiego Filipa IV przeciwstawić m ożna teatralność i ekspresję dem onstracyjnego życia na oczach społeczeństwa Ludwika XIV. Pragm atyczny, „niedw orski” dw ór P iotra Wielkiego, na którego kształt ogrom ny wpływ w ywarła osobow ość władcy — zw olennika m ajestatu bez cerem onii, przeciwstawić m ożna bardziej sam oistnej i nie zmiennej instytucji dw oru papieskiego, naw et w czasach wybitnego władcy z rodu Barberi- nich — U rbana VIII.
N iezmiernie interesujące i now atorskie w prezentow anej pracy jest sam o postawienie zagadnienia — w yodrębnienie form y życia dw orów z całego kontekstu społeczeństw europejskich, p ró b a przedstaw ienia tych społeczeństw i specyfiki poszczególnych krajów przez pryzm at dw orów m onarszych, które w ich łonie funkcjonowały. Pytanie o zasadność i ew entualną w artość takiego ujęcia problem u — konfrontow ania społeczeństw i kultur przez porów nyw anie jednego, niezwykle reprezentacyjnego ich elem entu, je s t zasadniczym pytaniem nasuw ającym
się przy lekturze kolejnych szkiców.
Polski czytelnik odruchow o zestawia zaprezentow any obraz z polskim i realiam i. Czy było w nich tyle etykiety, form , rozbudow anych konw encji? Ja k ą skałę wspaniałości i m ajestatu osiągnęły dwory w kraju, w którym szczególnie wielu zwolenników m iała koncepcja „w ycho w ania w dom u obcym ” ? W ydaje się, że prezentacja dw oru ostatnich Jagiellonów m ogłaby się z pow odzeniem znaleźć w om aw ianym opracow aniu, choć w w arunkach polskich trudniej przyszłoby wyodrębnić m om ent, w którym dw ór królewski osiągnął apogeum świetności. W późniejszym okresie kom plikuje sytuację fak t zasiadania na tronie polskim m onarchów obcej narodow ości i coraz silniejszego rozgraniczenia dw oru i o środka państwowej władzy centralnej.
Pojaw iają się jed n ak godne w tym kontekście uwagi dw ory magnackie. C hyba również m iały one sp o ro cech europejskiej dworskości, choć wytwarzały specyficzny typ relacji sp o łecznych sługa-pan (zastępujący i wypierający częściowo relacje dw orzanin-pan), częściowo tylko hołdujący zasadzie, iż „najlepszym środkiem skutecznego działania jest się podobać” 1. C óż więc stanow iło treść pojęcia dw oru m onarszego w Polsce siedemnastowiecznej —· czy oprócz dw orzan i najbliższego otoczenia k ró la m ożna rów nież do niego zaliczać grono dygnitarzy pełniących funkcje m inisterialne?
Znaczną część cech charakterystycznych polskiego dw oru m onarszego za W azów znamy ju ż dzięki pracom W. C z a p li ń s k ie g o , K . T a r g o s z i B. F a b i a n i , jednak nadal trudno jest odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu ten dw ór rzeczywiście rządził, w jakim stopniu wytrzymywał konkurencję dw orów m agnackich i na ile atrakcyjnym był wzorcem dla ośrodków peryferyjnych.
Również skałę polskiego m ecenatu dw orskiego, zarów no królewskiego, ja k i m agnackiego, tru d n o zestawić z europejskim i odpow iednikam i. C hroniczny brak gotów ki w szkatułach dw orskich m usiał eliminować najbardziej gotów kochłonne form y „konsum pcji n a p okaz”. N aw et elita polskiej „klasy próżniaczej” 2 preferow ać m usiała trw ałe i nie w ym agające stałych nakładów form y podkreślania własnej świetności, potęgi i bogactw a. Spodziewać się m ożna skłonności do organizowania jednorazow ych, spektakularnych, acz rzadkich im prez, dem onstro w ania własnej potęgi raczej liczebnością zaproszonych na bankiet stronników , niż utrzym y waniem stałej (tj. kosztownej) gwardii — perm anentnie rozbudow ującej i uświetniającej rytuał dw orski. Są to jed n ak pytania i sugestie, k tó re pozostać m uszą na razie bez jednoznacznego wyjaśnienia.
Zestaw pięknym językiem pisanych szkiców angielskich uzupełnia obszerna (jak na ten, niemal album ow y, typ wydawnictwa) bibliografia zestawiona według tem atyki rozdziałów oraz indeks osobowy i geograficzny. D użą wagę przywiązali wydawcy d o szaty graficznej. Bogate ilustracje — reprodukcje m alarstw a, zdjęcia budynków pałacowych,, rzeźb i detali wystroju
1 M . O s s o w s k a . Ethos rycerski f jego odmiany, W a r s a * * 1973, s. 144.
R E C E N Z JE 1 6 1
w n ętrza— niekiedy przedstaw ione w swych najbardziej charakterystycznych fragm entach i w znacznym powiększeniu, stanow ią integralną część tekstu, The pictures seem to its no
mere luxury but wholly essential to the subject — pisze wydawca we wstępie i realizuje to
założenie w całej rozciągłości.
„The courts o f Europe” to piękna książka, któ ra przez swe petne fascynacji spojrzenie
i elegancję w ydania jest swoistym hołdem złożonym przez angielskiego wydawcę najbardziej ekskluzywnym elem entom przeszłości Europy.
Wojciech Tygielski
Jean-Pierre L a b a t u t , Les noblesses européennes de la fin du X V e siècle à la
f i n du X V I IIe siècle, Presses U niversitaires de France, seria L 'H istorien” , Paris
1978, s. 184.
Piętnaście la t tem u w opinii paryskich m andarynów tem at noblesse wydawał się martwy na przeciąg całego pokolenia. R eferaty i dyskusja na m iędzynarodowym kongresie historyków w W iedniu m iały na długo wyczerpać zainteresowanie badaczy. O kazało się inaczej, a to z kilku zapew ne przyczyn. Sfera badań określanych ja k o historia społeczno-gospodarcza pod lega ostatnio gw ałtownym przem ianom i podziałom wewnętrznym. Ó w drugi człon rozwija wielce wyspecjalizowane m etody i tem aty kw antytatywne, czerpiąc natchnienie z ekonomii (i dem ografii); z drugiej strony badania z zakresu stratyfikacji społecznej naw iązują do spraw funkcjonow ania państw a now ożytnego, które ożywiły się w toku dyskusji nad kryzysem XVII wieku i genezą Rewolucji Francuskiej. W tej właśnie dziedzinie wiele pytań dotyczy struktury wewnętrznej i funkcji społeczno-państwow ych w arstw uprzywilejowanych. O statnio zaznacza się także zainteresowanie kulturą dw orską w postaci nowej generacji książek, odświeżającej ten bardzo tradycyjny sektor badań 1.
J.-P. L a b a t u t jest autorem obszernej, nowocześnie udokum entow anej tezy „Les Ducs et Pairs d e F rance au X V IIe siècle" (Paris 1972). O m aw iana tu książka spraw ia w rażenie zbioru notatek i refleksji nad stosunkam i panującym i w omawianych trzech wiekach w niektórych k rajach europejskich. Jest to jedno z co najmniej trzech możliwych ujęć. Najczęściej dotąd cytow ana praca, „The European N obility in th e Eighteenth C entury” 2, była zbiorem nie pow iązanych ze sobą i bardzo nierównych co do jakości referatów ; dość podobny charakter m a nowszy zbiór proweniencji zach o d n io n ie m ie c k ie j. N atom iast bliższa ujęciu L abatut jest w ydana w 1973 r. książka Jean M e y e r a 4. Ten au to r również rozpoczął od analitycznego studium o szlachĆie bretońskiej, by następnie zwięźle naszkicować rolę szlachty w systemach państw ow ych E u ro p y 5, Seria niewielkich rozm iaram i ujęć ogólnych nie jest zak o ń czo n a6, natom iast nic -nie zapow iada nadejścia trzeciego typu rozpraw — wielkiej syntezy, łączącej różnorakie problemy! elit nowożytnej Europy.
L ab atu t om aw ia w kolejnych częściach stratyfikację szlachty, uznaw ane przez nią wartości i względną jedność w skali E uropy chrześcijańskiej. A utor konsekwentnie stosuje liczbę m nogą (noblesses), akcentując zarów no odrębności stru k tu r, definicji, przywilejów występujące dla
1 W kwestii genezy Rewolucji por. G . C h a u s s i n a n d - N o g a r e l . La noblesse au Х У IIIе siècle. Paris 1976. G odne uwagi sq ostatnio krytyczne przeglądy literatury na lamach J>tudi sto rici": C . C a p r a , La nobiltá europea prima dclla Ritoluzione (r. 18, 1977, z. 1); O. D i S im p lic io , La crisi delta nobiltá (r. 18, 1977, z. 2); C . D o n a li . Im nobihó i i altana nelVetà moderna (r. 18. 1977, z. 3); C. C a p r a . ParlamentІ e lotta politico nel/a Francia setlecentesca (19, 1978, z. 4); P. A la t r i, L a form azione della elite nella Francia d'ancien régime (20, 1979, z. 1).
- Wyd. A. G o o d w in , London 1953.
3 Der Adel vor der Revolution. wyd. R . V ie r h a u s , G öttingen 1971 (artykuły o szlachcie angielskiej, francuskiej, polskiej i niemieckiej).
4 Noblesses et pouvoirs duns ľ Europe ď Ancien Régime. Paris 1973. 5 "Por. La noblesse bretonne au Х Н І f siècle. Paris 1966.
* H arvester Press (HassocK. Sussex; zapowiada w serii przystępnie ujętych, ale program owo nowatorskich syntez książki Charlesa J. J a g o Aristocracy and bocial Change m ґге-і>иш\ігюі ritro/н·.
