Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii wschodniej Oscara Almgrena

BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS

WIADOMOŚCI

AR CHE OLO GICZ NE

PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE

w

Warszawie

WARSZAWA 2006 VARSOVIE

TOM (VOL.) LVIII

r

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguj

e

_zespó?

1 Editorial staff:

mgr Jacek

Andrzejowski

(sekretarz

redakcji

1

managing

editor),

dr

Wojciech

Brzezi?ski

(redaktor

naczelny

1 editor in

chief),

prof.

dr hab. Teresa

_D?browska

_(zast?pczyni

redaktora

_naczelnego

1

_subeditor),

mgr

Gra?yna

Orli?ska,

mgr Rados?aw

Prochowicz,

mgr

Andrzej

Jacek

_Tomaszewski,

doc. dr hab. Teresa

_W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna

_Kinecka,

Marta

_{Stasiak-Cyran,}

_Andrzej

Jacek Tomaszewski

Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1

_Layout:

]R]

Rycina

na ok?adce: emaliowana

_zapinka

br?zowa

z

_Babiego

_Do?u-Borcza,

_pow.

_Kartuzy

_(rys.

L.

_Kobyli?ska)

Cover

picture:

enamelled bronze disc brooch

from Babi

Dó?-Borcz,

distr.

_Kartuzy

(drawn

by

L.

_Kobyli?ska)

© Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

w

_Warszawie,

2006

©

_Autorzy,

2006

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

_jest

_instytucj?

_kultury

finansowan?

przez

Urz?d

Marsza?kowski

Województwa

Mazowieckiego

Sprzeda?

detaliczna

_publikacji

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego,}

w _tym

_egzemplarzy

_{archiwalnych,}

_prowadzona

_jest

w salach

_wystawowych

muzeum, ul.

D?uga

52

_(Arsena?),

00-241 Warszawa. P?atno??

_gotówk?;

_wystawiamy

rachunki i

_faktury.

Ponadto nasze

_ksi??ki

i

_czasopisma

mo?na zamawia? w

PMA,

tel. +48

₍₂₂₎

831 3221-25/110 lub

_pod

adresem

_internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik

_wydawnictw,

_wykaz

_publikacji

i

_pe?en

_spis

zawarto?ci

_czasopism

PMA:

_{http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa}

Adres

_redakcji

1 Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum

_{Archeologiczne}

ul.

_D?uga

52

_(Arsena?),

00-241 Warszawa

,

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoI.)

LVIII

SPIS

TRE?CI

Contents

ROZPRAWY

El?bieta C i e_{p i} ele w s k a,

Schy?kowopaleolityczne

i

mezolityczne

materia?y

krzemienne z bada?

_{powierzchniowych}

w

_mi?dzyrzeczu

_Pilicy

i

_Wis?y

3

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers

Barbara B a r_{g i}e

_?,

Kultura

_strzy?owska

w ?wietle znalezisk

_grobowych

The Strzy?ów Culture in the light of burial finds

65

Jan S chu s te r, O

pó?nych

zapinkach

kapturkowych

(A 1141)

Late _spring-cover brooches _(A II ₄₁₎

101

MISCELLANEA

Anna D r z e w ic_z,

_Niezdobiony

_naszyjnik

_br?zowy

z

_haczykowatym

_zapi?ciem

ze zbiorów

_Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 121

Bronze _plain neck _ring with hooked terminal sfrom the collection of the State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Anna St r o b in,

P?setka

br?zowa

z

_cmentarzyska

_kultury

_oksywskiej

w

_Wyczechowie,

_pow. kartuski

Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. _Kartuzy

127

Magdalena

M ?c z _y

?

sk a,

Agnieszka

U rb a n i

_ak,

_Prowincj

_{onalnorzymska}

_zapinka

tarczowata z

_cmentarzyska

kultury

wielbarskiej

w Babim

_Dole-Borczu,

_pow. kartuski 145

Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture _cemetery at Babi Dó?

-Borcz, distr. _Kartuzy

Magdalena

M ?c z _y

?

sk a,

Uwagi

o

_niektórych

_typach

_zapinek

II _grupy serii

_wschodniej

Oscara

_Almgrena

On selected variants of Oscar _Almgren group II, eastem series, brooches

159

Jacek A ndr z

_ej

ow s

_ki,

?ukasz

_Maurycy

S tan a s z

_ek,

Hanna Ma?k ow sk a- Pl i

s zk _a,

_Mod?a,

_grób

169

-pierwsza

trepanacj

a czaszki z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

z ziem

_polskich

185

Mod?a, grave 169

-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland

Aleksandra

?

ó r a w sk a, Grób

kultury

wielbarskiej

z

_cmentarzyska

z

_wczesnej

_epoki

?elaza w

_Tynwa?dzie

na

_Pojezierzu

I?awskim 201

AWielbark Culture grave from an _Early Iron _{Age cemetery} at _Tynwa?d in Ilawa Lake District

MATERIA?Y

Andrzej

Jacek T o m as z e w s

_ki,

_{Schy?kowopaleolityczne}

i

_mezolityczne

_materia?y

krzemienne z

_cmentarzyska

kultury

grobów

kloszowych

w Wieliszewie 209

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew

Teresa _{W ? g} r z_y n o wi c_z,

_Cmentarzysko

_kultury

_grobów

_kloszowych

w

_Wieliszewie,

_pow.

_legionowski

Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. _Legionowo

215

Rados?aw P r o c h o wi c_z, Osada z

_m?odszego

okresu

_{przedrzymskiego}

i okresu

_rzymskiego

w

_Strzy?owie,

pow.

hrubieszowski,

w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265

Late Pre-Roman and Roman Period settelment from _Strzy?ów, distr. Hrubieszów. _Insights from _{investigation}

Andrzej

Ma ci a?o w i c_z,

_Cmentarzysko

_kultury

_przeworskiej

z

_m?odszego

okresu

_{przedrzymskiego}

w

_Suchodole,

_pow. sochaczewski 283

Przeworsk Culture _cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew

ODKRYCIA

Marek Z ale w s k

_i,

_Rogowy

_harpun

z rzeki

_Wilgi

An antler _harpoon from the _Wilga river

371

Jerzy

L ib e r _a,

_Niecodzienny

_zabytek

z Polesia

_Lubelskiego

An unusual artefact from Polesie Lubelskie

372

Jerzy

L ib e r a, Barbara Ma tr a s z e

_k,

Znaleziska

_grobowe

_(?)

_kultury

_{mierzanowickiej}

na Mazowszu

Burial finds _(?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze

374

Tadeusz W i ?

n ie w s k

i,

Unikatowy

zabytek

spod

Starachowic

A_uniqe find near Starachowice

375

Marek F lor e

_k,

Siekierka

_br?zowa

z

_miej

scowo?ci

_Senis?awice,

_pow. kazimier ski

Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka

377

Miros?awa A ndr z

_ej

o w s k a, ?ukasz

Maurycy

St a n a s z e

_k,

_Groby

kloszowe na

_warszawskiej

_Sadybie

Cloche graves from Sadyba in Warsaw

378

Rados?aw Pr o ch o w ic _z,

_Szpila

_holszty?ska

ze stanowiska 4 w

_Tomaszach,

_pow.

_ostro??cki

Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4

384

Zbigniew

N o w ako w s k

_i,

Nowe znaleziska z

_Kamie?czyka,

_pow.

_wyszkowski

New finds from _Kamie?czyk, distr. _Wyszków

388

Piotr ?u c z k i e w i c_z,

_Perespa

-kolejne

cmentarzysko

z okresu

_rzymskiego

ze

_wschodniej

_{Lubelszczyzny?}

390

Perespa

-a_previously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?

Renata

_{Madyda-Legutko,}

_Judyta

Rodzi?ska-Nowak,

Joanna

_{Zagórska-Telega,}

Prusiek,

pow.

sanocki,

stan. 25. Pierwsze

_cmentarzysko

ludno?ci

_kultury

_przeworskiej

w

_polskich

_Karpatach

Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture _cemetery recorded in the Polish _Carpathians

394

Jacek An dr z

_ej

ow s

_ki,

?ukasz

_Maurycy

St an a s z e

_k,

_Andrzej

Gr

_zymkow

s

_ki,

Nieznane

_cmentarzyska

z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

w

?mijewie

_Ko?cielnym

i

_?mijewie

_Gajach,

w _pow. m?awskim 401

New cemeteries from the Roman Period at

_?mijewo

Ko?cielne and

_?mijewo

_Gaje, distr. M?awa

Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N

o w a k ie w ic_z,

_Cezary

S o b c z a

_k,

A?urowa

_zapinka

ze wsi

_Szczeberka,

pow.

augustowski

-import

czy na?ladownictwo? 407

Openwork brooch from Szczeberka, distr. _{Augustów: import} or imitation?

Marek F lor e

_k,

_{Wczesno?redniowieczny}

_pochówek

_szkieletowy

z Sandomierza

Early Medieval inhumation burial from Sandomierz

410

Wiadomo?ci

_{Archeologiczne,}

t. LVIIL 2006

MAGDALENA

_M?CZY?SKA

UWAGI

O

NIEKTÓRYCH

TYPACH

ZAPINEK

II

_GRUPY,

SERII

WSCHODNIEJ

OSCARA

ALMGRENA

ON SELECTED VARIANTS OF OSCAR ALMGREN GROUP

II,

EASTERN

_SERIES,

BROOCHES

W

schodnia

seria

_zapinek

z

_kapturkami

na

_spr??ynk?

(A.

II

37-41;

O.

_Almgren

1923,

s. 17

_nn.)

_by?a

_ju?

przed-miotem

zainteresowa?

wielu

_badaczy.

W 1979 r.

tak

wyrazi?

si?

o

fibulach

_kapturkowych

E.

Cosack

_(1979,

s. 29

_n.):

₍

...

)

bei

einer

subtilen

Betrachtung

erweisen

sich

die

_{Rollenkappenfibeln}

als

ausserordentlich

variabel.

Es ist

daher

auch

heute

_{problematisch,}

_genau

_definierte

Fibeltypenfestzulegen.

Mia?

on na

_my?li

_przede

wszyst-kim

_seri?

_zachodni?,

_jednak

_po 25

latach

od

_publikacji

jego

monografii

opinia

ta

_pozostaje

w

_dalszym

_ci?gu

aktualna

tak?e

w

odniesieniu

do

serii

_wschodniej.

J.

_{Andrzejowskiego}

_(1994),

a

_wcze?niej

du?o

_bardziej

ogólnie

przez M.

Ol?dzkiego

(1986)

Wszystkie

te

studia

mia?y

na

celu

_wyró?nienie

_lokalnych

form.

W

_{przedstawionym}

_opracowaniu

_spo?ród

_zapinek

A. II 38-39

_b?dzie

mowa

_tylko

o

formach

F

l/F

3

_(Ryc.

1:

_1.2)

i F 15

_(Ryc.

1

_:4),

z

_tego

_wzgl?du,

?e

_szczegó?owe

studium

fibulA.

II 38-39

_tylko

na

_podstawie

opublikowa-nych

materia?ów

nie

_jest

mo?liwe.

Ju? samo

_pe?ne

skar-towanie

_tych

_zapinek

okaza?o

_si?

_{niewykonalne,}

_gdy?

w

literaturze

_przedmiotu

_spotykane

s?

takie

formy,

zw?a-szcza

_pochodz?ce

z

_po?udniowej

_Skandynawii

i z

_kr?gu

nad?abskiego,

których

bez

dokonania

_autopsji

nie

mo?na

definitywnie

przypisa?

do

serii

_zachodniej

lub

wschod-niej.

Dotyczy

to

_przede

_wszystkim

fibul

A. 1128-29 z

ha-czykiem

na

_ci?ciw?,

_{charakterystyczn?}

_cech?

serii

zacho-dniej,

ale

o

formie

_{przypominaj?cej}

_raczej

_typ

A. II

38,

jak

np.

egzemplarze

z

_Gjolstrup,

w

_pó?nocnej

_Jutlandii,

z Bramow i

Parchim

w

_Meklemburgii

_czy z Pruszcza

Gda?skiego".

H.-U. Voss

_(1994,

s.

₄₉₉₎

_postulowa?

w

swo-im

czasie

utworzenie

_osobnej

_grupy

_z?o?onej

z

du?skich

i

_{pó?nocnoniemieckich}

fibul

A.

_II,

co

_wydaj

e

_si?

_j

ak

naj-bardziej

zasadne,

ale

mo?liwe

_b?dzie

_tylko

_wtedy,je?eli

zabytki

te

_zostan?

_opracowane na

_podstawie

orygina-?ów.

W

skarbie

z

_?ubianej,

_pow.

_ko?cierski,

kilkakrotnie

wspominanym

w

literaturze

_przedmiotu

_(M.

_M?czy?ska

1994;

M.

_M?czy?ska,

D.

Rudnicka

_1998;

_1999),

znaj-duj?

si?

53

_zapinki

II _grupy, w

_tym

tak?e

ich

_fragmenty

(Ryc.

1,

2),

i na

ich

tle

_zostan?

_poczynione

_poni?sze

uwagi.

Fragment

spirali

(FS

101;

ryc.

1:3)1

z

_resztk?

zdobionego

kapturka

móg?

nale?e?

do

_zapinki

_typu

A. II 37

lub

38.

Dwie

ca?kowicie

_zachowane,

_smuk?e,

prawie

identyczne

fibule

F 1

i

F 3

_(Ryc.

1:

_1.2)

reprezen-tuj?

typ

A. II

_38,

_{przy czym}

forma

ich

_kapturków

i

zdo-bienie

_kab??ka

_uko?nym

karbowaniem

_nawi?zuj

?

raczej

do

_typów

serii

_zachodniej

_(np.

E.

Cosack

_1979,

tabl.

_24,

27,

31).

W?ród

fibulA.

II 38-39

_zosta?y

_przez M.

Ol?dz-kiego

(1992a,

s. 51 nn.;

1995,

s. 228 nn.;

1998,

s. 74

_n.)

wyró?nione

dwa

_warianty:

_pierwszy

z otworem na

g?ów-ce i

_drugi,

w

_którym

_kapturki

i

os?ona

na

_ci?ciw?

wyko-nane _s? z

_jednego

kawa?ka

_blachy.

_Obydwa

_maj?

ogra-niczony

zasi?g,

i to

_tylko

w

_obr?bie

_kultury

_{przeworskiej,}

nie

_mog?

_wi?c

_by?

uwa?ane za

_warianty

w _szerszym

znaczeniu.

_Formy

mieszane

fibulA.

II

iA.

IV z

_guzkiem

na

_nó?ce,

zw?aszcza

seria

3. ze

_wschodniej

_strefy

kultu-ry

przeworskiej,

zosta?y

gruntownie

opracowane przez

l

Sygnatury F, FB, FS, G pochodz? z _{przygotowywanego}

monograficz-nego opracowania skarbu z_?ubianej i_{oznaczaj? egzemplarze znalezionych}

tam _zapinek.

2

Gjolstrup, Velstrup sn, Vennebjerg hd, Hjerring amt _(H. No rl in

g--Chris tensen 1943, ryc. 2:1.3); Bramow, Kr. _Schwerin(H. Gummel

1928, s. _44, tabl. _VI:5); Neu Poserin, Kr. Parchim _(H. Kei l in g 1973,

s. _{194, ryc.} l: _l); Pruszcz Gda?ski, pow. loco (gda?ski ), stan. 7 _(zbiory

Muzeum _{Archeologicznego} wGda?sku; niepublikowane materia?y zbada?

Miros?awa Pietrzaka, któremu w_{tym miej} scu sk?adam serdeczne

?I

6 11

?

WI

b

WI··:??i??.fjJ

.:",-: ?. _'o 15 -13 16 12 I

-f?

,:.:/L

... ,'" ;:: ;.? . 20

?-?

" 24 o 4cm

Ryc. l. ?ubiana, pow. Ko?cierzyna. Fibule grupy A. II. _Wszystkie rys. M. _M?czy?ska

2

?-?5

@;

_?6

0-

[?;;'i;';i\:ro

?A

liiJJ p(f

ifJf,?

? 8 9 11

-??

tl1':ljt';'

:· ..

}7s;?f;f{

?-@)

₁₄ . . . , ". 16 15

?v?·;f.P

? .·,1

I

?j:

...

?:.???:?\::i'?

r!l18

?

o 4cm 19 _-=======-_-==::::::::J 22

?-0

?JJJl.1.l.L1j.l1F 23 24 25 26 27

Ryc. 2. ?ubiana, pow. Ko?cierzyna. Fibule grupy A. II

Fig. 2. ?ubiana, distr. Ko?cierzyna. Brooches group A. II

Fibule

A. II

_38-39,

_prawie

zawsze z

_br?zu,

_niekiedy

ze

_srebra,

_{charakterystyczne}

_s?

dla

_stroju

_kobiecego

_i

po-jawiaj?

si?

w

fazie

_B2a,

ale

ich

rozpowszechnienie

przy-pada

na

_faz?

_B2b

_(M.

_Ol?dzki

_1998,

s.

_74).

Na

trzech

du?ych

cmentarzyskach

wschodniej

strefy

kultury

prze-worskiej,

w

Kamie?czyku,

_pow.

wyszkowski,

Nadkolu,

pow.

w?growski,

oraz w

_Niedanowie,

_pow.

_nidzicki,

wy-st?puj?

w

_m?odszym

odcinku

_fazy

_B2a,

a

_przede

wszyst-kim w

fazie

_B2b

_(T.

_D?browska

_1997,

s.

_119,

tab.

_4;

J.

_Andrzejowski

_1998,

s. 107 nn.; W.

Ziemli?ska-Odojo-wa

_1999,

s.

_111).

Podobnie

na

obszarze

_kultury

wielbar-skiej,

gdzie

fibule

te

_{wspó?wyst?puj?}

stosunkowo

_cz?sto

z

_zapinkami

A. III 57-60 i A.

_V,

s.

_7,

formami

przewod-nimi

_fazy

_B2a,

_datuj?je

R.

_Wo??giewicz

_(1981,

tabL

_23;

1995)

i T.

_Grabarczyk

_(1997,

s. 77 n.,

diagram

1).

Mo?e to

_oznacza?,

?e starsze

_odmiany

_zapinek

_kapturkowych

A.1I38 F 1, F 3

• 1-5

• >5

Ryc. 3. Rozprzestrzenienie fibul typu A. II 38, form F 1 iF 3. _Numery stanowisk odpowiadaj? numerom zestawienia l.

Wszystkie mapy opracowali M. _M?czy?ska i R. Prochowicz

Fig. 3. Distribution ofbrooches type A. II 38, varieties F l and F3. Numbers refer to numbers in list l.

AlI maps worked out _by M. _M?czy?ska and R. Prochowicz

pojawiaj?

si?

kulturze

_wielbarskiej

_wcze?niej,

ni? we

wschodniej

strefie

_kultury

_{przeworskiej.}

spotykana

na

_cmentarzysku

w

_Lubowidzu,

_pow.

_l?borski

(groby

52,

64,

102,

109 i

_192;

R.

_Wo??giewicz

_1995,

tabl.

_X/52:1.2,

_XI/64:1,

_XVI/102:1.2,

_{XVII/109:1.2,}

XXIII/192:1.2).

FibuleA.

II 38-39 na

_tym

_cmentarzysku

charakterystyczne

s?

dla

fazy

B2b

(R.

Wo??giewicz

1995,

s.

_44,

tabl.

_37),

ale

_jedna

z

_zapinek

_formy

F 15

znalezio-na

zosta?a

_jeszcze

z

_fibul?A.

III 60

_(grób

_52).

Na

_innym

rozleg?ym

cmentarzysku

kultury

wielbarskiej

w

Kowale-wku,

pow.

obomicki,

smuk?e

egzemplarze

F 15

wspó?-wyst?puj?

(groby

156,451

i

_471;

T.

_Skorupka

2001,

tabl.

Zapinki

odpowiadaj?ce

formom

F 1 i F

_3,

o

bardzo

smuk?ym

kab??ku

i

_kapturkach

_zdobionych

_imitacj?

spr??yny

(Ryc.

3,

zest.

_1),

_koncentruj?

_si?

nad

_doln?

Wis??

i na

zachód

od

_niej,

na

_Pojezierzach

Kaszubskim

i

_{Kraje?skirrr'.}

_{Chronologicznie}

trzeba

_je

umie?ci?

w

fazie

B2a;

o

ile

_grób

z Tczewa z

_zapink?A.

IV 68

nie

_jest

ze-spo?em

zmieszanym,

to

tak?e

w

stadium

_przej?ciowym

od

_BIb

do

_B2a•

_Wydaje

_si?,

?e centrum

_produkcji

_tych

zapinek

le?a?o

nad

_doln?

_Wis??.

3

Egzemplarz ze _{s?owackiej miejscowo?ci Kfi?ovany,} okr. Sered,

repre-zentuje form? z szerokim _haczykiem na _ci?ciw? i zosta? _umieszczony na

mapie jedynie ze _wzgl?du na _{podobie?stwo kab??ka.}

Inna

smuk?a

forma

_zapinek

A. II 38

_(F

15;

ryc.

1:4)

45/156:

_1.2,

140/451:

_1.2,

145/471:

_1.2)

z

_{wcze?niejszymi}

zabytkami

ni? z

_fazy

_B2b,

_np. z

fibulami

A. III 59 i

60/61

oraz ze

_sprz?czk?

M-L B

1,

datowan?

na

_schy?ek

_fazy

B.

i

_pocz?tek

_fazy

_B2

_(R.

_{Madyda-Legutko}

_1986,

s.

_12).

16,

17).

Wyró?nianie

tego

rodzaju

wariantów

na

podsta-wie

_drobnych

_szczegó?ów

_{technicznych,}

które

w

dodatku

w

tak

_wielkiej

masie

fibul

A. II 41

_wyst?puj?

w

liczbie

od czterech

do o?miu

_egzemplarzy,

_jest

bezcelowe

i

nale-?y

je

traktowa?

_jako

_swego

_rodzaju

_"sztuk?

dla

sztuki".

Fibula

A. II 38

_(FB

_14;

_ryc. 1:

₁₇₎

z

_niezachowan?

g?ówk?nosi

?lady

reparacji

pod

ni?,

w

celu

_ponownego

umocowania

_spr??yny,

co

_{prawdopodobnie}

_si?

nie

uda-?o.

Podobne

_przyk?ady

znane _s? z

_kr?gu

_nad?abskiego

(E.

Cosack

_1979,

s.

_53,

tabl.

_66:5-7).

Znacznie

_bardziej

_przekonuj?ca

_jest

_klasyfikacja

fibul

A.

_1141,

_{przeprowadzona}

_przez J.

_Schustera,

któremu

nale?y

si?

szczególna

wdzi?czno??

za

_jej

_{udost?pnienie}

jeszcze

przed

publikacj?".

Autor

uzna?

za

_kryterium

po-dzia?u

kszta?t

_ca?ej

_fibuli,

zw?aszcza

ukszta?towanie

nó?ki,

a

nie

detale

_{konstrukcyjne.}

Wten

_sposób

_zosta?y

wyró?nione

cztery

g?ówne

odmiany:

I, X,

Y i Z.

Odmia-na I ma

_prost?,

_niekiedy

lekko

_rozszerzon?

_nó?k?,

od-miana

X

dzieli

_si?

na

dwie

_pododmiany

-Xl z

_nó?k?

trapezowat?

i X2 z

silnie

_rozszerzon?,

tak

?e

ca?a

fibula

przybiera

posta?

litery

"X".

Odmiana

Y

_{charakteryzuje}

si?

szerokim

_kab??kiem

i

_najcz??ciej

_zw??aj?c?

_si?

w

dol-nej

cz??ci

nó?k?,

podczas

gdy

odmiana

_Z,

tzw.

dolnowi?-la?ska,

ma z

kolei

szeroki

_kab??k,

_rozszerzon?

lub

_prost?

nó?k?

i

nisko

_osadzony

_grzebie?.

Bardzo

du?e

zró?nico-wanie

_{morfologiczne}

_tych

_zapinek

_powoduje

_nierzadko,

?e

_dany

_egzemplarz

trudno

_jest

_{przyporz?dkowa?}

odpo-wiedniej

odmianie.

W

_wi?kszo?ci

_wypadków

_podzia?

J.

Schustera

_jest

_jednak

w

_pe?ni

_{zadowalaj?cy.}

Z

kolei

_zapinki

F 5 i F 14

_(Ryc.

1

_:5.6)

s?form?przej-?ciow?

od

_typu

A. II 38

do

_41;

_d?ugo??

_kab??ka

przypo-mina

_raczej

_typ

A. II

_38,

ale

_masywna

_jego

forma

na-wi?zuje

ju?

do

_typu

A. II 41.

Bardzo

zbli?one

_zapinki,

równie?

_jak

te z

_?ubianej

zdobione

??obkami

na

kaptur-kach,

grzebieniu

i

_kab??ku,

_pochodz?

ze

_Slusegard

na

Bornholmie

i z

Varbelwitz

na

_Rugii

_(O.

Klindt-Jensen

1978/2,

ryc.

133a.b;

A.

Leube

1970,

ryc.

144a.c);

obie

znaleziono

w

_zespo?ach

z

fibulami

A. V 120. Ta sama

kombinacja

fibul

_wyst?puje

w

_{wielkopolskim}

cmentarzy-skukulturywielbarskiej

w

_Kowalewku,

_grób

336

_(T.

Sko-rupka

2001,

tabl.

_99/336:1.2),

_podczas

_gdy

w

_Kietrzu,

pow.

g?ubczycki,

grób

484,

na

_nekropoli

_kultury

przewor-skiej,

zapinka

A. II

38/41

zosta?a

znaleziona

z

_fibul?

A. IV 84

_(M.

Gedl

_1964,

s.

_148,

tabl.

I:

_10;

1988,

s.

_131,

ryc.

11a).

We

_wspomnianym

_grobie

z

Varbelwitz

i na

wielbarskiej

nekropoli

w

_S?opanowie,

_pow.

szamotulski,

grób

5

_(K.

Przewo?na

_1955,

s.

_27,

_ryc.

_13:2.3),

_podobne

zapinki

znalezione

_zosta?y

z

fibulami

A. V 148.

_Daje

to

mo?liwo??

datowania

formA.

II

38/41

na

_fazy

_B2a-B2b,

by?

mo?e

tak?e

na

_B2/C1,

za _czym

_przemawia

znalezisko

zapinkiA.

IV 84 z

Kietrza".

Smuk?e

_fibule,

przypomina-j?ce

raczej

typA.

II 38

ni?A.

_1141,

_wyst?pi?y

dwukrot-nie

z

_zapinkami

_oczkowatymi

A. III 61

_(Slusegard,

_grób

824

-o.

Klindt-Jensen

_1978/2,

s.

_172,

_ryc.

_87d;

Pruszcz

Gda?ski,

stan.

_10,

_grób

79

-M.

Pietrzak

_1997,

s. 20 _n.,

tabl.

_{XXIII/79:3.4).}

_{Rozprzestrzenienie}

_zapinek

form

F 5 i F

_14,jak

_wynika

z

_cytowanych

_znalezisk,

ma

chara-kter

_{interregionalny.}

W

skarbie

z

_?ubianej

_przewa?a

odmiana

Y

₍₁₃

eg-zemplarzy:

F

_4,

F

_16,

F

_21,

F

_37,

F

_38,

F

_39,

F

_82,

FB

_13,

FB

_16,FB

_45,FB

_46,FF

_44,

G

_158;

_ryc. 1:16-18.21-23.

25,

1:1-3.25-27),

w

sze?ciu

_{egzemplarzach}

reprezen-towana

_jest

_pododmiana

X2

_(F

_17,

FB

_12,

FB

_15,

FB

_17,

FB

_47,

FB

_117;

_ryc.

_{1:8.11.12,2:19.22.24),}

w

dwóch-pododmianaX1

(F

2,F

12;ryc.2:1.3),

wjednym

-

odmia-na I

_(F

31/FS

_2;

_ryc.

_2:16).

Odmiana

Z

nie

_wyst?pi?a

w

zbiorze

fibul

z

_?ubianej.

Zapinki

A. II 40

_bywaj?

cz?sto

rozpatrywane

razem

z

_typem

41. W

_istocie,

_typ

A. II 40

ró?ni

_si?

_tylko

bardzo

masywnym

grzebykiem

na

_kab??ku

i

ustalenie

ró?nic

formalnych

pomi?dzy

obydwoma

typami

sprawia

nie-jednokrotnie

trudno?ci.

We

_wschodniej

_cz??ci

?rodko-woeuropejskiego

Barbaricum

fibule

A. II 40 i 41 s?

generalnie

formami

_przewodnimi

_fazy

_B2/C1

_(K.

God-?owski

_1970c,

s.

_15,29,34,

tabl.

_1:51,

_V:2,

_VI:22;

_1974,

s.

_28,

tabl.

_1:19;

_1992b,

_ryc.

_13:11;

M.

_M?czy?ska

1998,

s.

_420),

_u?ywanymi

równocze?nie

z

_{egzemplarzami}

A. II 43 i A. V 94-96.

Brak

_zapinek

A. II 41 na

dwóch

du?ych,

wspominanych

ju?

nekropolach

wschodniej

strefy

kultury

przeworskiej

w

_Kamie?czyku

i

Nadkolu

(T.

D?browska

1997,

s.

_119;

J.

_Andrzejowski

1998,

s.

_109),

_których

_intensywne

_u?ytkowanie

trwa _po

_faz?

B2b,

a z

_nast?pnej

_fazy

_B2/C1

_pochodz?

z

nich

_tylko

O

wiele

_wi?cej

_uwagi

_po?wi?cono

w

literaturze

zapin-kom

A. II

_41,

które

uwa?ane s? za

_typowe

_wytwory

kul-tur

_wielbarskiej

i

_{przeworskiej.}

_Wykonane

s? one

przewa-?nie

z

_br?zu,

du?o

_rzadziej

z

?elaza

i

_nale?a?y

z

_regu?y

do

_stroju

_kobiecego.

_Prób?

_wyró?nienia

_lokalnych

wa-riantów

w

_obr?bie

_typu

A. II 41

_podj??

M.

_Ol?dzki

(1992a,

s. 59 nn.;

1995,

s. 237 nn.;

1998,

s. 76

_nn.).

Jako

kryterium

podzia?u

pos?u?y?a

forma

_g?ówki

_fibuli;

zo-sta?y

wi?c

wyró?nione

trzy

warianty

-z

_kapturkami

i

_os?on?

na

_ci?ciw?,

z

_cylindrem

i

bez

_kapturków

i

os?o-ny, za to z

_tarczk?

z

otworami

na

_spr??yn?

i

_ci?ciw?.

Dwa

_pierwsze

tak

utworzone

_warianty

_wyst?puj?

w

Pol-sce

_?rodkowej

i w

_{Wielkopolsce,}

_czyli

na tzw.

_rdzennym

obszarze

_kultury

_{przeworskiej,}

liczba

kilku

zaledwie

egzemplarzy

jest

jednak

stanowczo za

ma?a

i

trzeba

_si?

te?

_zastanowi?,

_czy

_rzeczywi?cie

te

_formy

w

_ogóle

za-s?uguj

?na

miano

wariantów.

_Trzeci"

wariant"

_znany

_jest

tak?e

z

_kultury

_wielbarskiej

_(M.

_Ol?dzki

_1998,

_ryc.

_14,

4

O datowaniu fibul A. IV 84 por. T. _D?browska 1992, s. _{106; 1995,}

s. 18 n.

5

Nieuwzgl?dnione na _{mapach pozostaj}

?nieliczne zapinki ?elazne kultury

przeworskiej, o do?? "topornej" formie, które nie maj? odpowiedników

w skarbie z _?ubianej i nie _zmieniaj? te? _ogólnego obrazu _zasi?gu fibul

A. II 41. Tak?e ione _{mieszcz? si?} w_klasyfikacji J. Schustera.

6

(Od Red.) Klasyfikacj? J. Schustera _publikujemy w_tym tomie

Ryc. 4. _{Rozprzestrzenienie} fibul A. II _41, odmiana Schuster I. _Numery stanowisk _odpowiadaj? numerom zestawienia 2

Fig. 4. Distribution ofbrooches type A. II 41, variety Schuster L Numbers refer to numbers in list 2

nieliczne

_znaleziska,

_potwierdza

_pozycj?

_{chronologiczn?}

typu

A. 1141 w

ramach

_fazy

_B2/C1•

_{Najwcze?niejsze,}

nieliczne

_zreszt?

_egzemplarze

_pojawiaj?

_si?

u

_schy?ku

fazy

B2

(K.

God?owski

_1977,

s.

_14),

razem z

fibulami

A. IV

_92,

A. V 120-124 i 126-128 oraz

_sprz?czkami

M-LD11. W

_jeszcze

_mniejszej

liczbie

_zapinki

_typu

A. II 41

_wyst?puj?

w

_okresie,

_gdy

w

_u?ycie

_wchodz?

fi-buleA.

_VII,s.

1.,A.

VI 158 i

ich

wczesne

_pochodne,

oraz

A. VI 161 i

_162,

na co

zwróci?

_uwag?

_ju?

O.

_Almgren

(1923,

s.

_19).

Grób

209 z

_Weklic,

_pow.

_elbl?ski,

_dostarczy?

danych

do

okre?lenia

_chronologii

_absolutnej

fibulodmia-ny Z

-w

_grobie

_tym

znaleziona

zosta?a

fibula

tarczowa-ta z

_podwójnym

_portretem

Marka

Aureliusza

i

_Lucjusza

Werusa z

roku

164/165

oraz

_naczynie

terra

_sigi/lata

z

pra-cowni

Cinnamusa

_(z

lat

_160-190)

w Lezoux

_(J.

Okulicz--Kozaryn

1992,

s. 141 _{n., ryc.}

_4:3,

_5:1).

Z

_przegl?du

_zabytków

_{towarzysz?cych}

nie

_wynika,

?e

którakolwiek

z

czterech

odmian

_typu

A. II 41

_wed?ug

J.

Schustera

_pojawia

_si?

_najwcze?niej

lub

_najpó?niej.

Trzy

zespo?y

grobowe

z

_wyra?nie

_wcze?niej

_szymi

elemen-tami

_wyposa?enia

s?

najprawdopodobniej

zmieszane",

7

Ciep?e, grób popielnicowy 27/1898 (A. Schmi dt 1902, s. _117):

od-miana Z i_{fragment nieilustrowanej} fibuli _oczkowatej ;Malbork -Wielbark,

grób 944 (J. Andrzej owski, J. Martens 1996, s. 27, tabl. XXII):

odmiana Yi fibulaA. IV _68; Gledzianówek, grób 82/1934B _(E. Ka s z e

w-ska 1973, tabl. VIII:4; 1977, s. 92 n., tabl. L): odmiana Y, umbo _Zieling

El i imacz Zieling F3, nale??ce do 2. grupy uzbrojenia wg K.

o A. II 41 X1 • A. II 41 X2

Ryc. 5. _{Rozprzestrzenienie} fibul A. II 41, odmiana Schuster X. _Numery stanowisk odpowiadaj? numerom zestawienia 3

Fig. 5. Distribution of brooches _type A. II _{41, variety} Schuster X. Numbers refer to numbers in list 3

Interesuj?ce

wyniki

przynosz?

natomiast

mapy

rozprze-strzenienia

_{wyró?nionych}

odmian.

szyckiej.

Ich

_{rozprzestrzenienie}

odzwierciedla

bardzo

wyra?nie

migracj?

ludno?ci

_kultury

_wielbarskiej

na

po?u-dniowy

wschód,

wzd?u?

_Bugu,

na co

zwracali

_uwag?

_ju?

G.

Doma?ski

_(1973,

_ryc.

₇₎

i Ju. V.

Kucharenko

_(O.

V.

Ku-harenko

_1980,

s. 4 _{nn., ryc.}

_8).

W

du?o

_mniejszej

liczbie

zapinki

odmiany

X znane _s? z

_kultury

_{przeworskiej,}

tak?e

_przy

_{uwzgl?dnieniu}

_zapinek

_?elaznych,

które,

je?li

si?

ju?

tam

_pojawiaj?,

to w

_postaci

_odmiany

Xl.

Kilka

znalezisk

znad

_?rodkowego

_Dunaju,

_tworz?cych

tam

skupisko

wraz z

_innymi

_typami

fibul

_pó?nocnego

pocho-dzenia,

zostanie

_omówionych

_poni?ej,

_podobnie

_jak

za-pinki

A. II 41 z terenów na

zachód

od

_Odry.

Odmiana

I

_(Ryc.

_4,

zest.

_{2) koncentruje}

_si?

na

Pomo-rzu

Zaodrza?skim

i

_Wschodnim,

a

tak?e

na

_Rugii.

_Dalej

na

_po?udnie

znane s?

tylko

trzy

stanowiska

z

_tymi

fibu-lami

-Kemnitz,

Kr.

Potsdam-Mittelmark

i

dwa

cmenta-rzyska

kultury

luboszyckiej:

Biecz

i

Grabice.

_Najbardziej

na

wschód

_wysuni?te

znalezisko

_pochodzi

z

_Elbl?ga

lub

okolicy

i

mie?ci

_si?

_jeszcze

w

_obr?bie

_kultury

wielbar-skiej.

Odmiany

Xl i X2

_(Ryc.

_5,

zest.

_{3) skupiaj?}

_si?

na

Pomorzu

_Wschodnim,

w

_tym

tak?e

na _prawym

_brzegu

Wis?y,

w

_pó?nocnej

_cz??ci

_{Wielkopolski,}

_zaj?tej

w _owym

czasie

_przez

_kultur?

_wielbarsk?,

i na

terenie

_kultury

lubo-Form?

typow?

dla

_kultury

_przeworskiej

_s?

_zapinki

?

II

A.1I41 Y

• <5

• >5

Ryc. 6. Rozprzestrzenienie fibul A. II 41, odmiana Schuster Y. _Numery stanowisk _odpowiadaj? numerom zestawienia 4

Fig. 6. Distribution of brooches _type A. II _{41, variety} Schuster Y. Numbers refer to numbers in list 4

w

kulturze

_{luboszyckiej,}

cho?

nie

tak

_licznie,

_jak

odmia-na X. Na

zachód

od

_Odry

odmiana

Y

_pojawia

_si?

_tylko

sporadycznie.

Na

_pograniczu

kultur

_wielbarskiej

_i

prze-worskiej

nad

_doln?

_Wart?

na

kilku

_{cmentarzyskach}

wielbarskich

_wyst?puje

odmiana

Y

_(Ryc.

_6,

nr.

_29-31),

podczas

gdy

odmiana

X znana

_jest

tam

tak?e

z

cmenta-rzysk

kultury

przeworskiej

(Ryc.

5,

nr.

_93-96),

co mo?e

?wiadczy?

o

_{bezpo?rednich}

kontaktach

obu

kultur

w

_tej

strefie

_(por.

H.

_Machajewski

1981;

1997,

s. 98

_n.).

Obec-no?? a? 12

fibul

_odmiany

Y w

skarbie

z

_?ubianej

mo?na

t?umaczy?

tym,

?e

_znalaz?y

_si?

tam one

_jako

_przedmioty

zrabowane

na

obszarze

_kultury

_{przeworskiej,}

natomiast

zagadkowy

pozostaje

fakt

_wyst?pienia

9

_egzemplarzy

na

dwóch

lub

_wi?cej

_{cmentarzyskach}

w

_Elbl?gu

i

_okolicy.

Zapinki

typu

A. II 41

_wszystkich

_dotychczas

omó-wionych

odmian,

wraz z

_innymi

elementami

charakte-rystycznymi

dla

_kultury

_{wielbarskiej,}

_jak

fibule

A.

_V,

s.

_8,

tzw.

wisiorki

_opasane,

_bransolety

_w??owate

i

_inne,

w

fazach

_B2

i

_B2/C1

_przekraczaj?

_Odr?,

a

ich

_zasi?g

obejmuje

Pomorze

_{Zaodrza?skie,}

_Rugi?

i w

_mniejszym

nat??eniu

Dolne

_?u?yce

_(A.

Leube

_1989;

J.

Schuster

1996,

tam starsza

_literatura),

co

sk?oni?o

J.

Schustera

do

_wysuni?cia

_hipotezy

o

_w?drówce

niewielkich

_grup

ludno?ci

_kultury

_wielbarskiej

na

_zachód,

_by?

mo?e o

_tym

samym

charakterze,jak

to

mia?o

miejsce

nad

?rodkowym

Dunajem.

Wraz z

_tymi

_grupami

_mog?y

_si?

na

zachód

przedostawa?

tak?e

_elementy

o

charakterze

zachodnio-ba?tyjskim

(J.

Schuster

_2001).

Ryc. 7. _{Rozprzestrzenienie} fibul A. II 41, odmiana Schuster Z. _Numery stanowisk _odpowiadaj? numerom zestawienia 5

Fig. 7. Distribution ofbrooches _type A. II _{41, variety} Schuster Z. Numbers refer to numbers in list 5

Odmiana

Z

_(Ryc.

7,

zest.

₅₎

zosta?a

_przez Jana

Schus-tera

s?usznie

nazwana

_{dolnowi?la?sk?,}

_{przy czym} na

Pomorzu,

z

_wyj?tkiem

trzech

_znalezisk,

_wszystkie

pozo-sta?e

_pochodz?

z

obszaru

na _prawym

_brzegu

_Wis?y,

cho?

naj liczniej

szej

serii

_tych

fibul

_dostarczy?o

lewobrze?ne

cmentarzysko

w

_Ciep?em,

_pow.

tczewski

_(d.

_Warmhof,

Kr.

_Mewe).

Jest

bardzo

_{prawdopodobne,}

?e w

_okolicy

tego

stanowiska

_znajdowa?

_si?

warsztat

_produkuj?cy

takie

zapinki,

które

_jednak

nie

_dociera?y

_ju?

do

_strefy

cmenta-rzysk

typu

Odry-

W

_{?siory-Grzybnica.}

Nie

_jest

to

kwestia

ró?nicy

czasowej,

gdy?

fibule

_odmiany

Z

wspó?wyst?-puj?

z

formami

_fazy

_B2/C1,

_spotykanych

tak?e

na

wy-mienionych

cmentarzyskach,

tzn. na

_Pojezierzu

Kaszub-skim

i

_Kraje?skim,

_przed

ich

_{opuszczeniem.}

_Dopiero

na

obszarze

_po?o?onym

_bardziej

na

wschód

w

kierunku

Wielkich

Jezior

Mazurskich

_(Ryc.

_7,

nr

_16,

_18),

_zapinki

odmiany

Z znane s? z

_grobów

z

_zabytkami

_fazy

C1a8•

Zdobienie

fibul

A. 1141 z

_?ubianej,

niezale?nie

od

odmiany,

sk?ada

_si?

_najcz??ciej

z

trzech

_pionowych

po-dwójnych

linii

na

_kab??ku

i

dwóch

_wisz?cych

lub

stoj?-cych

trójk?tów

z

_{koncentrycznymi}

kó?kami

na

_szczycie.

Dwukrotnie

_(F

_2,

F 12

-obydwa

egzemplarze

odmiany

Xl;

ryc. 2:

18.20)

kab??k

zdobiony

jest

pseudogranulacj?,

co

_znajduje

_{odpowiedniki,}

zw?aszcza

w

_wypadku

fibuli

8

Ostróda, grób 13 (O. Tischler, H. Kemke 1902, tabl. 1:16): z_fibul?

A. VI _{161; Po?owite, groby} 15 i 20 _(H. J. _{Eggers 1951,} s _{178; 1966,}

Ryc. 8. Fibule A. II 43. _Numery stanowisk _odpowiadaj? numerom zestawienia 6

Fig. 8. Distribution ofbrooches type A. II 43. Numbers refer to numbers in list 6

32n)9,

z

_cmentarzyska

w

_Ciep?em,

_grób

_popielnicowy

15/1897

₍₂

_egz.; A.

Schmidt

_1902,

s.

_112,

tabl.

_VI:7c)

i z

_cmentarzyska

w

_Povarovce,

_raj.

_Zelenogradsk

_(d.

Kirpehnen,

Kr.

_Fischhausen;

W.

Nowakowski

_1996,

tabl.

_80:5)

-

fibule

z

dwóch

ostatnich

stanowisk

_maj?

smuk??posta?,

zbli?on?

do

_typuA.

II 38. Du?o

liczniej-sze _s?

_zapinki

z

_p?ytk?

na

_g?ówce,

zdobione

na

_g?ówce

poziomym,

a na

_kab??ku

_cz?sto

_pionowym

??obkowa-niem,

o

_konstrukcji

_spr??ynowej

lub

_zawiaskowej,

na-le??ce

do

_typu

A.V133

_(W.

Nowakowski

_1995,

s.

_38--41,

tabl.

_8:1-12;

A.

_{Juga-Szyma?ska}

_2004,

s. 107

_n.),

któ-rego

wszystkie

egzemplarze

z

_wyj?tkiem

kilku,

_grupuj?

F

_2,

W

dwóch

_zapinkach

_odmiany

_Y,

z

_miejscowo?ci

Abraham,

okr.

_Galanta,

_grób

I

_(T.

Kolnik

_1980,

s.

_20,

tabl.

_LXIV/lb;

J.

_Tejrai

_1999,

_ryc.

_29:5),

i z

_Opatowa,

pow.

k?obucki,

grób

857

_(K.

God?owski

_1970a,

_ryc.

3

_a-c).

Szczególny

wariant

_reprezentuj?

fibule

F 22 i F 32

(Ryc.

2:10.12)

o

formie

_zbli?onej

do

_typuA.

1141,

przy czym

nó?ka

fibuli

F 22

jest

silnie

stopiona

i

zdeformo-wana.

_Maj?

one

_prostok?tn?

_p?ytk?

na

_g?ówce,

bez

kap-turków,

zdobion?

kilkoma

_poprzecznymi

liniami.

Jest to

forma

bardzo

_rzadka,

a

_analogie

do

_zapinek

z

_?ubianej

pochodz?

z

_{najwcze?niejszej}

_cz??ci

_cmentarzyska

war-stwowego

w

_Luboszycach,

_pow.

kro?nie?ski

_(odrza?ski),

si?

w

_obr?bie

_kultury

_{bogaczewskiej,}

_gdzie

datowane

s? na

_schy?ek

_fazy

_B2

i na

_faz?

_B2/C1•

Z

_kultury

wielbar-skiej

znany

jest

tylko

egzemplarz

ze

_Zwierzewa,

_pow.

ostródzki

_(d.

Abbau

_Thierberg,

Kr.

_Osterode;

A.

Bezzen-berger

1909,

s.

_71,

_ryc.

_38),

za?

fibula

znaleziona

lu?no

w

Berlinie-Mitte

_(A.

Leube

_1975,

s.

_154,

tabl.

_30:7;

W.

Nowakowski

_1995,

s. 38 nn.; J.

Schuster2001,

s.

_418,

ryc. 2:

1)

uwa?ana

_jest

za

_import

_{zachodnioba?tyjski.}

skiej

nad

_?rodkowy

_Dunaj,

_{interpretuj?c}

_{je jako}

_nap?yw

mniej

szych

grup

ludno?ci,

a

nie

_ca?ych

_plemion.

Zdaniem

K.

_God?owskiego

_(1994,

s. 73 n., ryc.

5)

chodzi

tu

_raczej

o

_?lady

_{d?ugotrwa?ych}

kontaktów

_mi?dzy

_{s?siaduj?cymi}

z

_sob?

_ludami,

_{przy czym}

nie

mo?na

_wyklucza?

migra-cji

jednostek

lub

niewielkich

_grup

ludno?ci

z

_pó?nocy.

Dyskusja

ta

zosta?a

ostatnio

_podsumowana

_przez J.

Raj-tara

_(2002).

W

_?adnym

_wypadku

nie

_jest

mo?liwe

??cze-nie

_zespo?ów

z

fibulami

A. II 43 z

_ewentualn?

_migracj?

Wiktowalów,

z

_której

to

_tezy

i sam

_jej

autor

_pó?niej

_si?

wycofa?

(M.

Ol?dzki

1997,

s.

_74).

Znaleziska

_zapinek

A. II 43 ze

_starych

zbiorów

_muzealnych

w

_rzymskich

prowincjach

Pannonia i Dacia

Porolissensis

_(Zest.

₆₎

mog?

by?

interpretowane

jako

?lady

pobytu

germa?skich

kobiet,

wzi?tych

do

niewoli

lub

zak?adniczek

_(J.

_Rajtar

2002).

Rozmieszczenie

fibul

_typu

A. II

_40,

_przy

znacznie

mniejszej

liczbie

_egzemplarzy,

_przedstawia

taki

sam

obraz

_jak

_zapinek

A. II 41.

Trzeba

_jeszcze

_wspomnie?,

?e

fibule

A.

_1141,

_których

tak

wielkie

_{nagromadzenie}

obserwuje

si?

na

terenie

_kultury

_{wielbarskiej,}

sporadycz-nie

_tylko

_przenika?y

-jako

importy

z

_jej

obszaru

-na

obszar

_kr?gu

_{zachodnioba?tyjskiego}

_(Kosewo,

Równina

Dolna,

S?awosze).

Na

wschodni

_zasi?g

_tych

fibul

zwrócili

ostatnio

uwa-g? A.

Kokowski

i J. B.

Maleev

(1999).

Z

kolei

ich

wy-st?powanie

w

kulturze

_luboszyckiej

i u

Ba?tów

Zachod-nich

_(w

_tym

ostatnim

_wypadku

chodzi

zaledwie

o

_trzy

egzemplarze)

wskazuje,

?e na te

_obszary

_mog?y

_przyby?

kobiety

z

_kultury

_{przeworskiej,}

dwa

znaleziska

z

Lubelsz-czyzny i

fibula

z

_Zaleszczyk

_maj?

_by?

natomiast

?ladem

migracji

Gotów,

co

_jednak

_wydaje

_si?

ma?o

prawdo-podobne

wobec

_{przeworskiego}

rodowodu

_tych

_zapinek.

Migracj?

gock?

po?wiadcza

tak

du?a

liczba

_innych

za-bytków,

?e

niekonieczne

_jest

tu

_w??czanie

tak?e

_typu

A. 1143.

Ostatnia

_zapinka

_grupy A. II z

_?ubianej

reprezentu-je

typ

43

_(Ryc.

2:

_11;

_ryc.

_8,

zest.

_6),

_który

w

ostatnich

dziesi?cioleciach

cieszy?

si?

szczególnym

zainteresowa-niem

_badaczy.

Tak?e

i ten

_typ

_jest

_form?

_przewodni?

fazy

B2/C1

(K.

God?owski

_1970c,

tabl.

_1:52;

G.

Doma?-ski

_1979,

s.

_20).

Fibule

A. II 43 s?

charakterystyczne

dla

stroju

kobiecego

i

_wykonane

_s?prawie

zawsze z

br?zu,

niekiedy

bywaj?

wyk?adane

z?otem

lub

srebrem.

Rozwi-n??y

si?

one

_wed?ug

_wszelkiego

_{prawdopodobie?stwa}

na

terenie

_kultury

_przeworskiej

_(K.

God?owski

_1977,

s.

_15),

za _czym

_przemawia

ich

_koncentracja

w

_jej

cen-trum

_(Ryc.

_8).

_Drugie

_skupienie,

nad

_?rodkowym

Duna-jem,

uwa?ane

_by?o

_przez T.

Kolnika

_(1965,

s. 183

_nn.)

za

?wiadectwo

_migracji

_Langobardów

i

Obiów

w

latach

166-169

nad

_t?

_rzek?.

M.

_Ol?dzki

_(1992b)

_przypisywa?

te

_zapinki

wandalskim

_Wiktowalom,

a

_materia?y

znad

górnej

Cisy,

z

cechami

_{charakterystycznymi}

dla

_kultury

przeworskiej

-Hasdingom

(M.

Ol?dzki

1993;

1999).

Zdaniem

_tego

autora

_zapinki

A. II 43

_mia?y

_by?

pozosta-?o?ci?

ostatniego

etapu

nap?ywu

zabytków

metalowych

o

cechach

_przeworskich

na

_po?udnie,

_szczególnie

intensy-wnegowfazie

Bj..J.

Tej

ral

_(1970;

_1983,s.

101 nn.;

1999),

na

_podstawie

takich

_zabytków

o

charakterze

przewors-kim,

jak

zapinki

?elazne

_zapinki

A.

_V,

s.

_8.,

10.

iII.,

tr?bkowate

inkrustowane

srebrem

A. IV

_76,

a

_pó?niej

fibule

A. V

_129,

A. 1143 i A.

_V,

s. 1. oraz _pewne

_typy

ceramiki

i

_ostrogi

_grupy E J.

_Ginalskiego,

widzi

tu

na-tomiast

dwie

_znaczniej

sze

fale

_infiltracj

i

_kultury

przewor-Kartowanie

_{poszczególnych}

_typów

_zapinek

nie

za-wsze

_przynosi

tak

_interesuj?ce

_rezultaty,

_jak

_te,

które

zosta?y

tu

_{przedstawione.}

W

wielu

_wypadkach

konieczne

jest

wyró?nienie

wariantów

_typów

_{almgrenowskich,}

_pod

warunkiem

_jednak?e,

?e

_warianty

te

_zostan?

wydzie-lone

w

taki

_sposób,

_aby

_{odzwierciedla?y}

_rzeczywiste

ró?nice

_kulturowe,

a

nie

_by?y

_jedynie

_mechanicznym

podzia?em,

dokonanym

na

_podstawie

_{drugorz?dnych}

kryteriów.

Podzia?

_typuA.

_1141,

_{zaproponowany przez}

J.

_Schustera,

_jest

_przyk?adem

nie

_{wykorzystanych}

_dot?d

mo?liwo?ci.

Pro!

dr

habil.

_Magdalena

_Mqczynska

Instytut

Archeologii

Uniwersytetu

?ódzkiego

ul.

Pomorska

96

91-402

?ód?

ZESTAWIENIA10

Zestawienie 1. Fibule A. II

_38,

_formy

F 1 i F 3 4. SK Kr i?

o v a n _y nad

Dudvahom,

okr. Sered. Znal.

lu?ne: wariant

_(T.

Kolnik

1958,

s. 381 n., tabl.

1:2).

1. DK

_H0jby

_Mark,

_Hojby

sn,

Assum

hd,

Odense amt

(E.

Cosack

1979,

s.

98,

tabl.

_60:1).

2. DK Jue11 ing e, Halsted sn, Lollands Norrc

hd,

Maribo amt. 10

Oile w zestawieniach nie _podano surowca, chodzi o _{zapinki br?zowe,}

gdy nie _{podano liczby egzemplarzy, jest} to _{egzemplarz pojedynczy. Skróty:}

Grób _{1: 2 egz.} srebrne

_(S.

Miiller

1911,

s.

8,

ryc. 10:

11;

1933,

s.

95;

E. Cosack

1979,

s.

98,

tabl.

60:2;

U. LundHansen

1987,

s.402).

A -Austria, BY -Bia?oru?, CZ -Rep. Czeska, D -Niemcy, DK -Dania, H -W?gry, RO -Rumunia, SK -S?owacja, UA -Ukraina. W_wypadku

znalezisk z Polski, sk?d pochodzi wi?kszo?? zarejestrowanych fibul,

zrezygnowano z oznaczania _{kraju pochodzenia.} Znaleziska

nienumero-wane i niekartowane _{(kolekcje, materia?y przemieszane itp.)} oznaczono

skrótem BN.

3. D Gotha a m Se e_{b erg,} Kr. Gotha. Osada: egz. ze

zdo-bionymi

kapturkami

(R.

von Uslar

1938,

s.

102,

199,

tabl.