Mariusz Makowski CIESZYN
Figura św. Jana Nepomucena z Błogocic i jej fundator
Jan Antoni Lechniti von Fridenburg
W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, w zeszycie dotyczącym miasta Cieszyna1 pominięty został jeden z ciekawszych przykładów późnobarokowej rzeźby kamien
nej na Śląsku Cieszyńskim. Chodzi o dotychczas nie znaną w literaturze figurę św, Jana Nepomucena, znajdującą się przy tzw. „zameczku” (zwanym też dworem
Stonawskich) w cieszyńskiej dziel
nicy Błogocice, przy ul. Żeroms
kiego 1.
Podcieszyńska wieś Błogocice wzmiankowana jest po raz pierw
szy w 1442 r.2, zaś w roku 1447 wspomniany jest, będący własnoś
cią cieszyńskich książąt „blohots- ky folwark” 3. W I połowie XVI w.
wieś dostała się w ręce rodziny Mitmayerów z Błogocic4. Najpra
wdopodobniej to oni wystawili po
łożony na niewielkim wzniesieniu, ponad korytem rzeczki Puńcówki, skromny dwór z murowaną, miesz
kalną wieżą, w której po dziś dzień zachowały się renesansowe archite
ktoniczne relikty. Od czasów Mit
mayerów aż po 1906 r. Błogocice przechodziły z rąk do rąk wielu szlacheckich rodzin, które w mniej
szym lub większym stopniu doko
nywały kolejnych zmian w archite- Herb Jana Antoniego Rycerza Lechniti von Fri- kturze dworu i jego otoczeniu.
denburg wg. K. Błażka. Ostatnia przebudowa w 1909 r. wg.
projektu Roberta Lewaka zatarła jego zabytkowy charakter, zaś przyłączenie Błogocic do Cieszyna w 1922 r. i ich położenie na pery
feriach miasta przyczyniło się do utraty zainteresowania historyków tym obiektem.
U stóp błogocickiego dworu, na skarpie pod ryzalitem wieży, stoi zwrócona ku drodze późnobaro- kowa, rzeźbiona w piaskowcu figu
ra Jana Nepomucena — świętego, którego kult szeroko rozpowszech
nił w katolickich krajach w tym i na Śląsku zakon Jezuitów. Podobizny Jana Nepomucena często umiesz
czano przy mostach, co z jednej strony nawiązywało do jego męcze
ńskiej śmierci w nurtach Wełtawy, zaś z drugiej miało zapobiec zwią
zanym z wodą niebezpieczeńst
wom, szczególnie powodziom.
Podstawę rzeźby stanowi masy
wny czworoboczny postument zwieńczony gzymsem, na którym umieszczony został rodzaj ściętego obelisku ozdobionego od frontu herbem, zaś po bokach girlandami kwiatów i owoców. Dźwiga on stylizowaną chmurę otoczoną uskrzydlonymi główkami dwóch puttów. Unosi się na niej rzeźba św. Jana Nepomucena w sutannie i komży, z kapłańskim biretem na głowie. Prawą ręką podtrzymuje spory krucyfiks, w lewej trzyma sporządzoną z blachy gałązkę pal
my— symbol męczeństwa. Podob
nie z blachy wykonana została au- Figura św. Jana Nepomucena z Błogocic, 1829 r.
reola wokół głowy, z pięcioma Fot. Gregor Semrad, 1996 r.
gwiazdami — atrybutami świętego
nawiązującymi do legendy jego martyrologii. Dynamiczna kompozycja postaci Jana Nepomucena osiągnięta została poprzez zastosowanie kontrapostu oraz spowicie lekko wygiętego tułowia w fałdzie, powiewające szaty. T o typowe dla sztuki baroku ożywienie tanecznym ruchem kontrastuje z jego zastygłą w bólu
„Zameczek” w Błogocicach. Ilustracja z dzieła F. Slamy, Ó sterreichische Schleden, Prag 1887.
twarzą naznaczoną patosem duchowym przeżyć. Całą kompozycję rzeźbiarską cechuje wysoki artyzm i wykonanie, znamionujący mistrzostwo warsztatu jego anonimowego twórcy. Stawia to blogocicką figurę św. Jana Nepomicena w rzędzie jednych z najlepszych przykładów późnobarokowej ekspresyjnej rzeźby kamiennej na Śląsku Cieszyńskim.
Proweniencję, datę powstania i osobę fundatora, a co najważniejsze — przyczynę ufundowania figury ujawniają łacińskie inskrypcje umieszczone po czterech bokach postumentu. Ich treść o błagalnym charakterze umieszczona została z frontu i po bokach postumentu.5
Inskrypcja na froncie:
I n g r V e r e n t s I b e L L a f a M e s
C
rVX
D I r a V e n e n I aV X IL Io D e a L t I s n e p o M V C e n e
V e n I
I n s k r y p c ja na lewym boku:
In s k ry p c ja n a prawym boku:
V LtVras s e g e t eM proC V LeX Ige
or anD InIs Ir a s
s e rVes
D I VeLares a saeVofV L M InIs
I CtV
N a t o m i a s t tył postumentu został opatrzony napisem fundacyjnym:6
posV It tVteLa rIs patronI
InfIM V s IoANNES ANTONIVs
De LeChnItI
Każda z inskrypcji zawiera datę ukrytą w chronostychu. Jest nią rok 1729 — rok kanonizacji Jana Nepomucena przez papieża Benedykta XIII. Staje się więc jasny motyw wystawienia pomnika świętemu przez jego fundatora Jana Antoniego de Lechniti — ówczesnego właściciela Błogocic.
Nie omieszkał on także umieścić na nim swego szlacheckiego herbu, unaocz
niając tym samym swój czyn fundacyjny i podkreślając swoją religijność. Choć herb jest częściowo zatarty, rysunek jego jest na tyle czytelny, by można go opisać.
W polu dwudzielnym w słup, z prawej strony znajduje się półorzeł, ze strony lewej dębowa gałązka w słup z dwoma liściami i trzema żołędziami. W klejnocie, nad rycerskim hełmem turniejowym z koroną znajdują się trzy strusie pióra. Tarcza herbowa otoczona została bogatymi labrami w kształcie liści akantu.7
Pochodzący z Frydku Jan Antoni Lechniti przybył na początku XVIII w. do Cieszyna, gdzie był królewskim kameralnym poborcą podatkowym, cesarskim urzędnikiem celnym oraz cesarskim dzierżawcą wyszynku wódki w księstwie cieszyńskim. W Ołomuńcu, 12 VIII 1716 r. ożenił się z Marią Klarą wdową Welczlianową z domu Ginter.8 Z małżeństwa tego 18 VIII 1719 r. w Cieszynie przyszedł na świat syn Franciszek Karol.9 Już w 1716 r. małżonkowie Lechniti byli właścicielami domu nr 140, obok domu należącego do niejakiego Jastrzembskiego, przy ul. Niemieckiej (obecnie ul. Mennicza 20) w Cieszynie.10
W tym czasie w Cieszynie oprócz Jana Antoniego zamieszkiwali także inni członkowie rodziny Lechnitich, pozostający w związkach z wysokimi urzędnikami kameralnymi. Żoną nadregenta i śląskiego radcy kameralnego Franciszka Filipa von Góssingera była Klara von Lechniti, być może siostra Jana A ntoniego.11 Inny
członek tej rodziny pochodzący z Cie
szyna — Józef Lechniti studiował w 1732 r. w Ołomuńcu.12
18 II 1719 r. Jan Antoni otrzymał czeskie szlachectwo za zasługi swych przodków w służbie wojskowej a także osobisty i dobrowolny udział w wojnie przeciwko Turkom oraz późniejszą służbę urzędniczą. W dziesięć lat póź
niej, 3 IX 1729 r., podniesiony został do stanu rycerskiego z predykatem
„von Fridenburg” .13 Nobilitacja oraz uzyskanie czeskiego inkolatu otwo
rzyło przed Lechnitim możliwość za
kupu majątku ziemskiego. Skorzystał z niej 1 0 I V 1724 r., kiedy to kupił wieś Błogocice za 2.500 florenów od Anny Marii Skrzydłowskiej urodzonej Gu- reckiej von K om itz.14 Zapewne sam gospodarzył w swym nowym majątku, bowiem w latach 1726— 1728 sądził się z byłą właścicielką o pewne ob
ciążenia w naturze na rzecz cieszyńs
kiego dziekana.15 Podczas swego krót
kiego władania Błogocicami, na rok przed swą śmierdą, wystawił opisaną figurę św. Jana Nepomucena.
Jan Antoni Lechniti von Friden
burg zmarł w Cieszynie 2 IV 1730 r.16 Pozostawił dzieci i wdowę, która dzie
rżyła Błogocice jeszcze w 1733 r. Po śmierci męża procesował się z nią cech winiarski oraz Urząd Krajowy w Cie
szynie o to, że nielegalnie szynkowała w Błogocicach winem, naruszając miejskie prawo milowe. Ostatecznie dekretem z 1733 r. Urząd zakazał jej tego opłacalnego procederu.17
N ie wiadomo dokładnie kiedy i komu Maria Klara Lechniti sprzedała Błogocice.
Najprawdopodobniej kupił je Jan Józef baron Spens von Booden z końcem lat 30-tych XVIII w.18 Ostatnia znana wzmianka o Marii Klarze pochodzi z 1739 r., kiedy była właścicielką domu w Cieszynie wraz z swymi dziećmi.19 Od tego czasu nie ma przekazów o pobycie członków rodziny Lechniti von Fridenburg w Cieszynie, natomiast w poł. XVIII w. często ich nazwisko pojawia się w Opawie.20
Stojąca od prawie 270 lat pod błogocickim „zameczkiem” figura patrona mostów, dobrej sławy, spowiedników i tonących jest niemym świadkiem epoki w której powstała. Sama przez się wiele mówi o formach życia religijnego
DIka
VbW
Figura św. Jan a Nepom ucena z Blogocic. Ryc.
autora.
i pobożności mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, jej wyrafinowana forma świadczy 0 w y s o k im poziomie kulturalnym i wyrobieniu artystycznym tak twórcy jak 1 m ecen asa, zaś herb i fundacyjne napisy otwierają drogę nie tylko do badań nad losami Jana Antoniego Lechniti von Friedburga i jego rodziny, lecz także nad in teresu jącą historią jednej z stosunkowo nowych dzielnic Cieszyna.
Przypisy
1 K atalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VI W ojewództwo katow ickie. Z. 3: M iasto Cieszyn i Powiat Cieszyński. Red. I Rejduch-Sam kowa, J. Samek, W arszaw a 1974.
2 Listinaf Teśin 1958, nr 182; A rchiwum Państwowe w K atow icach, O ddział w Cieszy
nie (dalej A P C ) , K om ora Cieszyńska (dalej K C) , sygn. 1191.
3 Listinaf Teślnska..., nr 199; oryg. A PC, Zbiór D okum entów Pergam inow ych, sygn.
13.
4 O. Biermann: Geschichte des H erzogthum sT eschen,T eschen 1863, s. 202; J. Pilnaćek:
Rody stareho Slezska, B rno 1991, t. 3, s. 793.
5 Tłumaczenie w wolnym przekładzie — front: „Jeśli pojaw ią się wojny, głód, krzyż, złowieszcze znaki zarazy, przybądź z nieba N epom ucenie z p om ocą” , lewy bok: „Przepędź daleko od pola najgorsze gniewy gradu” , praw y bok: „Służebnice boskie, Lary, zachowajcie nasze dom ostw a od straszliwego uderzenia p io ru n a” (L ary — w mitologii rzymskiej:
opiekuńcze bóstwa domów, miast i państw a.)
6 Tłumaczenie w wolnym przekładzie: „W ystawił [ten pom nik] opiekuna i obrońcy [św.
Jana Nepomucena] uniżony [sługa] Jan A ntoni de Lechniti” .
7 Nieco odmienny w formie herb (zapewne wersję rycerską) prezentuje w swym herbarzu K. Błażek (patrz ryc.): w czwórdzielnej tarczy w 1 i 4 polu półorzeł, w 2 i 3 p o d o b n a dębow a gałązka, w klejnocie między rozwiniętymi skrzydłami trzy strusie pióra. Barwy nieznane. Por.
K. Błażek: D er Adel von Oesterreichisch SchJesien, N urnberg 1885, s. 40.
* Parafia św. M arii M agdaleny w Cieszynie (dalej PC), T rauungs M atrik. T.
V 1710—1745, s. 76.
9 PC, Taufm atrik, T. X, s. 33.
10 APC, A kta M iasta Cieszyna (dalej A M C), sygn. 758, Spis dom ów po pożarze Cieszyna w 1720 r.; APC, A M C 29, U rbarz m. Cieszyna z 1728 r.; L. Igalffy-Igaly: N otizen uber Kamerbeamte in Schlesien. ,A d le r” , 11. (XXV.) Bd., 1977— 79, s. 306.
11 7.X.1728 r. urodził się w Cieszynie ich syn Franciszek A ntoni von G ósinger. Por. PC, Taufmatric, T. X, s. 320; oraz L. Igalffy-Igaly: op. cit.
12 L. Igalffy-Igaly, op. cit., „A dler” 1966, s. 40.
3 M odelhart Artur: Die im Landesarchiv zu Troppau befindlichen Standes — erhóhun- gen vom Jahre 1642— 1760. Zeitschrift fur Geschichte und K ulturgeschichte Ósterrei- chisch-Schlesiens, 12, 1917, s. 101; K . Błażek: op. cit., s. 40.
14 APC, K C, sygn. 268, f. 377; Zemsky Archiv v O pave (dalej ZA O), Slezsky stavovsky archiv v Opave 1318— 1850, K nihy zadni, Kniżestvi Teśinske, „P rotocollum Confirm atiorum Herzogthum Teschen” , sygn. 977 ch, s. 1—3; K arolinsky k atastr slezsky. T. 2, wyd. J.
rzbohaty ? St. D rkal. Praha 1973. s. 708. A nna M aria Skrzydlowska weszła w posiadanie ogocic, które od 1703 r. były własnością jej pierwszego męża K asp ra Filipa barona amt-Genois d ’A nneaucourt, kupując je w raz z R opicą w 1716 r. (por.: ZA O , op. cit., sygn.
y77 h s. 32—34; APC, Kc, sygn. 2009, fol. 49.) is APC, K C, sygn. 268, f. 347— 348, 377 n., 390 nn.
PC, Sterbem atrik, T. II 1714— 1743, s. 287.
17 A PC, A M C , sygn. 882; K siążnica w Cieszynie, T ow arzystw o Czytelni L udow ej, F Popiołek, sygn. 44/389 M SW , s. 73.
" 2 III 1745 r. od Jan a Józefa Spens von Booden kupił Błogocice za 6.000 FI. Ig n aq D aniel Spens von Booden, por. ZA O , op cit., sygn. 977 k, 55— 57.
, '* A PC, A M C , sygn. 40, fol. 119v.
20 L. Igalfly-Igaly: op. cit., s. 88—89; J. N irtl: V erlassenschaftsakten adeliger Personen im schlesischen Landesarchiv zu T roppau. „A dler” , 1933, X I. Bd. N r 29— 30; J. N irtl: Adelige Fam ilien in schlesische M atriken. „A dler” , 1934, X I. BBd. N r. 37— 38.
