Funkcje wartości w kształtowaniu osobowości

Funkcje wartości w kształtowaniu

osobowości

Studia Warmińskie 43, 225-236

2006

FUNKCJE WARTOS

´

CI W OSOBOWOS

´

CI

T r e s´ c´: Wstep. — 1. Pojecia wartos´ci i osobowos´ci. — 2. Skutki realizacji wartos´ci. — 3. Poczucie sensu zycia. — 4. Wartos´ci w strukturze sumienia. — 5. Motywujaca rola wartos´ci. — 6. Style zycia. — Zusammenfassung

WSTEP

W trakcie rozwoju wykształca sie w człowieku system wartos´ci, kto´ry spełnia wazne funkcje. Przede wszystkim wartos´ci ukierunkowuja rozwo´j osobowos´ci. Jezeli zostana one zinternalizowane, maja decydujacy wpływ na cele i zadania realizowane przez człowieka, na kształtowanie sumienia, dokonywanie ocen moralnych, na poczucie zadowolenia, a zwłaszcza na dos´wiadczenie sensu zycia, a w konsekwencji na wybo´r okres´lonego stylu zycia. Problematyka ta moze miec´ ro´zne ujecia. W niniejszym opracowaniu rozwazamy problem funkcji wartos´ci w osobowos´ci, majac na uwadze fakt, iz człowiek nie jest tylko pobudzany do

działania przez popedy, ale takze pociagany przez wartos´ci [...]. Dazenie do

wartos´ci i sensu jest podstawowa siła motywacyjna w człowieku, jest jego gło´wnym i najwazniejszym dazeniem. Jest ono ro´wniez zasadnicza droga do pełnej samorea-lizacji, spełnienia siebie w wymiarze naturalnym i nadprzyrodzonym. Jezeli tak jest, to fakt ten musi takze uwzgledniac´ teoria pedagogiki, koncepcja wychowania młodego człowieka1_{. A zatem warto sobie us´wiadomic´ podstawowe funkcje}

wartos´ci w osobowos´ci, by dobrze prowadzic´ proces wychowawczy, kto´ry musi byc´ wychowywaniem do autentycznych wartos´ci2_{. I to jest cel artykułu.}

1 _{M. W o l i c k i, Dazenie do sensu i wartos´ci a samorealizacja, w: Katecheza w słuzbie}

wiary, red. W. Janiga, T. Koco´r, Przemys´l 2004, s. 355; por. t e n z e, Teoria motywacji w ujeciu Viktora Emila Frankla, ZP 1(1988), s. 59–64.

2 _{Idzie tu zwłaszcza „o prymat wartos´ci duchowych, dobra, prawdy, piekna i innych wartos´ci}

przed wartos´ciami materialnymi”; zob. M. W o l i c k i, Wychowanie do wartos´ci, Wrocław 1999; t e n z e, Dazenie do sensu, jw., s. 355; W. J a n i g a, Akceptacja wartos´ci religijno-moralnych katechizowanej młodziezy w s´rodowisku szkolnym, Lublin 1999, s. 24–127 (mps B KUL).

I. POJECIA WARTOS

´

CI I OSOBOWOS

´

CI

Wyodrebnienie problematyki wartos´ci w autonomiczna nauke — aksjologie — dokonało sie dopiero na przełomie XIX i XX wieku3_{. Nazwy aksjologia}4_{po raz}

pierwszy uzył P. Lapie, a po´z´niej E. von Hartmann, lecz sama problematyka aksjologiczna jest tak stara, jak stara jest problematyka dobra w filozofii5_{. W XIX}

wieku R.H. Lotze stworzył odrebna dyscypline — filozofie wartos´ci6_.

Wielorakie funkcje wartos´ci powoduja, ze staja sie one przedmiotem badan´ ro´znych dziedzin nauki7_{. K. Kotłowski, przypominajac teze R. Ruyera, stwierdza,}

ze dzisiaj otwierajac ksiazke na temat wartos´ci nigdy do kon´ca nie wiemy z go´ry,

czy bedziemy mieli do czynienia z: 1) traktatem teologicznym; 2) z rozprawa psychologiczna na temat popedo´w i zainteresowan´; 3) z rozprawa o charakterze socjologicznym; 4) z traktatem ekonomicznym; 5) z rozprawa logiczna; 6) z trak-tatem moralnym; 7) z rozprawa dotyczaca zagadnien´ ogo´lnofilozoficznych; 8) z rozprawana tematy psychologii ogo´lnej8_{. Wynika to stad, ze w nauce pojawiło}

sie wiele ujec´ i definicji wartos´ci, w zaleznos´ci od tego, kto´ra z dyscyplin podejmuje te problematyke. Władysław Tatarkiewicz wyraza wrecz poglad, ze zdefiniowanie wartos´ci jest niezmiernie trudne i nie wiadomo, czy w ogo´le jest mozliwe9_{. W niniejszym teks´cie pominie sie szeroka dyskusje na ten temat ws´ro´d}

filozofo´w, teologo´w, socjologo´w, pedagogo´w, psychologo´w, ekonomisto´w, etno-grafo´w i innych znawco´w zagadnienia. Mozna jednak podac´ ogo´lna definicje wartos´ci: wartos´c´ — podstawowa kategoria aksjologii, oznaczajaca wszystko, co

cenne i godne pozadania, co stanowi cel ludzkich dazen´10_{. We wspo´łczesnej}

pedagogice wartos´ci definiuje sie jako odkryte w oparciu o dos´wiadczenie psycho-pedagogiczne normy i zasady postepowania, kto´re umozliwiaja wychowankowi rozwo´j i satysfakcjonujace zycie11_{. Inna definicja okres´la wartos´c´ jako dobro}

obiektywne, zaspokajajace potrzeby i decydujace o ukierunkowaniu oraz rozwoju 3 _{S. K o w a l c z y k, Podstawy s´wiatopogladu chrzes´cijan´skiego, Wrocław 1986, s. 141.} 4 _{Gr. axios — majacy wartos´c´, wartos´ciowy, logos — rozum, teoria, nauka; T. S t y c z e n´,}

Aksjologia, EK, t. 1, k. 256; por. H. H ü l s m a n n, Axiologie, w: Historisches Wörterbuch der Philosophie, Darmstadt 1971, s. 737; („Axiologie ist Weltlehre als strenge Theorie der Werte, analog der Logik und in Unterschiedenheit von einer reinen Praktik als Lehre vom Handeln”); M. S c h e l e r, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, Bern – München 1954, s. 102; S. K o w a l c z y k, jw., s. 142.

5 _{T. S t y c z e n´, jw., k. 256.} 6 _{S. K o w a l c z y k, jw., s. 146.}

7 _{„Kolejno pojecie wartos´ci rozwijano w dziedzinach: ekonomii (jako wartos´c´ ekonomiczna}

— A. Smith), moralnos´ci (jako dobro moralne — I. Kant, G. Hegel), estetyki (jako piekno — H. Lotze), religii (jako s´wietos´c´ — R. Otto), i logiki (jako prawda — G. Frege)”; A. B r o n k, Wartos´ci chrzes´cijan´skie, RF 41: 1993, nr 2, s. 62. Na temat wielorakiego funkcjonowania pojecia „wartos´c´” zob. m.in. K. C h a ł a s, Wychowanie ku wartos´ciom. Elementy teorii i praktyki, Kielce 2003, s. 15–29; A. B ł a s i a k, Młodziez — s´wiat wartos´ci, Krako´w 2002, s. 23–134.

8 _{K. K o t ł o w s k i, Filozofia wartos´ci a zadania pedagogiki, Wrocław – Warszawa –}

Kra-ko´w, 1968, s. 34.

9 _{W. T a t a r k i e w i c z, Parerga, Warszawa 1978, s. 61.}

10 _{U. S c h r a d e, Etyka — gło´wne systemy, Warszawa 1992, s. 50.}

11 _{M. D z i e w i e c k i, Kształtowanie postaw. Wolnos´c´ — Wartos´ci — Seksualnos´c´, Radom}

osobowos´ci. Aby jednak owo obiektywne dobro (mogace miec´ postac´ rzeczowa, osobowa, kulturalna, moralna czy religijna) było wartos´cia, konieczne jest, by wychowanek je dostrzegł i zechciał po nie siegnac´. Z pedagogicznego punktu widzenia, o randze wartos´ci decyduje bowiem podmiotowe ustosunkowanie sie wychowanka wobec nich. Dobro stanowi zatem wartos´c´ tylko wtedy, gdy zdolne jest oddziaływac´ na człowieka, zdobyc´ jego przychylnos´c´ i zdynamizowac´ jego rozwo´j psychofizyczny12_{. Poznanie, dos´wiadczanie i akceptacja wartos´ci sprzyja}

zas´ ich internalizacji, dzieki czemu utrwalaja sie sposoby zachowania zgodne z wartos´ciami13_.

Ze wzgledu na dociekania zawarte w artykule, warto tez zwro´cic´ uwage, ze nowozytne pojecie wartos´ci łaczy sie z czynnos´cia wartos´ciowania siegajaca do fundamento´w ludzkiej egzystencji. Tylko człowiek ma wrazliwos´c´ aksjologiczna i dopiero dzieki wartos´ciom zycie jego staje sie sensowne. To dlatego na duza uwage zasługuje analiza egzystencjalna Viktora Emila Frankla, w kto´rej wartos´ci, obok sensu, sa pojeciami podstawowymi. Wartos´ci, w ujeciu Frankla, maja

podwo´jne odniesienie: do osoby i do istnienia. Wartos´cia jest to, co słuzy osobie i wartos´cia jest to, co słuzy istnieniu, podtrzymuje je, wzbogaca, przedłuza. Mozna by połaczyc´ te odniesienia i powiedziec´, ze wartos´cia jest to, co słuzy istnieniu osoby ludzkiej. Poniewaz pełnia istnienia osoby ludzkiej jest jej zbawienie, stad tez Frankl przyjmuje za Maxem Schelerem, ze zbawienie (salvation) jest najwyzszym dobrem, najwieksza wartos´cia osoby14_.

Nalezy ro´wniez dodac´, ze poglad ten ma swoje z´ro´dło w chrzes´cijan´stwie, kto´re ubogaciło teorie wartos´ci w nowe, wazne elementy. Zalicza sie do nich: połaczenie wartos´ci z osoba ludzka, utworzenie powszechnej hierarchii wartos´ci oraz uzalez-nienie wszystkich wartos´ci od Boga jako wartos´ci najwazniejszej. Wszystkie wartos´ci odznaczaja sie zatem cechami teocentrycznymi; rzeczy sa wartos´ciowe dzieki swej relacji do Boga, natomiast po zerwaniu tej relacji traca wartos´c´15_.

Termin „osobowos´c´” oznacza wzglednie trwała, dynamiczna strukture złozona z dwo´ch wspo´łdziałajacych ze soba podstruktur: poznawczej (inteligencja z systemem pojec´, poglado´w, przekonan´) oraz motywacyjno-emocjonalnej (potrzeby, uznawany system wartos´ci, postawy, role społeczne). Kształtowanie sie dojrzałej osobowos´ci jest procesem trwajacym przez całe zycie. Dzieki niemu jednostka przyjmuje odpowiedzia-lnos´c´ za swoje zycie i rozwija sie w jedyny, niepowtarzalny sposo´b16_.

12 _{M. M a j e w s k i, Aksjologia w wychowaniu, EK, t. 1, k. 260.}

13 _{R. L e u e n b e r g e r, Internalization, w: Handbuch der Religions Pedagogik, B. 1, Zürich}

– Einsiedeln – Köln 1973, s. 114–117.

14 _{M. W o l i c k i, Relacja osoby a jej samorealizacja, Przemys´l 1999, s. 183.}

15 _{S. K o w a l c z y k, jw., s. 143: „Chrzes´cijan´stwo mo´wi, ze historia ludzkos´ci i historia}

człowieka to ustawiczny dramat wartos´ci. Bo´g proponuje nam pewne wartos´ci, a my je gubimy lub całkowicie odrzucamy (dramat grzechu). Dlatego mozna mo´wic´ o pesymizmie, ale nie całkowitym, bo pesymizmie natury i optymizmie łaski. Łaska ukazuje nam włas´ciwa hierarchie wartos´ci i doprowadza do wartos´ci najwyzszej — Boga”; por. m.in. A. B ł a s i a k, jw., s. 64–94; A. W i e r z b i c k i, Wartos´ci chrzes´cijan´skie, cz. 2, Wychowawca 2(2000), s. 33.

16 _{Z. C h l e w i n´ s k i, Dojrzałos´c´: osobowos´c´, sumienie, religijnos´c´, Poznan´ 1991, s. 13–38.}

Osobowos´c´ to pewna konstelacja bardziej czy mniej stałych elemento´w. Dlatego psychologowie chetniej opisuja te elementy niz podaja definicje. W psychologii wyro´znia sie nastepujace komponenty osobowos´ci: popedy i temperament, potrzeby, motywy, postawy, wartos´ci i

charak-II. SKUTKI REALIZACJI WARTOS

´

CI

Człowiek i jego osobowos´c´ stanowia dziedzine istnienia i urzeczywistnienia wartos´ci. Sa one czynnikiem, kto´ry bezpos´rednio tworzy osobowos´c´ oraz nadaje jej indywidualny kierunek i dynamizm rozwoju17_{. Zdaniem Maslowa, powstanie}

systemu wartos´ci umozliwia człowiekowi wrodzona tendencja do realizowania specyficznie ludzkich wartos´ci naturalnych oraz wpływy i naciski kulturowe. Z

´

ro´dłem wartos´ci oraz procesu wartos´ciowania jest wewnetrzne dos´wiadczenie jednostki, a wiec wszystko to, co jest potencjalnie dostepne s´wiadomos´ci. W ra-mach tego dos´wiadczenia dokonuje sie proces oceny kazdego momentu przezyc´. Proces ten, zwany przez Rogersa organizmicznym procesem wartos´ciujacym, wskazuje na to, co dla człowieka jest wartos´cia (w zaleznos´ci od tego, czy sprzyja, czy tez utrudnia jego rozwo´j)18_.

Poczatkowo wartos´ci oraz proces wartos´ciowania zlokalizowane sa wewnatrz osoby i nie zaleza od otoczenia. Dziecko nie us´wiadamia sobie jeszcze wartos´ci, kto´rych dos´wiadcza. Z biegiem czasu, chcac pozyskac´ akceptacje oso´b znaczacych, przejmuje ono czes´ciowo wartos´ci przez nie preferowane. Poniewaz nie zawsze adoptowane przez dziecko wartos´ci sa zgodne z jego wewnetrznymi odczuciami, moze w efekcie dojs´c´ do odejs´cia od wewnetrznego z´ro´dła wartos´ci i przyjecia systemu wartos´ci z zewnatrz. Tak wytworzony system cechuje sztywnos´c´ i niepo-datnos´c´ na zmiany. Do prawidłowego rozwoju osobowos´ci konieczna jest zatem atmosfera bezwarunkowej akceptacji ze strony otoczenia, kto´ra sprzyja dokonywa-niu wyboro´w spontanicznie, w poczuciu wolnos´ci, a takze akceptacja własnej wewnetrznej natury19_.

Realizacja wartos´ci zgodnych z subiektywnymi odczuciami, wybranych w spo-so´b s´wiadomy i wolny, prowadzi do rozwoju oraz doskonalenia wszystkich mozliwos´ci organizmu, co okres´la sie jako proces stawania sie lub jako samoak-tualizacje. Warunkiem zaistnienia tego procesu jest zaspokojenie wartos´ci pod-stawowych. Po ich osiagnieciu człowiek pragnie realizowac´ wartos´ci wyzsze, zwane wartos´ciami istnienia20_{. W sytuacji, gdy wartos´ci te zostana przez jednostke}

zinterioryzowane, a wiec przyjete jako własne, moga one stac´ sie ostatecznymi celami rozwoju, wartos´ci sa bowiem tymi jakos´ciami egzystencji osobowej, kto´re cos´ proponuja, w cos´ angazuja, do czegos´ odnosza, ku czemus´ orientuja. Osoba realizujaca je ma poczucie odkrywania i wypełniania swego zyciowego powołania. Jest two´rcza, odpowiedzialna, zdolna do wielkich pos´wiecen´. Lepiej przystosowuje sie do warunko´w otoczenia, a jej kontakty z ludz´mi sa głebokie,

zindywidualizowa-ter. Kierunki psychologiczne w zro´znicowanym stopniu przedstawiaja ich znaczenie; por. H. K r z y s t e c z k o, Osobowos´c´, w: Psychologia dla teologo´w, red. J. Makselon, Krako´w 1995, s. 177.

17 _{W. C i c h o n´, Wartos´ci — Człowiek — Wychowanie, Krako´w 1996, s. 161.}

18 _{P. O l e s´, Zagadnienie wartos´ci w psychologii humanistycznej A.H. Maslowa}

i C.R. Rogersa, RF 29: 1981, z. 4, s. 144–147; C. R o g e r s, Toward Modern Approach to Values. The Valuing Process in the Mature Person, JASP 68(1964), s. 160–167.

19 _{P. O l e s´, jw., s. 147–148.}

20 _{Tamze, s. 149; A.H. M a s l o w, Motywacja i osobowos´c´, Warszawa 1990, s. 72–124;}

ne. Istota ludzka wyposazona jest — według Maslowa — w naturalna presje ku wartos´ciom wyzszym, zaufania do siebie i samoakceptacji21_.

III. POCZUCIE SENSU Z



YCIA

Dojrzałos´c´ osobowa wiaze sie nierozerwalnie z poczuciem sensu zycia. Nato-miast sens zycia łaczy sie s´cis´le z naturalnym ukierunkowaniem sie człowieka do otwarcia sie na wartos´ci. Temu zagadnieniu, dotyczacemu sensu i wartos´ci zycia jako podstawowego ludzkiego dynamizmu i istotnego ludzkiego dazenia, jak juz wspomniano, wiele uwagi pos´wiecił w swych pracach V.E. Frankl. Jego zdaniem, człowiek potwierdza swoje człowieczen´stwo ukierunkowaniem sie na wartos´ci22_.

Dzieki nim moze on przekraczac´ aktualny stan, sytuacje zyciowa, relacje społeczne oraz dojrzec´ swoja pozycje i role na tle ponadindywidualnej całos´ci, wartos´ci maja bowiem włas´ciwos´c´ dynamizowania i angazowania, pociagaja, dynamizuja.

Duze znaczenie omawiany autor przypisał wartos´ciom ostatecznym, prze-kraczajacym wymiar zysk — dawanie. One to warunkuja proces autotranscenden-cji, czyli ukierunkowuja rozwo´j człowieka na realizacje obiektywnych, istniejacych poza obszarem „ja” wartos´ci23_{. Dzieki nim jednostka moze zachowac´ włas´ciwa}

sobie osobowa wolnos´c´ i godnos´c´ ludzka nawet w sytuacjach nadzwyczajnego cierpienia, poczucia winy czy w obliczu s´mierci24_{. Partycypowanie w s´wiecie}

wartos´ci pomaga w regulowaniu postaw i odniesien´ do sukceso´w i porazek, do wygranych i przegranych, do poczucia szczes´cia i cierpienia. Sa to bowiem elementy towarzyszace egzystencji i wspo´łtworzace ja25_.

Realizacja wartos´ci daje człowiekowi najgłebsze z´ro´dło satysfakcji, co stanowi istote sensu zycia. Dos´wiadczenie sensu zycia jest procesem dynamicznym, ciagłym i otwartym. K. Popielski okres´la je jako dos´wiadczenie najgłebsze i szczytowe, jako rzeczywistos´c´ i wartos´c´ sama w sobie26_.

Pełnia sensu w zyciu moze łaczyc´ sie zaro´wno z sukcesem, jak i niepowodze-niem. Umiejetnos´c´ dostrzezenia wartos´ci w cierpieniu przyczynia sie do lepszego rozumienia i ubogacania ludzkiej egzystencji. Dodaje tez siły do zycia. Kazda sytuacja czy zdarzenie powinno miec´ okres´lony sens, kto´ry człowiek powinien dostrzec i przyjac´27_.

Z obserwacji wynika, iz obnizenie sie orientacji co do sensu zycia człowieka pogarsza jego ogo´lne zdrowie psychiczne i zwieksza skutki frustracji. Szczego´lnie

21 _{P. O l e s´, jw., s. 150–152.}

22 _{V. F r a n k l, Der Mensch auf der Suche nach dem Sinn. Offentlicher Vortrag im Rahmen}

des XIV Internationalen Kongresses für Philosophie, w: V. F r a n k l, Psychoterapie für Laien, Frankfurt 1973, s. 174–175.

23 _{Z. U c h n a s t, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii}

humanistyczno-egzystenc-jalnej, w: Człowiek — pytanie otwarte, red. K. Popielski, Lublin 1987, s. 48–53, 96–98.

24 _{V. F r a n k l, Homo patiens. Pro´ba wyjas´nienia sensu cierpienia, Warszawa 1984, s. 65–68.} 25 _{K. P o p i e l s k i, Noetyczny wymiar osobowos´ci, Lublin 1994, s. 147–149.}

26 _{T e n z e, Dos´wiadczenie sensu i jego znaczenie dla egzystencji, w: Człowiek — Wartos´ci}

— Sens. Studia z psychologii egzystencji, red. tenze, Lublin 1996, s. 58–60.

u młodych ludzi przejawem tego moga byc´ postawy cynizmu, nihilizmu i rezyg-nacji. Kon´cowym efektem poczucia bezsensu i egzystencjalnej pustki moga stac´ sie zaburzenia patologiczne, takie jak stany depresyjne, zanik motywacji, nerwica noogenna, uzaleznienia badz´ ucieczka od zycia28_.

IV. WARTOS

´

CI W STRUKTURZE SUMIENIA

Kolejna istotna funkcja wartos´ci jest kształtowanie sumienia. Sumienie, okres´-lane w psychologii jako nadrzedna struktura poznawczo-oceniajaca, składa sie z systemu pojec´ moralnych, norm moralnych oraz towarzyszacych im uczuc´. Rozwija sie ono w zyciu osobniczym jednostki w oparciu o genetycznie uwarun-kowane predyspozycje. Sumienie, jako istotna czes´c´ osobowos´ci, stosunkowo niezmienna i stabilna, spełnia dwie gło´wne funkcje: jest z´ro´dłem powinnos´ci oraz autokratycznych ocen. Dzieki niemu nastepuje poznanie i wartos´ciowanie moralne29_.

Wazna podstrukture sumienia stanowi system wartos´ci. Wartos´ci wyznaczaja odpowiednie kryteria ocen moralnych. Sa ro´wniez układem odniesienia dla norm moralnych, dostarczajac podstaw do ich odrzucenia lub zaakceptowania. Oceny sumienia maja charakter „niezalezny”, obiektywny i uniwersalny, gdyz opieraja sie na obiektywnych wartos´ciach30_.

Funkcjonowanie sumienia zalezy w duzej mierze od przyjetej hierarchii wartos´ci. W osobowos´ci człowieka mozna wyodrebnic´ dwie hierarchie wartos´ci: idealna i realna. Idealna — przyjeta s´wiadomie — porzadkuje ludzkie motywy zgodnie z normami moralnymi. Realna hierarchia wartos´ci — lezaca u podstaw ludzkiej motywacji — obejmuje wszystkie potrzeby, dazenia, cele, ideały i modele kulturowe. Tak wiec moralna motywacja ludzkich działan´ wpływa na funk-cjonowanie całej sfery motywacyjnej, a wartos´ci moralne sa nadrzednymi regulato-rami, według kto´rych człowiek porzadkuje i hierarchizuje inne wartos´ci. Obie hierarchie sa ze soba s´cis´le zwiazane, a decyzja moralna jest efektem tego oddziaływania. Oceniajac swoje postepowanie, człowiek dostrzega gło´wnie idealna hierarchie wartos´ci, gdyz hierarchia realna znajduje sie ponizej progu jego s´wiadomos´ci. Wszelkie rozbieznos´ci pomiedzy uznawanym systemem wartos´ci moralnych a własnym postepowaniem sa bodz´cem do jego zmiany. Regulacyjna funkcja wartos´ci ujawnia sie gło´wnie w sytuacjach niepewnos´ci, trudnos´ci podjecia decyzji czy tez sprzecznos´ci miedzy postepowaniem własnym a uznawanym systemem wartos´ci. Polega ona na dazeniu podmiotu do realizacji wartos´ci „idealnych”. Aby wartos´ci spełniały swoja regulacyjna funkcje, musza byc´ przez jednostke zinternalizowane. Zyskuja wtedy charakter imperatywno-kategoryczny31_.

28 _{K. P o p i e l s k i, „Sens” i „wartos´c´” zycia jako kategorie antropologiczno-psychologiczne,}

w: Człowiek — pytanie otwarte, red. tenze, Lublin 1987, s. 110–124; t e n z e, Noetyczny, jw., s. 208.

29 _{Z. C h l e w i n´ s k i, jw., s. 40–41; t e n z e, Sumienie — psychologiczne mechanizmy}

funkcjonowania, formacji i deformacji, RF 31: 1983, z. 4, s. 25–54.

30 _{Z. C h l e w i n´ s k i, Dojrzałos´c´, jw., s. 43–47.} 31 _{Tamze, s. 47–49.}

Realizacja w swoim zyciu s´wiadomie odkrytych wartos´ci moralnych jest symptomem osiagniecia dojrzałos´ci sumienia. Natomiast s´wiadoma negacja warto-s´ci oraz postepowanie wbrew własnym przekonaniom moralnym uruchamia obron-ne mechanizmy samooszukiwania i moze doprowadzic´ do deprawacji sumienia32_.

Wpływ systemu wartos´ci na zachowanie człowieka zalezy ro´wniez od poczucia własnej wartos´ci. S

´

wiadczy o tym fakt, iz przestrzeganie norm wiaze sie z zadowo-leniem, satysfakcja, natomiast ich naruszenie powoduje poczucie winy33_.

Rozwo´j ludzkiego sumienia ma złozony charakter. Nalezy uwzglednic´ w nim dwa aspekty: rozwo´j wartos´ciowania oraz poczucia winy. Nie sposo´b oddzielic´ od siebie tych dwo´ch proceso´w. Umiejetnos´c´ przezywania winy (skruchy) jest jedy-nym ze wskaz´niko´w dojrzałos´ci sumienia. Zaro´wno rozwo´j wartos´ciowania moral-nego, jak i poczucia winy przechodzi przez wiele faz rozwojowych34_{. Człowiek}

rodzac sie jest amoralny — nie ma zadnego systemu norm moralnych. Wartos´ciuje natomiast przyjemnos´c´ i przykros´c´ gło´wnie w sferze samopoczucia fizycznego. Nie jest w stanie przezywac´ poczucia winy, doznaje natomiast leku wynikajacego z zagrozenia poczucia bezpieczen´stwa. Rozwo´j dziecka rozszerza zakres wartos´-ciowania o przezycia psychiczne i estetyczne. Dziecko w wieku przedszkolnym potrafi juz werbalizowac´ normy moralne, choc´ trudniej jest u niego z realizacja ich z powodu niedostatecznie ukształtowanych mechanizmo´w kierowania soba. Stop-niowo, w miare przyswajania sobie pojec´ moralnych, w wieku 4–5 lat dziecko dostrzega powinnos´ci, co przejawia sie w jego zachowaniu35_{. Wtedy ro´wniez}

dziecko us´wiadamia sobie zakres swojej zaleznos´ci od koniecznos´ci respektowania zarzadzen´ i zakreso´w obwarowanych kara. Oddziaływania wychowawcze winny kształtowac´ poczucie winy oparte na wspo´łczuciu dla pokrzywdzonego oraz chec´ poprawy36_.

Wiek szkolny przynosi dziecku odkrycie zasad porzadku, ładu, organizacji zycia oraz s´wiadomos´c´ własnego w nim udziału. Młody człowiek uczy sie uwzgledniania potrzeb innych ludzi. Stopniowo rodzi sie u niego rozumienie istoty ładu moralnego, zdolnos´c´ przewidywania konsekwencji jego naruszenia oraz dazenie do podtrzyma-nia tegoz ładu. W procesie rozwoju poczucia winy zmniejsza sie wo´wczas natezenie leku przed kara, a wzrasta autorytet zakazujacego, zwieksza sie takze zdolnos´c´ rozumienia sensu zakazu. W ten sposo´b poczucie winy staje sie ludzkim sumieniem, kto´re moze spełniac´ funkcje uprzedzajaca działanie, ostrzegajaca37_.

Rozwo´j sumienia jest procesem bardzo złozonym, indywidualnym. Normy moralne maja charakter idealny. Kierowanie sie nimi wymaga wiec od człowieka duzego wysiłku, trafnych ocen moralnych oraz analizy i kontroli własnych motywo´w38_{. Jednakze rozwo´j intelektualny jednostki — połaczony z prawidłowym}

32 _{Tamze, s. 82.} 33 _{Tamze, s. 49–50.}

34 _{E. S u j a k, Stawanie sie i dojrzewanie ludzkiego sumienia, Znak 215(1972), s. 690–691.} 35 _{Z. C h l e w i n´ s k i, jw., s. 75–76.}

36 _{E. S u j a k, jw., s. 692–694.} 37 _{Tamze, s. 694–698.}

rozwojem pojec´ moralnych i kształtowaniem sie uczuc´ moralnych — umozliwia osiagniecie dojrzałos´ci sumienia39_.

V. MOTYWUJACA ROLA WARTOS

´

CI

Wartos´ci postrzegane sa ro´wniez jako jeden z czynniko´w determinujacych, mobilizujacych do niego i wyzwalajacych siły motywacyjne40_{. Mechanizm}

regulu-jacy te funkcje wartos´ci składa sie z dwo´ch poziomo´w: poznawczego i emocjonal-no-popedowego. Pierwszy poziom, zbudowany z siatki pojeciowej, w kto´rej zwierzchnia role pełnia pojecia centralne, porzadkuje i integruje napływajace do jednostki informacje, zapewniajac jej w ten sposo´b wzgledna trwałos´c´ systemu przekonan´41_{. Zdaniem J. Rejkowskiego, system poznawczy jest generatorem}

antycypacji, dzieki kto´rym podmiot moze orientowac´ sie w otoczeniu i formułowac´ oceny dotyczace rzeczywistos´ci. Jezeli aktualna rzeczywistos´c´ — czyli „stan realny” — ro´zni sie od wyobrazenia „stanu idealnego”, wo´wczas jednostka pragnie to zmienic´. Tak wiec uznanie okres´lonych wartos´ci moze okres´lac´ wyobrazenie „stanu idealnego”, a tym samym moze wpływac´ na powstanie motywacji do realizacji takiego stanu42_.

Na drugim poziomie emocjonalno-popedowym przedmioty ujete uprzednio w systemie pojec´ sa konfrontowane z układem potrzeb i oczekiwan´ jednostki. W rezultacie niekto´re poznane przedmioty moga stac´ sie dla człowieka psychicznie znaczace, wazne. Uzyskuja tym samym range wartos´ci, a wiec dobra zdolnego uaktywniac´ zaro´wno zycie psychiczne jednostki, jak i jej działalnos´c´43_.

Tego typu motywacja, wynikajaca z mechanizmo´w popedowo-emocjonalnych, ro´zni sie od powyzszej (zwiazanej ze strukturami poznawczymi). Opiera sie bowiem na emocjach, kto´re sa pierwotne wobec ukierunkowania pragnien´. Jedno-stka dazy ku czemus´ nie dlatego, ze pewien stan rzeczy jest przez nia pozytywnie oceniany, lecz dlatego, iz jest on z´ro´dłem satysfakcji emocjonalnej lub usuwa stan przykros´ci. Motywacje tego rodzaju zaleza od struktury emocjonalnej człowieka — czes´ciowo wrodzonej, a czes´ciowo kształtowanej w wyniku dos´wiadczen´ osobistych44_.

Poniewaz motywacja ma dwa z´ro´dła: popedowo-emocjonalne oraz wynikajace ze struktury poznawczej, moze to powodowac´ u jednostki konflikty wewnetrzne. Realizacja jednego typu motywacji zawsze frustruje motywacje drugiego typu. Niekiedy, zwłaszcza wo´wczas, gdy trwałe potrzeby jednostki wchodza w konflikt 39 _{E. K o w a l s k i, Konflikt sumienia, CT 60: 1990, z. 2, s. 5–13; Z. P ł u z e k, Psychologia}

pastoralna, Krako´w 1991, s. 91–97.

40 _{M. M i s z t a l, Problematyka wartos´ci w socjologii, Warszawa 1980, s. 113–126;}

K. O s t r o w s k a, W poszukiwaniu wartos´ci, Gdan´sk 1994, s. 14.

41 _{W. P r e z y n a, Funkcja motywacyjna wartos´ci religijnych osobowos´ci człowieka, w:}

Wykłady z psychologii KUL, red. A. Januszewski, Z. Uchnast, T. Witkowski, Lublin 1988, s. 265–267.

42 _{H. S}´_{w i d a, Młodziez a wartos´ci, Warszawa 1979, s. 40–41} 43 _{W. P r e z y n a, jw., s. 265–267.}

z uznanymi wartos´ciami, realizuje ona raz jeden, innym zas´ razem drugi typ motywacji, przejawiajac tym samym brak konsekwencji. Taki konflikt niesie ze soba niebezpieczen´stwo zakłamania własnej s´wiadomos´ci, co w rezultacie moze doprowadzic´ nawet do nerwicy45_.

Jak wynika z powyzszych rozwiazan´, kształtowanie sie motywacji zalezy od uznania przez jednostke okres´lonych wartos´ci. Te, kto´re zostały trwale i głeboko zinterpretowane, swoja intensywnos´cia i trwałos´cia zabarwiaja styl indywidualnego zycia oraz cała egzystencje, i to zaro´wno na poziomie s´wiadomym, jak i pod-s´wiadomym. Tym samym — zdaniem K. Popielskiego — wspo´łkreuja i okres´laja „idee wiodace” egzystencji46_{. One to zaspokajaja potrzeby wyzsze człowieka,}

zwiazane z orientacja w rzeczywistos´ci, nadaja sens istnieniu s´wiata w s´wiadomo-s´ci jednostki w perspektywie całego zycia, wyznaczaja stosunek do siebie, ludzi i s´wiata, orientuja zycie ludzkie na stały rozwo´j, integruja całos´c´ wysiłko´w człowieka, a w momentach krytycznych mobilizuja do działania47_.

Funkcje taka w zyciu człowieka moga pełnic´ wartos´ci religijne48_{. Rozwo´j}

religijnos´ci zalezy w duzej mierze od dopływu niezbednych informacji dotyczacych religii, odpowiadajacych na pytanie, czym jest religia i kim jest Bo´g? Dzieki nim religia została właczona w s´wiatopoglad człowieka. Wszystkie braki w dopływie informacji religijnych moga byc´ z´ro´dłem kryzyso´w religijnych oraz niespo´jnos´ci filozofii zycia. Jednak same wiadomos´ci religijne nie motywuja jeszcze do działania. Konieczne jest ich odczytanie i przezycie jako dobra i wartos´ci49_.

Rola wartos´ci religijnych jako czynniko´w motywujacych zachowanie jednostki uwarunkowana jest takze miejscem, jakie zajmuja one w strukturze osobowos´ci. Jezeli stoja one na czele hierarchii wartos´ci uznawanej przez jednostke, wo´wczas przenikaja i organizuja cała osobowos´c´ człowieka. Niekiedy jednak wartos´ci te znajduja sie na obrzezach osobowos´ci lub wspo´łistnieja z wartos´ciami pozareligij-nymi. W rezultacie ich oddziaływanie na sfere motywacyjna człowieka jest osłabione i moze doprowadzic´ do postawy obojetnos´ci lub wrogos´ci wobec religii50_.

Badania wykazuja, iz religia nie dla wszystkich stanowi wiodaca idee zyciowa, ro´zny jest takze stopien´ przywiazania do wartos´ci religijnych. O tym zas´, na ile stanie sie ona wartos´cia ukierunkowujaca rozwo´j człowieka, decyduje poziom jego rozwoju osobowego51_.

Człowiek ma zdolnos´c´ do selekcji motywo´w, dzieki czemu moze on w pewnym stopniu uniezaleznic´ sie od wyzszych poziomo´w motywacji i wpływo´w zewnetrz-nych, a kierowac´ postepowaniem zgodnie z przyjeta hierarchia wartos´ci. W wypad-ku osobowos´ci dojrzałej taka autonomizacja motywo´w s´wiadomych wywiera decydujacy i samodzielny wpływ na ukierunkowanie postepowania człowieka.

45 _{Tamze, s. 43–45.}

46 _{K. P o p i e l s k i, Noetyczny, jw., s. 156–157.}

47 _{T e n z e, Rola idei wiodacej w procesie integracji osobowos´ci, Summarium 2(1972),}

s. 256–257.

48 _{G. A l l p o r t, Osobowos´c´ i religia, Warszawa 1988, s. 72–80; Z. C h l e w i n´ s k i, Rola}

religii w funkcjonowaniu osobowos´ci, w: Psychologia religii, red. tenze, Lublin 1982, s. 68–70.

49 _{W. P r e z y n a, jw., s. 267–269.} 50 _{Tamze, s. 269–270.}

Dzieki dojrzałym decyzjom wyznaczanym przez s´wiadome motywy zdobywa on wolnos´c´ i autonomie52_.

Inna funkcja wartos´ci jest uaktywnianie wyobraz´ni, skojarzen´ i intuicji. Tym samym człowiek zyskuje zdolnos´c´ do kreowania nowych symboli, rzeczy, dos´wiad-czen´, zjawisk i rzeczywistos´ci53_{. Wartos´ci sa tez sposobem umozliwiajacym}

poznanie siebie, innych ludzi oraz rzeczywistos´ci. Ten sposo´b opiera sie na wnioskowaniu z obserwowanych skutko´w: mys´lenia, postepowania, dokonywanych czyno´w, rezygnowania, realizowania postaw itp.54_.

VI. STYLE Z



YCIA

Człowiek rozwija sie pod wpływem pozadanego i akceptowanego przez siebie systemu wartos´ci, kto´ry nadaje jego zyciu indywidualny styl. Kształtuje sie on stopniowo w oparciu o to, co w osobowos´ci człowieka jest „wazne i własne”55_.

W zaleznos´ci od preferowanych i realizowanych w zyciu wartos´ci mozna wskazac´ wiele ro´zniacych sie miedzy soba stylo´w zycia.

Jako religijny styl zycia mozna okres´lic´ taki styl, w kto´rym na szczycie hierarchii wartos´ci znajduja sie wartos´ci religijne. To one okres´laja stosunek człowieka do siebie, innych oraz do otaczajacego s´wiata. Dzieki nim jednostka uczy sie bezstronnego i krytycznego patrzenia na siebie i na swoje czyny, dzieki nim potrafi ro´wniez przyznac´ sie do popełnionych błedo´w. Religia chroni człowie-ka przed lekiem, zwatpieniem i rozpacza, pomaga mu zrozumiec´ zwiazek miedzy soba a całos´cia Bytu56_{. Dzieki wartos´ciom religijnym człowiek us´wiadamia sobie}

własna pozycje we wszechs´wiecie i spoczywajace na nim zadania. Zdaje sobie sprawe z tego, iz nie jest panem samego siebie i nie moze kierowac´ wszystkim według własnego widzimisie, ale ze ma nad soba kogos´, wobec kogo bedzie musiał zdac´ sprawe ze swego postepowania57_.

Poza stylem religijnym wyro´znia sie takze — według typologii J. Kozieleckiego — nastepujace style zycia: dionizyjski, heraklesowy, prometejski, apollin´ski i sokratejski. Styl dionizyjski charakteryzuje ludzi, kto´rzy w swoim zyciu kieruja sie gło´wnie takimi wartos´ciami, jak: wygoda, konsumpcja, komfort, przyjemnos´c´ oraz staraja sie wykorzystac´ wszelkie mozliwos´ci, jakie niesie im zycie58_{. Władza}

i dominacja nad innymi stanowia podstawowe wartos´ci przypisywane stylowi heraklesowemu. Ludzi hołdujacych mu cechuje wyszukiwanie s´rodko´w i sposobo´w,

52 _{W. F u r m a n e k, Człowiek — Człowieczen´stwo — Wychowanie. Wybrane problemy}

pedagogiki personalistycznej, Rzeszo´w 1995, s. 44–45.

53 _{K. P o p i e l s k i, Noetyczny, jw., s. 164.} 54 _Tamze.

55 _{G. A l l p o r t, jw., s. 63–65.} 56 _{Tamze, s. 76–80.}

57 _{D. von H i l d e b r a n d, Fundamentalne postawy moralne, w: Wobec wartos´ci, red. tenze,}

J. Kłoczowski, J. Pas´ciak, J. Tischner, Poznan´ 1982, s. 29–30.

kto´re pozwalaja im uzyskac´ i utrzymac´ kontrole nad innymi59_{. Najwazniejszym}

przesłaniem stylu prometejskiego jest walka ze złem, kierowanie sie w zyciu zasadami moralnymi majacymi na celu dobro drugiego człowieka, pomaganie mu w sytuacjach kryzysowych60_{. Styl zycia zwany apollin´skim jest przypisywany}

ludziom, kto´rzy za naczelne wartos´ci uznaja two´rczos´c´, poznanie, rozwo´j nauki i sztuki. Jego przejawem sa wciaz powstajace wynalazki w ro´znych dziedzinach zycia61_{. Ludzie prezentujacy sokratejski styl zycia daza przede wszystkim do}

poznania i zrozumienia swojego charakteru i intelektu. Sprzyja to ciagłemu kont-rolowaniu „ja realnego” z „ja idealnym”. Dzieki temu ludzie ci moga kształtowac´ własna osobowos´c´ w sposo´b s´wiadomy i zamierzony. Celem ich zycia jest rozwo´j osobisty i samodoskonalenie62_.

W literaturze spotykamy ro´wniez inne podziały stylo´w zycia. Maria Gołaszew-ska w swoich pracach dotyczacych teorii wartos´ci oraz aksjologicznego rozwoju człowieka przedstawiła trzy modele zycia, kto´rym odpowiadaja okres´lone formy urzeczywistnienia wartos´ci. Pierwszy polega na utozsamianiu siebie z pełniona rola społeczna i nadawaniu sensu własnemu zyciu poprzez realizacje wartos´ci za-stanych, społecznie uznanych oraz spozytkowanych dla własnego rozwoju. W dru-gim modelu człowiek nie ogranicza sie jedynie do czerpania wartos´ci z zewnatrz, lecz usiłuje dojrzec´ je w sobie, w swojej osobowos´ci, a nastepnie — aktualizujac je two´rczo — nadawac´ znaczenie własnemu zyciu. Natomiast trzeci sposo´b sensow-nego zycia charakteryzuje sie tym, ze jednostka nie tylko akceptuje zastane wartos´ci i podporzadkowuje sie im, ale przejawia spotegowane zaangazowanie sie w celowym wspo´łtworzeniu wartos´ci nowych, mozliwie najwyzszych, oraz stara sie two´rczo ubogacic´ zaro´wno ludzki s´wiat, jak i własne zycie. Autorka zwraca uwage na koniecznos´c´ uwzglednienia w wychowaniu dzieci i młodziezy wszystkich trzech modeli zycia. Takie działanie zapewni wychowankom wszechstronny rozwo´j osobowos´ci oraz „nauczy” ich urzeczywistniania wartos´ci osobowych63_.

Podsumowujac rozwazania zaprezentowane w niniejszym przedłozeniu nalezy stwierdzic´, iz wartos´ci moga spełniac´ w osobowos´ci człowieka wiele istotnych funkcji. Rola, jaka spełniaja, zalezy od tego, na ile człowiek je pozna, zaakceptuje i urzeczywistni w swoim zyciu. Bo tylko człowiek, kto´ry chce przezyc´ swoje zycie

w pełni po ludzku, musi przyjac´ i zaakceptowac´ system wartos´ci, ale nie jakikol-wiek, tylko taki, kto´ry pozwoli mu jako człowiekowi w pełni sie zrealizowac´64_{. Idea}

człowieczen´stwa zakłada bowiem, ze człowiek jest bytem stojacym wobec wartos´ci i na realizacje tych wartos´ci jest niejako „skazanym” — jes´li tylko naprawde chce byc´ człowiekiem65_. 59 _Tamze. 60 _Tamze. 61 _{Tamze, s. 240.} 62 _Tamze. 63 _{W. C i c h o n´, jw., s. 154–159.}

64 _{H. S k o r o w s k i, Wspo´łczesne problemy moralne młodziezy i mozliwos´ci ich}

roz-wiazywania w Sakramencie Pokuty, w: Teoretyczne załozenia katechezy młodziezowej, red. R. Murawski, Warszawa 1989, s. 125.

WERTEFUNKTION DER PERSÖNLICHKEIT

ZUSAMMENFASSUNG

Werte können in der Persönlichkeit des Menschen zahlreiche wesentliche Funktionen erfüllen. Vor allem richten sie die Persönlichkeitsentfaltung aus. Werte beeinflussen entscheidend Ziele und vom Menschen verwirklichte Aufgaben, gestalten das Gewissen, lassen moralische Bewertungen entstehen, rufen das Gefühl der Zufriedenheit hervor, und lassen den Sinn des Lebens erfahren und als Folge einen bestimmten Lebensstil. Die Rolle, die sie erfüllen, hängt davon ab, in wieweit sie der Mensch wahrnimmt, kennen lernt, akzeptiert und in seinem Leben verwirklicht. Diese Problematik kann verschiedene Fassun-gen haben. In dieser Bearbeitung wird das Problem der Wertefunktion der Persönlichkeit mit Berücksichtigung der Tatsache erwogen, dass das Streben nach Wert und Sinn Grund-motivation im Menschen ist und einfachster Weg zur vollen Selbstverwirklichung, zur Erfüllung seiner selbst im natürlichen und übernatürlichen Maß. Dieses Problem muss von der Theorie der Pädagogik, der Erziehungsauffassung von Jugendlichen berücksichtigt werden. Also ist es klug, sich über die Grundfunktionen des Wertes der Persönlichkeit bewusst zu werden, um den Erziehungsprozess so zu lenken, damit er zu authentischen Werten führt. Die Idee der Menschheit setzt nämlich voraus, dass der Mensch ein ständiges Dasein angesichts des Wertes ist und zu seiner Verwirklichung gewissermaßen „verurteilt” ist, — wenn er nur wahrhaftig Mensch sein will.