Halbersztadt, Jerzy
"Problemy obiektywności wiedzy
historycznej. Dyskusje w historiografii
amerykańskiej pierwszej połowy XX
wieku", Tadeusz Buksiński,
Warszawa-Poznań 1979 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 648-649
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
648
oraz częstym podrabianiem odnośnych dokumentów (tamże). Trafnie, choć nader lakonicznie przedstaw iono natom iast politykę caratu wobec polskich właścicieli ziemskich po 1864 r. Podobnie zwięzłe uwagi autora kom entują sytuację stanu szlacheckiego w guberniach nadbałtyckich, na Z akaukaziu i innych „nietypow ych”
terenach. ■
Podstawowe w ykorzystane źródła stanowią archiw alia z zespołów p etersb u r skiego MSW, kancelarii gubernatorów , ak ta ziemstw, gubernialnych m arszałków szlachty itp. W ykorzystano także zbiory przepisów praw nych i drukow ane m ate riały statystyczne oraz w niewielkim zakresie publicystykę.
.4. S. Jadw iga K r a j e w s k a , Czytelnictwo wśród robotników w Kró
lestwie Polskim 1870—1914, Polska Akadem ia Nauk, In sty tu t Historii,
Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa 1979, s. 180.
Z uwagi na niedostatek źródeł autorka ba*da czytelnictwo wśród robotników głównie poprzez dzieje instytucji spoiecŁno-kulturalnych i bibliotek oddziaływa jących na to środowisko. Omawia kolejno inicjatyw y oświatowe caratu, biblioteki fabryczne, biblioteki tow arzystw dobroczynnych, uniw ersytetów ludowych, stow a rzyszeń oświatowych, organizacji robotniczych, związków zawodowych itd. Zwraca uwagę zarówno na szerzenie się wśród pracowników fab ry k i tran sp o rtu popular nych w ydaw nictw o charakterze religijno-um oralniającym , jak i na recepcję nie legalnej literatu ry rew olucyjnej. Szczególnie interesujące są fragm enty poświęco ne kształtow aniu się świadomości narodowej i klasowej robotników oraz w pływ o w i czytelnictwa na te procesy.
Uczucie pewnego niedosytu pozostawia rozdział pierwszy, gdzie na kilku stro nach autorka przedstaw iła główne kierunki polityki oświatowej caratu, ze szcze gólnym uwzględnieniem stosunku władz do upowszechniania książki i kształtow a nia się nawyków czytelniczych w śród klas nieposiadających. Wydaje się, że re la cjonowane źródła (m.in. słynny mem oriał ks. Im eretyńskiego) pozwalały na grun- towniejszą analizę lęku przed wzrostem aktywności intelektualnej m as ludowych, połączonego z pragnieniem , by wykorzystać ten proces i pokierować nim w sposób dogodny dla rządu. Być może przyczyna nader lakonicznego potraktow ania tych spraw leży w ograniczeniu objętości pracy, która jest skróconą w ersją rozprawy doktorskiej.
J. K r a j e w s k a w ykorzystała archiw alia urzędowej proweniencji, przepro wadzając m.in. kw erendę we wszystkich zachowanych zespołach kancelarii gu bernatorów . Przerobiła też spuściznę p artii politycznych (PPS i SDKPiL) oraz kilkadziesiąt, tytułów czasopism. Szczególne znaczenie dla tem atu miały nieliczne niestety^ wspom nienia robotników ukazujących rolę lektury w swym życiu.
A. S.
Tadeusz B u k s i ń s k i , Problemy obiektywności wiedzy historycz- .. nej. Dyskusjè w historiografii amerykańskiej pierwszej połowy X X
wieku, PAN — Oddział w Poznaniu, „Metodologia n a u k ” t. XII, P ań
stwowe W ydawnictwo Naukowe, W arszawa—Poznań 1979, s. 118. Jest to praca interesująca nie tylko dla specjalistów z zakresu historii histo riografii, metodologów i am erykanisfów. Może ona także posłużyć wzmożeniu epistemologicznej refleksji innych historyków. A utor przedstaw ia bowiem — ną
Z A P I S K I
649
przykładzie badaczy am erykańskich — poglądy w ystępujące nie tylko w śród nich i nie tylko wówczas. Wiele z tych kw estii ma zasadnicze znaczenie dla teorii wiedzy historycznej, a dyskusja nad nim i zapewne nigdy nie zostanie ostatecznie zamknięta. Treścią pracy jest spór o to, czy można osiągnąć praw dziw ą i obiek tyw ną wiedzę o przeszłości ludzkiej. Toczył się on między prezentystam i, którzy odpowiadali na to pytanie przecząco, a obiektywistam i, którzy tw ierdzili, że jest to możliwe i osiągane w praktyce badawczej. H istoria sam ej dyskusji stanow i tło dla rekonstrukcji poglądów najw ażniejszych jej uczestników (C. B e c k e r , Ch. B e a r d , M. M a n d e l b a u m i A. L o v e j o y ) . D ruga część pracy zaw iera a n a lizę założeń przyjm ow anych przez przedstaw icieli zwalczających się obozów w w y branych kwestiach, takich jak: skutki badania przeszłości za pomocą źródeł, a więc pośrednio; problem aktyw nej roli historyka jako podmiotu w procesie poznania; rola jednostkowych i grupowych uw arunkow ań poznania historycznego; wpływ sądów wartościujących.
Wkład w niesiony do teorii wiedzy historycznej przez am erykańskich prezen- tystów jest niew ątpliw ie istotny i oryginalny, a szczególnie ciekawe w ydają się poglądy Ch. Bearda, znanego w Polsce w spółautora „Rozwoju cywilizacji am e rykańskiej” (W arszawa 1961). Akcentował on ułomności w arsztatu historyka i de cydującą rolę podm iotu poznającego, zwłaszcza w fazie strukturalizacji i in te r pretacji faktów , które zostały ustalone i w yselekcjonowane we wcześniejszych etapach procesu badawczego. U łatwienie zapoznania się z tym i i innym i tezam i — to główna zaleta om awianej pracy. N atom iast nazbyt skąpy jest chyba kom entarz autorski, który ogranicza się do wytknięcia skrajnych poglądów i pokazania we w nętrznych sprzeczności w referow anych stanowiskach. Zostały one przy tym omówione w sposób wyizolowany. Tymczasem pojaw ienie się prezentyzm u (i re a k cji obiektywistycznej) w historiografii USA było tylko jednym z przejaw ów upo wszechnienia się na początku XX w ieku relatyw izm u epistemologicznego. W yjaś nienie tego zjaw iska bez pokazania ówczesnych trendów w filozofii am erykańskiej (W. J a m e s , Ch. S. P e i r c e ) i europejskiej (H. B e r g s oh, B. C r o c e , W. D i l - t h e y, H. R i c k e r t, G. S i m m e l ) nie jest chyba możliwe.
J. H.
Zbigniew M a z u r , Pakt Czterech, W ydawnictwo In sty tu tu Zachod niego, Poznań 1979, s. 315.
M onografia dotyczy problem atyki rzadko poruszanej przez polskich autorów. Mówi o ważnym fragm encie europejskiej gry politycznej międzywojennego dw u dziestolecia. Z okresu tego historiografię polską interesow ały do tej pory dwa przede Wszystkim w ydarzenia: paryska konferencja pokojowa i ustanowiony przez nią, tak ważny dla odrodzonej nad Wisłą państwowości tzw. ład w ersalski oraz ostateczny upadek tego system u w końcu lat trzydziestych. Niechęć, z jak ą polscy badacze podejm owali problem atykę m niej więcej piętnastolecia dzielącego te dwa wydarzenia, podyktow ana była głównie brakiem dostępu do archiwów. Praca Z. M a z u r a , poza posiadającym i m arginalne znaczenie m ateriałam i polskiej pro weniencji, oparta w decydującej mierze na źródłach drukow anych dowodzi, że zastrzeżenia te pozbawione były podstaw. Spojrzenie historyka należącego do śred niej wielkości narodowości europejskiej pozwoliło, naw et przy ograniczoności „ i skromności podstaw y m ateriałow ej, na dostrzeżenie w grze m iędzynarodowej ele mentów, na ogól pom ijanych lub bagatelizowanych przez badaczy
