ANNA SUCHENI-GRABOWSKA
\
Próby aukcji dochodów z dóbr domeny królewskiej
w świetle lustracji z lat 1615—1620
G enezę i znaczenie lu stra c ji g en e ra ln y c h dó br R zeczypospolitej z la t 1564, 1569, 1659, 1765 i 1789 o b jaśn iają d o stateczn ie w spółczesne każdej z n ich w y d a rz en ia p o lity czn e i u w a ru n k o w a n ia ekonom iczno-finansow e. D w ie p ierw sze lu stra c je w ro sły w ok res k am p a n ii o egzekucję p ra w i dóbr. W sto la t później o konieczności zw ery fik ow ania dochodów z królew sz- czyzn ro zstrz y g n ę ła d e p re sja w yniszczonego w o jn a m i k r a ju i całkow i cie w yczerp aneg o sk arb u . D w ie o sta tn ie lu stra c je , sp rzęg n ięte z dziełem refo rm y , p o d ję ty m przez K o nw okację i S ejm C zteroletni, sta n o w iły ko le jn e e ta p y w ciąg u zabiegów o uzdrow ienie fin an só w R zeczypospolitej. A kcja n a to m ia st lu stra c y jn a pierw szej połow y X V II w. posiada od m ien n y c h a ra k te r. K ilk a k ro tn ie p o w ta rz a n e k o n sty tu c je w ty m p rz e d m iocie o założeniach w y ra ź n ie n ie sp recyzow anych lu b w ręcz w zajem n ie sobie przeczących, w ąski zasięg te ry to ria ln y przep ro w ad zan y ch rew iz ji oraz ich ubogie e fe k ty — w y d a ją się przesądzać n e g a ty w n ie o w arto ści ty ch poczynań.
P rz y cz y n y takiego sta n u rzeczy tk w iły w sprzeczności p u n k tó w w i dzenia n a c ało k ształt zag ad n ień pow iązanych z królew szczyznam i. W po c z ą tk u stulecia, m im o u siln y ch n a le g a ń środow isk średnioszlacheckich,
co zaśw iadczają w ielo k ro tn e u ch w ały sejm ikó w w szystkich ziem K orony, lu stra c je n ie dochodziły do sk u tk u . Ich rea liz a c ja n ie leżała w in teresie te n u ta riu s z y królew szczyzn, re p re z e n tu ją c y c h k rą g m ożnow ładztw a i w sp ie ra n y c h a u to ry te te m Z y g m u n ta III. W zm aganiu się dw óch zasad: rzeczyw istego czy fo rm alneg o w y m ia ru k w a rty , o zw ycięstw ie n a rzecz te n u ta riu s z y decydow ał ten w łaśn ie u k ład sił x.
Jed n ak że s y tu a c ja uległa zm ianie, gdy p o w ró t sko nfederow anych w ojsk spod M oskw y w 1612 r. p o staw ił R zeczpospolitą wobec n a g łe j ko nieczności zlikw idow ania rozliczeń z nim i. B y ły to zobow iązania duże, kró l Z y g m u n t p rz e ją ł bo w iem po obu D y m itra ch Sam ozw ańcach zaciągi nie opłacane oraz d łu ż n y b y ł im żołd za Okres n a stę p u jąc e g o dw ulecia (1610— 1612) 2. Zagrożenie ła d u w ew n ętrzn eg o p a ń stw a ze s tro n y ko nfe d e ra tó w b y ło ta k duże, iż se jm y la t 1613— 1616 podejm ow ały k o lejne u chw ały p o d atk o w e w znacznie szerszym zakresie i w w yższym w ym ia rz e niż zazw yczaj. N iem al rów nocześnie z a k cją spłaty, k o n fed e ra tó w za 1 Zagadnienia związane z akcją lustracyjną początków stulecia omówiono w artykule pt. W alka o w y m ia r i przeznaczenie k w a r ty w końcu X V I i na początku
XVI I w ie k u — A. S u c h e n i - G r a b o w s k a , PH LVI, 1965, z. 1 [cyt. dalej: W alka o w y m ia r k w a r ty ], s. 24— 45.
2 A. P r o c h a s k a , H etm an S tan isław Ż ó łk iew sk i, W arszawa 1&27, s. 136—140. A. H i r s c h b e r g , M aryna M niszchów na, L w ów 1906, s. 295 nn.
222 A N N A SU 'CH B N 'I G SR A B O W SK A
ogniły się k o n flik ty n a p ograniczu południow o-w schodnim , a h e tm a n Żół k iew ski dom agał się u p o rząd k o w an ia i zw iększenia e ta tu w ojsk a k w arcia- nego 3. S p ra w y te, nie m ów iąc już o n ab rzm iały ch w dalszym ciągu n ie pew nością sto su n kach polsko-szw edzkich i polsko-m oskiew skich, w y m a g a ły w y d a tn e g o podw yższenia b u d żetu w ojskow ego. N a w zro st tego b u d żetu w p ły w ała sk ąd in ąd p o głębiająca się inflacja.
W ielok ro tn ym poborom u ch w alan y m w ty m okresie odpow iadało zw ie lo k ro tn ie n ie sym pli k w a rty oraz zasięgu /jej w ym agalności. W 1613 r. p ociąg nięto do św iadczeń dobra zastaw ione „w sta ry c h sum ach “ 4, k tó re dotychczas nie b y ły otaksow ane, gdyż w yłączono je z k o n tro li sk arbow ej poprzez lu strac je. Ich dzierżyciele w in ni b y li opłacać po 5 zł z ła n u p rz y isto tn ej k lau zu li: „k tó re de suo m a ją dać dzierżaw cy, a nie poddani, gdyż to w zględem k w a rty się dzieje - Z astaw ni posesorzy dóbr k ró lew skich objęty ch k a te g o rią tzw. „now ych su m “, uiszczający w o statn ich la ta c h po połow ie k w a rty , zostali obciążeni p o tró jn ą sym plą. Posiadacze ju rg ie ltó w m ieli w nieść c z w artą część p rzy z n a n y c h sobie uposażeń. N ad to u staw a w y m ieniała w ysokość odpow iednich św iadczeń od „now ej sz la c h ty “, m ieszczan dzierżących dobra ziem skie oraz z m iast P ru s K ró lew skich. Qgół te n u ta riu sz y królew szczyzn o b jęła n orm a p o tró jn e j k w a rty , z czego sym p lę przeznaczono, jak zw ykle, na osłonę pogranicza połu d nio w o-w schodniego, a p o dw ójną k w a rtę — na sp łatę konfed eratów . P o je d y n czą k w a rtę m ieli regu lo w ać a d m in istra to rz y ceł, żup, w ielk orządó w i eko nom ii, jeżeli dane dobra nie znalazły się w doraźnej ek sp lo atacji skon- fed ero w an y ch c h o rą g w i3.
N iezależnie od ściągania poborów i k w a rty k ró l p o d jął ak cję zasta w ian ia e k o n o m ii6.
3 „... Na obronę krajów ruskich aby kwarciany żołnierz był, ażeby m iejsce mu pokazać do leżenia na ślaikach ... Żeby przyczynić w ojska podług przyczyny aukcyj nej kwarty...” (głos Żółkiew skiego na sejm ie w arszaw skim M13 r.; B iblioteka PAN, Kórnik, [cyt. dalej: Kórnik], rkps 325, s. 33). Por. A. P r o c h a s k a , op. cit., s. 142—160. Szlachta domagała się w laudach ścisłego egzekw ow ania kwarty na cele obrony pogranicza południow o-w schodniego oraz doraźnego podw ojenia jej w y miaru („połowica intraty”) — por. np. C om pendium artykułów na sejm ikach po w iatow ych w Koronie namówionych... 16:13 r., Kórnik, rkps 325, s. 83 nn. Zakład D okum entacji IH PAN w K rakowie, Teki Paw ińskiego [cyt. dalej: TP], 10, s. 154 nn. (laudum sejm iku w ojew ództw a łęczyckiego z 29 stycznia 1013). Podobnie — później sze lauda, np. T,P 6, k. 156— 158, 183— 198 v. (województwo lubelsfoie, 1616 i 1618 r.), TP 33, te. 66v—‘67 (ziemia w iska, 1618 r.), TP 10, s. 180— 182 (województwo łę czyckie, 1618 r.).
i Nom enklatura stosowana w obec długów skarbowych sprzed 1504 r. zapisanych
na dobrach domeny i uznanych za legalne w toku w eryfikacji tytu łów dzierżenia królewszczyzn na sejm ach egzekucyjnych 1563—1569 r. Jako „nowe sum y” określano natom iast zapisy na dobrach królew skich dokonane z m ocy k onstytucji sejmu piotrkow skiego 1565 r. w ramach pożyczki 500 000 zł zaciągniętej przez Zygm unta A ugusta na potrzeby w ojny inflanckiej (VI, II, f. 699). Por. też W alka o w y m ia r
k w a r ty , s. 27—29 i przyp. 14, 18.
5 VŁ III, f. 230—232 i 260—261 — sejm y w arszaw skie zwyczajny (28 lu ty — 2 'kwietnia 1613) i nadzwyczajny (3—24 grudnia 1613).
6 Zgodnie z poglądami upowszechnionsTni w okresie kam panii politycznej o egzekucję dóbr, sejm iki i sejm y sprzeciw iały się konsekw entnie i nadal zastawom dóbr domeny, jednakże w związku z koniecznością spłaty żołdu konfederatów „m oskiew skich” m ożna spotkać się ów cześnie z aprobatą sejm ików na zaciąganie sporadycznie pod zastaw królewszczyzn pożyczek, np. w laudach lubelskich, średz- kich- proszowickich, raw skich 1613—І'бІЧ r. (TP 6, k. 13.2, 135— 136v ; Kórnik, rkps 325, s. 87), jakkolw iek odnotować rów nież należy, choć rzadziej, i protesty związane z tą sprawą, np. w laudum sejm iku łęczyckiego: „na abalienacyją i onera- cyją dóbr RP nikomu nie pozwalać, owszem penę ustaw ić na te, którzyby co takiego kiedy prosić i starać się w ażyli...” (TP 10, s. 183; 1618 r.). Instrukcja królew ska na
P R Û B Y A U K C J I -D O C H O D Ó W Z D Ó B R K R Ó L E W S K IC H 223
W ty ch w a ru n k a ch k w e stia w łaściw ego oszacow ania królew szczyzn i u sta le n ia ich rzeczyw istych, a k tu a ln y c h dochodów jak o p o d staw y w y m ia ru k w a r ty sta w ała się rzeczą isto tn ą i pilną. Jed n ak że k o n sty tu c ja
1613 r. „ L u stra cy ja dóbr stołu naszego“ 7 w y ty czy ła rew izji id enty czny zakres, jak i u sta w y w ty m przedm iocie la t 1601—-1611, podporządkow u jąc ak c ji lu stra c y jn e j ty lk o dobra przejm o w an e po zgonie poprzedniego te n u ta riu sza , zastaw y po dokonanej e k sten u acji oraz k rólew szczyzny nie lu stro w a n e poprzednio 8. Nie m ianow ano także now ych kom isji lu s tra to r- skich. Z la t 1611— 1613 znane są nieliczne ty lk o fra g m en ta ry c z n e lu stra c je te n u t m ałopolskich i m az o w ie c k ic h 9. W 1615 r. dopiero p o d jęto energicz n iej ak cję lu stra c y jn ą . K o n sty tu c ja p t. „N aznaczenie lu stra to ró w “ z 1616 r . 10 je s t jed n a k n iezu p ełn ie ścisła, w spom in ając o p rzep ro w adzen iu w ro k u p o p rzed n im rew iz ji „Podola, K ijow a i P r u s “. Rów nocześnie bo w iem lu stro w a n o w 1615 r. w ojew ództw a: ruskie, b rac ław sk ie i sando m iersk ie n . N adto k o n sty tu c ja p o tra k to w a ła odbycie tej lu stra c ji jako sp raw ę ju ż zam kniętą, g dy fak ty c zn ie na w iększości w ym ieniony ch te r y to rió w rew iz ja była k o n ty n u o w a n a w iosną 1616 r. F ak ty czn ie więc lu stra c ja 1615 r. zlew a się w jed en w sp ó ln y cykl z lu stra c ją realizo w an ą na m ocy ogłoszonej w iosną 1616 r. k o n sty tu c ji. U staw a ta nie zm ieniła za sad p rzy jm o w an y ch dla poprzedn ich re w iz ji X V II stulecia, w dalszym ciągu w yw odząc się z założeń p rz y ję ty c h w 1601 r., dodała jed n a k pew n e szczegółow e zalecenia, a więc o objęciu lu stra c ją dó br cedow anych (do tąd b y ła m ow a ty lk o o dobrach, k tó ry c h dzierżyciel zm arł, jakkolw iek p ra k ty k a lu stra to rsk a rozciągała in te rp re ta c ję ro zszerzającą i na cesje) oraz objaśniła try b k o n tro li zapisów sum dłużnych sk a rb u żądając, aby te n u ta riu sz e zgłaszali się z przy w ilejam i „tam , gdzie ich lu strato ro w ie obw ieszczą“ . P o m in ięto w u sta w ie zw ro ty o dobrach nie lu stro w an y ch , po w ta rz a n e w 1601, 1607, 1609, 1611 i 1613 r. Być m oże, że relik te m tego o kreślenia było p rzy sp a rza jąc e w ątp liw o ści in te rp re ta c y jn e sform uło w a nie o lu stro w a n iu dó b r uiszczających k w a rtę áb incerta taxa 12.
K o n sty tu c ja w p ro w ad zała zasadę w y nagradzania lu stra to ró w desygno-sejm iki z 3 grudnia 1613 stwierdzała: .... to czynił [król], co mógł. Podaw ał ekono m ie w zastawę, z których stół swój opatrować miał. Podaw ał klejnoty w zastawę...” (Kórnik, rkps 3-25, s. 67). 19 m arca 1614 donosili królow i członkowie K om isji B yd goskiej powołanej dla likw idacji zobowiązań skarbowych wobec konfederatów „m oskiew skich”, iż w idzą m ożliw ości zastawienia Człuchowa za S0 000 zł i Tczewa za 40 000 zł (tamże, s. 151— 154). Z astaw y dóbr domeny dokonywane w tym okresie w ym ieniają też źródła skarbowe (AGAD, Lustracje X VIII, 84, k. 70—91).
7 VL III, f. 191.
8 VL II, f. 1493— 1498, 1611, 1682; tamże III, f. 35, 191. Por. także om ów ienie —
W alk a o w y m ia r k w a r ty , s. 31—34.
9 Np. AGAD, ASK LVI, S. 5/II i К. 2/ІЇІ; Lustracje XVIII, 31; Archiwum Po tockich z Łańcuta 249/1 (starostwa sandomierskie, korczyńskie, w iślickie); ASK X LVI, 147a «(„rewizja” starostwa latowickiego), Ί46 b („rewizja ekonom ii socha- czew sk iej” 1604 r.). Por. też AGAD, ASK LVI, B5/I (starostwo barskie), K4/I (sta rostwo kamienieckie).
10 VL III, f. 304—'306.
11 AGAD, Lustracje XVIII, 47, 73; ASK X LVI, 121.
12 W konstytucji „Lustracyja” 1601 r. (VL II, f. 1494) użyto tego określenia w odniesieniu do dóbr, na których w ygasły zapisy „starych sum”. N ie przeczy to proponowanej tu w ykładni, gdyż w praktyce pojęcia dóbr „nie lustrowanych" i „w ydzierżonych w starych sum ach” pokrywają się ze sobą: dobra nie lustrow ane w obu lustracjach X VI w . — to przede w szystkim „stare sum y” („nowe sum y” były objęte lustracją 1564— 1565 r.) i z tych to dóbr w łaśn ie uiszczano w okresie pomiędzy datą ekstenuacji zapisu a datą najbliższej lustracji kwartę ab incerta taxa. P ole mika z odmienną w ykładnią R. R y b a r s k i e g o — zob. Walka o w y m ia r k w a rty, s. 32.
224 A N N A S U С H E N I G R A B O W S K A
walnych z ra m ie n ia se n atu (poprzednio w y n a g ra d za n i b y li ty lk o delegaci izby poselskiej) oraz u sta la ła ry g o r g rzy w n y w w ysokości 1000 zł d la człon ków k om isji rew izy jn y ch , k tó rz y b y nie doprow adzili p o d jęteg o dzieła „sk u teczn ie“ do końca. Rozpoczęcie lu stra c ji zostało w yznaczone w te r m inie c z te re c h tyg o dni od d a ty zam knięcia sesji sejm ow ej, co n a stą p iło 7 czerw ca 1616 r.
P rzeb ieg lu stra c ji rozciąga się n a okres co n a jm n ie j pięciolecia 1615—· 1620. W 1615— 1616 r. zlustrow ano, ja k już w iadom o, ziem ie w o je w ód ztw w schodnich, P ru s y K ró lew sk ie i w ojew ództw o sandom ierskie 13. P ozostałe w ojew ództw a m ałopolskie — k rak o w sk ie i lubelskie — zrew i
dow ano w okresie pom iędzy listo pad em 1616 a g ru d n iem 1617 r .14 L u s tra c ja w ojew ództw m azow ieckich i Podlasia była n ajp raw d o p o dobniej rozpoczęta w lecie 1616 r., ja k w y n ik ało b y z chronologii lu s tr a c ji w ojew ództw a płockiego 15. W końcow ej części tek stu , odnoszącej się do w ojew ó d ztw a m azow ieckiego, dostrzega się pew n e znam ienne ró żn i ce w p o ró w n an iu z częścią początkow ą le. Być może, że te różnice o ch a ra k te rz e fo rm a ln y m w iążą się z p rz e rw ą w ak c ji lu stra c y jn e j, obserw o w a n ą rów nocześnie (o rien tacy jn ie na przełom ie 1616 i 1617 r.) w tek stach in n y ch lu stra c ji, a zw iązaną, jak m ożna przypuszczać, ze zm ianą n a stan ow isk u podskarbiego koronnego, gdy S tan isław a W arszyckiego zastąp ił M ikołaj D aniłow icz 17.
W ty m sam ym czasie przep ro w ad zon o lu stra c ję W ielkopolski; ro z poczęta w 1616 r., b y ła k o n ty n u o w a n a w ciągu la t 1617— 1618, jak do w od ziłyb y w zm ian k i w opisie oraz p o śred nio d a ty cy tow an ych p rzez lu stra to ró w d o k u m e n tó w 18. Je d n ak ż e końcow y fra g m e n t kodeksu lu s tr a 13 AG AD, Lustracje XVIII, 47, 7-3; AiSK XLVI, 121 (województwa: bełzkie. bracławskie, kijow skie, podolskie, ruskie). AGAD, ASK, LVI, G.9, S.10 (fragm enty lu stracji Prus K rólew skich — starostw a grudziądzkie i sztumskie). AGAD, ASK X LVI, 99 b; Lustracje XVIII, 69 (w ojewództwo sandomierskie).
14 AGAD, Lustracje X VIII, 20.
15 AGAD, ASK XELVI, 149 (oryginał), 148 (odpis fragm entu — Rawa), 150 (odpis fragm entu — Ostrołęka). Objaśnienia dotyczące dat lustracji — zob. L u stracje
w o je w ó d z tw a płockiego 1565—1789, w yd. A. S u c h e n i - G r a b o w s f c a i S. M.
S z a c h e r s k a , W arszawa 1965 [cyt. dalej: Lustr, płockie], s. L.
16 AGAD, ASK XLVT, 149. K odeks obejm ujący lustracje w ojew ództw : płoc kiego, podlaskiego, m azow ieckiego, raw skiego, pisany jest jedną ręką do k. 350 (dzierżawa Bronowo), po czym następuje zm iana ręki pisarza; ustaje też system przedzielania opisów poszczególnych tenut czystymi kartami. Por. też Lustracje
w o je w ó d z tw a raw skiego XVI I w iek u , wyd. Z. K ę d z i e r s k a , W rocław 1965, s. X XIV; L ustr, płockie, s. XLVIII. W drugiej, wyodrębniającej się części kodeksu, dzierżawczynię Osiecka i Chrosny, Warszycką, tytułow ano w ojew odziną podlaską, co w skazuje, iż opisu lustratorskiego dokonano po ustąpieniu z podskarbstwa ko ronnego Stanisław a W arszyckiego, m ianow anego równocześnie w ojew odą podlaskim (koniec ,1-616 r.), a najprawdopodobniej n aw et już po jego zgonie, skoro lustratorzy m ówią tylko o uprawnieniach wojewodziny.
17 Tytuł lustracji w ojew ództw a sandom ierskiego 1615—1616 r. stw ierdza, iż lustracja zaczęła się za podskarbiostwa W arszyckiego (AGAD, ASK XLVI, 99 b); od s. 113, po przerwie dokum entowanej cechami zewnętrznym i rękopisu — kontynuacja za podskarbiostw a M ikołaja Daniłowicza. Tytuł lustracji w ojew ództw krakowskiego i lubelskiego inform uje, że lustracja rozpoczęła się diebus N ovem bris 1616 r. i była kontynuow ana do grudnia 16,1-7 r. (A.GAD, Lustracje XVIII, 20, k. 1), a osobny na głów ek — iż było to „za urzędu JW P JMP M ikołaja D aniłow icza, podskarbiego koronnego...”, (tamże, k. l v). Lustracja natom iast w ojew ództw podolskiego, br-acław- skiego i kijow skiego z 1615— 1616 r. w ym ien ia tylko podskarbiego W arszyckiego (AGAD, Lustracje X VIII, 73). K. T y s z k o w s k i datuje objecie podskarbstwa w ielkiego koronnego .przez D aniłow icza na 16:17 r. ·(M ikołaj D aniłow icz. P SB IV. 193«, s. 416—417).
18 AG,AD, ASiK X L V T , Ю4. W późniejszym etapie lustracji (zob. niżej) powołują się lustratorzy na lustrację anni 1618 jako poprzednio odbytą (s. 868 nn. — Bolkowo).
P R Ô B Y A U K C J I D O C H O D Ó W Z D Ó B R K R Ó L E W S K IC H 2 2 »
c ji W ielkopolski zaw iera in fo rm ację n a p ro w ad zającą n a w niosek, iż w pisane jak o o statn io lu stro w a n e pojedyncze te n u ty zostały zrew idow a n e znacznie później, zapew ne pod koniec 1620 lub w 1621 r .19 M ożna to uzasadnić fak tem , że lu stra c ja , w znow iona z m ocy k o n sty tu c ji 1620 r .20, objęła w p ra k ty c e królew szczyzny nie z lu stro w an e w 1616— 1617 r. (jak k olw iek nie w szystkie) i b y ła tra k to w a n a jak o k o n ty n u a c ja a k c ji re w i zy jn e j sprzed trzech lat. N a ścisły zw iązek ak tó w lu stra c y jn y c h z la t 1616— 1617 i 1620 w sk azu je także ty tu ł kodeksu, obejm ującego re w iz ję te n u t w ojew ództw a krakow skiego, p o m in ięty ch w toku lu s tra c ji 1616— 1617 r. C ontinuatio lu stra tio n is bonorum R eipublicae Cracöviensis, San-
dom iriensis L u b lin en sisq u e p a la tin a tu u m 21. W 1620— 1622 r. zlustro
w an o ró w n ież p om in ięte w 1616 r. te n u ty w ojew ództw m azow ieckiego, raw skieg o i ruskiego, bracław skiego, kijow skiego oraz p o d o lsk ie g o 22. T aką w y k ład n ię u staw ie 1620 r. n ad ała, ja k n ależy przypuszczać, p re sja opinii p o lityczn ej, fo rsu jąc e j p o s tu la t o p o trz e b ie uzupełn iającego zlu stro w an ia te n u t, k w a lifik u ją c y ch się w 1616— 1617 r. do lu stra c ji, sform ułow ania bow iem sam ej k o n sty tu c ji 1620 r . podobnych założeń
exp ressis v e rb is nie zaw ierają. Z d ru g ie j s tro n y jed n a k przytoczo ną w y
k ład n ię m ożna w yp ro w ad zić ró w n ież z ogólnej kon cepcji lu s tra c ji p ie rw szej połow y X V II w.; w yw od ziły się one w szy stkie z in te n c ji u staw o W eryfikow ane tytu ły dzierżenia ten ut w pierwszej fazie lustracji odnoszą się n aj częściej do lat 1610—1613, jakkolw iek zdarzają się sporadycznie nadania w cześn iej sze i późniejsze — z 1616 i 1Θ17 r. (np. Brzeźnica, s. 427, Cekowo, s. 144).
19 P ierw szy etap lustracji kończy się podpisam i trzech lustratorów i pisarza skarbowego (s. 739).’ Zauważa się równocześnie zmianę ręki pisarza. Etap ten objął teoretycznie cały obszar domeny w ielkopolskiej i kujaw skiej kw alifikującej się do lustracji w m yśl ustaw y 1616 r. Etap drugi lustracji tej dzielnicy m iał w yraźnie na celu otaksow anie dóbr, na których w yek spirow ały w tym czasie „stare,su m y”, mp. Koło, Radziejów, Nakło, Murzynów, Lubino, Jasień. Tę zasadę stwierdzają bezpo średnio lustratorzy: „... podług instrukcyjej i regestrów z skarbu nam podanych do R adziejow a zjechawszy, gdzie to starostw o lustracyjej p o st exten u ation em su m
m aru m podpadłe jest nam ukazane”... (s. 818). Andrzej R ey w Ś w iętosław icach jest
naziwany „pierwszym posesorem ” p o st exten u ation em (s. 763). W yjątkowo .możną odnotować w tym drugim etapie lustrację starostw brzeskiego i kościańskiego, które n ie b yły obciążone zapisami; n ie zostały one jednakże zlustrowane w 1616— 1618 r. D aty drugiego etapu lustracji m ożna ustalić na podstaw ie w zm ianki o „budowaniu” folw arku skulskiego „opisanym w inw entarzu p. Sw irskiego a. 1620” (s. 833) i jak kolw iek inna w zm ianka om yłkowo w ią że ten inw entarz z 1602 r. (s. 831), dosta tecznym sprawdzianem jest sam cytow any przez lustratorów inw entarz tenuty skulskiej z 1620 r. (zgodne także nazw iska komornika, K rzysztofa Swirskiego, in - w entującego dobra oraz przejm ującego je w posesję stanow niczego królewskiego, S tanisław a Sulim ierskiego — AGAD, ASK LVI, R. 14, k. 1—8V). C ytow ane w tejże końcowej partii kodeksu dokum enty pochodzą najczęściej z 1616— 1Θ17 r. O statnie strony kodeksu — od s. 855 — napisano na składce z innego papieru.
20 VL III, f. 384—385 — „Naznaczenie lustratorów i rew izorów ”. K onstytucja zalecała rew idow anie dóbr po zgonie posesora w zględnie po cesji jego tytu łów na osobę trzecią (przy tzw. in certa ta x a — por. przyp. 12) oraz tych dóbr, na których wydzierżono zapisy, a także królewszczyzn spustoszonych podczas w ojny „w Rusi i Podolu”. Zob. także: tamże, f. 373—374 ■— konstytucja „Kwarta” pociągająca do św iadczenia k w arty dobra zapisane w „nowych sumach” w g taksacji lustratorskiej oraz w „starych sum ach” — po 5 zi z lana; tamże, f. 399—400 — ponow nie — „Kwarta” ustalająca św iadczenie dupli k w arty (z w yłączeniem ekonomii, oprawy królow ej i dożywoć, k tóre m iały uiszczać sym plę w g konstytucji 1619 r.; konsty tucja ta w ym ieniała rów nież cła, żupy i w ielkorządy jako zobowiązane do sym pli, a przy dożywociach i 'arendach dożyw otnich stw ierdzała, iż skarb k rólew ski uiści za n ie drugą k w artę lub ją odpowiednio będzie „defalkować” ·— tamże, f. 349).
21 AGAD, Lustracje X V ïII, 21.
22 AGAD, ASK XLVI, 161 (starostwa w arszaw skie i sochaczewskie, 23 (w oje w ództw o ruiskie); AGAD, Lustracje XVIII, 73 (województwa bracławsikie, kijow skie,
226 A N N A S U C H E N I G R A B O W S K A
daw cy, w y tk n ięte j lite rą k o n sty tu c ji 1601 r., w m yśl k tó re j pow oływ a n o n a k o lejn y ch sejm ach now e kom isje lu strato rsk ie . K om isje w in ny b y ły rew id o w ać w okresie sw ej k a d e n c ji te królew szczyzny, k tó re a k tu aln ie zakw alifik ow ały się do lu stra c ji z pow odu zm iany posesora, ekspi- ra c ji zastaw ów , bądź też dlatego, iż nie b y ły dotychczas z tak ich czy in n y c h p rzy czy n lu strow an e. iPrzy tak iej k oncepcji akcji lu stra c y jn e j t r u dno w łaściw ie m ów ić o ścisłych cezurach pom iędzy poszczególnym i r e w izjam i, a w y o d ręb n ian ie chronologicznie ich p rzek ro jó w opiera się w znacznym sto p n iu n a p rz y ję ty c h k onw encjach. Słabe tem po lu stra c ji sp rzed 1616 r. w p ły w ało n a prolongow anie w p ew n y ch w yp ad k ach m an d ató w kom isji lu strato rsk ic h , k tó re najczęściej p o b iera ły z gó ry sw e w y nag rodzenie. Te sam e okoliczności —■ n ik łe e fe k ty poprzednich lu stra c ji, h am o w an y ch przez te n u ta riu s z y za cichą a p ro b a tą sen atu i k ró la — n a d a ły w konsekw en cji tak szeroki z a k re s 'w ła śn ie lu stra c ji 1616 r. G dyby bow iem kom isje lu stra to rsk ie z la t 1601— 1611 w y w ią z a ły się w łaściw ie z p ow ierzonych sobie u staw ow o zadań, w iele spośród te n u t, k tó re za cho w ały tego sam ego posesora, nie w eszłoby zapew ne w zasięg lu s tra cji 1616 r. jak o zrew idow ane już poprzednio.
N asuw a się p y tan ie, czy lu stra c ja 1616 r., realizo w ana w odm ien nych w aru n k ach , niż po p rzed n ie lu stra c je tego stu lecia, a w ięc p rz y po p a rc iu nie ty lk o izby poselskiej, lecz i kręg ó w dw orsko-urzędniczych, przy n io sła te efekty, jakich się po niej spodziew ano. O cena w yników lu stra c ji sprow adza się do dw u zasadniczych k ry te rió w : pełności zasię gu rzeczow ego i te ry to ria ln e g o oraz p ro p o rc ji zw yżki przychodów z r e w idow anych dóbr.
Ogół szlachecki dom agał się jak n ajp ełn iejszeg o zasięgu lu stra c ji i objęcia n ią w szystkich k a te g o rii królew szczyzn, a w śró d nich ró w nież dó br opraw ny ch królo w ej K o n sta n cji oraz daw nej op raw y A n n y J a giellonki, obciążonej zapisem dłużn ym 30 000 zł, zastaw ów w „now ych su m ach ” z 1565 r., ekonom ii, ceł, żup, now ych osad, dochodów* z puszcz i lasów — słow em n u llis [bonis] excep tis, ja k przy p o m n iała w 1618 r. in stru k c ja sejm ik u proszow ickiego, n aw iązu jąc do fo rm u la rza w prow a dzonego w ustaw o d aw stw ie e g z e k u c y jn y m 23.
Jed n ak ż e królew szczyzny zastaw ione w „sta ry ch sum ach “, ja k w ia domo, lu s tra c ji n ie podlegały. O pinia szlachecka oczekiw ała zapew ne, iż p ro w ad zo n a przez lu stra to ró w w e ry fik a c ja odpow iednich ty tu łów p raw n y c h doprow adzi w zdecydow anej w iększości w y pad kó w do stw ie r dzenia, że n a stą p iła już ek sten u acja zapisów z m ocy u sta w y 1566 r. o czterech dożywociach, a dobra ty m sam ym z a k w alifik u ją się do lu s tra c ji i b ęd ą o dtąd uiszczać k w a rtę . L u stra to rz y przep ro w ad zali isto tn ie w toku lu stra c ji k o n tro lę n a d ań poczynając od 1566 r. P ro to k o ły tej k o n tro li, um ieszczane zazw yczaj w tekście lu stra c ji danego w ojew ódz tw a, po opisie dóbr lu stro w an y ch , m ożna uw ażać za odpow iednik tzw . „ re w iz ji listó w “ p rzep ro w ad zo n ej n a sejm ach egzekucyjnych z czasów Z y g m u n ta A ugusta. Ta zm iana try b u k o n tro li n a d a ń , a w ięc zastąpie nie d ek reto w an ia k ró la w obec se n atu i p rzed staw icieli izby poselskiej p rzez w e rd y k t k o m p letu rew izorskiego, m oże b yć w p ew n y m sensie uza sadniona fak tem , iż „rew izja listó w “ stanow iła jednorazow ą i w zasa
23 A k ta se jm ik o w e w o je w ó d z tw a krakow skiego t. I, wyd. S. K u t r z e b a ,
K raków 1932 [cyt. dalej: K u t r z e b a ] , s. 378. Por. konstytucje 1569 r. — V b II, f. 785—787. Zob. także postulaty sejm ików zakroczymskiego z 8 m arca 1616 r. (TP 36, f. 58V) oraz łęczyckiego z 12 lutego 1618 r. (TP 10, s. 189— 190).
P B O B Y a u k c j i d o c h o d ó w z D O B Ę k r ó l e w s k i c h 227
dzie o stateczną w e ry fik a c ję sp o rn ych ty tu łó w p raw n y c h , gdy n a stę p n ie chodziło ju ż ty lk o o w y k azan ie liczby dożywoci, n a d a n y ch po 1566 г., co ro zstrzy g ało o czasie eksten u acji. Je d n ak ż e tak a fo rm a k o n tro li „ sta ry c h su m ” była n iew ą tp liw ie dogodniejsza dla te n u ta riu s z y i nie od rze czy będzie przypom nieć, że opinia szlachecka dom agała się początkow o „kog n icji“ ty ch zastaw ów n a sejm ie, w zo rem d aw nej „re w iz ji listó w “ 2i. Ocenę tego, w ja k im sto p n iu lu s tra to rz y w y w iązali się z po w ierzo nego sobie zad an ia k o n tro li zapisów n a królew szczyznach, u tru d n ia b ra k znajom ości sta n u i liczby dóbr zastaw ionych. Je d y n ie dla w ojew ództw w ielkopolskich opracow ał zagadnienie w y czerp u jąco A. T o m c z a k , w y k azu jąc liczne kom p lek sy d ó b r obciążone „ sta ry m i su m am i“ 2S; po zw ala to stw ierdzić, iż w W ielkopolsce i n a K u jaw ach pow róciły w d y spozycję sk a rb u n a stę p u ją c e ten u ty , ob jęte po ek ste n u a cji lu stra c ją 1616—1620 r . 26:
w oj. pozn ań skie — W schow a;
w oj. k a lisk ie —■ B lizanów ; Cekowo; G niezno; Koło; Ł agiew niki; M ieś cisko; M iędzychód; N akło;
w oj. sierad zk ie — O strzeszów ; Szczerców ; W a rta;
w oj. łęczyckie — Bolkowo (połowa); Jasien iec; L eśn y i P o ln y W ią- czeń; L ubino; Szczaw in i Szeligi;
woj. inow rocław skie — D ybów ; G niew ków ; M urzyno;
woj. b rzesk o -k u jaw sk ie — B ytoń; Czarnocice i Stróżew o; K ow ale; K ru szw ica (połowa); R adziejów ; Skulsko; Ś w iętosław ice; Sarnow o;
Skaszyn;
ziem ia d ob rzy ń sk a — Bobrow niki.
P e w n e spośród ty ch te n u t b y ły początkow o re je stro w a n e w toku lu s tra c ji jak o obciążone „ sta ry m i su m am i“, a n a stę p n ie —■ ja k o już w y trzy m an e, co św iadczy ró w nież o d w u etap ow y m przeb ieg u lu stra c ji (np. Koło, Lubino, R adziejów , Czarnocice, Św iętosław ice).
J a k o zapisy n ie w y trz y m a n e za re je stro w ali lu stra to rz y k ilk a w ięk szych kom pleksów dóbr (O borniki, Środa, Odolanów, część K ruszw icy, D obrzyń) o raz około trz y d z ie stu m n iejszy ch dzierżaw . N ie w y k azali jed n a k w sw ych zestaw ieniach dóbr „o n ero w an y ch “ pełnego ich stan u , po m ija ją c np. B abim ost, W ałcz, K cynię, S taw iszyn, L ubochnię, Rzeczycę, K aleń , Bydgoszcz i inne, d ro b n iejsze ten u ty .
Je śli chodzi o M azowsze — ściślej o sam o w oj. m azow ieckie — to liczba zastaw ionych w „ sta ry c h su m ach “ królew szczyzn była znikom a. N a te n s ta n rzeczy w p ły w a ły —■ ja k to p rze d staw ił J. S e n k o w - s к i 27 — rzadkość zastaw ów dóbr dom eny książęcej jak o re g u ła oraz uniew ażnienie p rzez Z y g m u n ta I p rz y in k o rp o ra cji M azowsza w ielu za pisów , poczynionych w b rew pow yższej re g u le w o statn ich lata ch pano w a n ia Ja n u sz a III. U trzy m a n ie w dalszym ciągu czystej h ip o tek i k ró lew szczyzn m azow ieckich w iązało się z jed n ej s tro n y z p o lity k ą sk arb o w ą Z y g m u n ta I, a n a stę p n ie — z zarządem B ony n a d kom pleksem te n u t 24 Instrukcja zjazdu kolskiego z 1Ό sierpnia 1590 r. — A k ta se jm ik o w e w o je
w ó d z tw poznańskiego i kaliskiego t. I, cz. 1, wyd. W. D w o r z a c z e k , Poznań
1957 [cyt. dalej: D w o r z a c z e k ] , s. 100.
25 L u stracja w o je w ó d z tw w ielk o p o lsk ich i k u ja w sk ich 1564— 1565 cz. I, wyd. A. T o m c z a k , C. O h r y z k o - W ł o d a r s k a , J. W ł o d a r c z y k , Bydgoszcz 1961, s. X X X I—LVIII.
26 AGAD, ASK XLVI, 104.
27 J. S e n k o w s k i , Skarbow ość M azow sza od końca X IV w ie k u do 1526 roku. W arszawa 1965, s. 50—52; A. S u c h e n i - G r a b o w s k a , O dbudow a d om en y k ró
228 A N N A S U C H E N I G R A B O W S K A
m azow ieckich z ty tu łu p rzy z n a n e j kró low ej o p raw y (1548'— 1557 r.). Tym okolicznościom zawdzięczać należy, iż p ro to k o ły „rew izji listó w “ z 1563/64 r. za w iera ją w zm ian k i o zapisach na k ilk u zaledw ie n iew iel k ich królew szczyznach m azow ieckich. ,
N atom iast przypuszczać trzeb a, iż liczba dób r obciążonych „ s ta ry m i su m a m i“ w M ałopolsce i n a ziem iach w schodnich b y ła ogrom na, n ie rza d k o rów now ażąc się procentow o, lu b n a w e t przew yższając cyfrow o liczbę i ro z m ia ry królew szczyzn eksplo atow an ych p rzez skarb. Do ta kich w niosków upow ażnia — bez szczegółowej an alizy a k t „rew izji li stó w “ dokonanej podczas egzekucji d ó b r — re tro sp e k ty w n e p o ró w n anie sta n u królew szczyzn o b jęty ch lu stra c ja m i 1564— 1565 oraz 1659— 1664 r. w w ojew ó d ztw ach lub elsk im i krakow skim , w ty m o sta tn im w y padku uw zg lęd niając zw łaszcza b a d a n ia E. T r z y n y odnoszące się do d ru g iej połow y X V II w .28
Z m ian y w składzie te n u t, n a p rz e strz e n i stu lecia n ie je d n o k ro tn ie dzielonych, obejm ow anie w p ew ny ch w y pad kach zastaw am i części ty l ko s ta ro s tw łub w iększych dzierżaw , n a k ła d a n ie się rów nolegle n a tych sam ych kom pleksach dó b r ró żn y ch ty tu łó w p ra w n y c h (np. osobnych k o n tra k tó w zastaw ów ) — w szy stk o to u tru d n ia m ożliw ość podsum ow a nia zagadnienia n a obecnym e tap ie b a d ań n a d królew szczyznam i.
In fo rm u ją c o ek sp iracji zapisów, lu stra to rz y p ow oływ ali się zazw y czaj n a cz te ry w y trzy m a n e dożyw ocia; w pew n ych razach dodaw ali, iż b y ły to dożyw ocia bez cesji, tra k to w a n y ch zazw yczaj rów no rzęd nie z d o ż y w o c iam i29.
O znaczanie krań co w y ch te rm in ó w w y trzy m a n ia okazyw ało się w p ra k ty c e dosyć skom plikow ane. Zgodnie z b rzm ieniem u s ta w y 1588 r. — p o tw ierd z ają c ej i o b jaśn iającej u staw ę z 1566 r. — e k ste n u a - cja n a stęp o w ała ju ż p rz y n a d a n iu czw arteg o kolejnego (po 1566 r.) ty tu łu n a zastaw ioną królew szczyznę, ale dopiero p ią ty z kolei dzierżycie! w in ien b y ł uiszczać z n iej św iadczenia 30.
In te n c ja ustaw o d aw cy k iero w ała się w ięc w y raźn ie k u rozw iązaniom dogodnym dla zastaw n y ch posesorów , a fo rm u ła „czw orga dożyw ocia“ posiadać m u siała fak ty c zn ie dw ie sprzeczne z sobą w y k ład n ie. P ie rw sza z n ich odnosiła e k sten u ację do m o m en tu udzielenia czw arteg o ko lej nego ty tu łu n a zastaw ione dobra, k ied y to u p ad ała o statn ia z czterech części zapisu, p o trą c an y c h p rz y każdorazow ym n a d an iu . Zgodnie z tym założeniem o k reślali ra m y ek ste n u a cji lu stra to rz y , np. kom isje w ielko
28 Zob. AGAD, A SK LIV, 14 A; AGAD, Lustracje X VIII, 4, 7, 9; AGAD, M etryka L itew ska IV B, 7, 8. E. T r z y n a, K ró lew szczyzn y w o je w ó d z tw a k ra
kow skiego w X V II w iek u , „Roczniki D ziejów Społecznych i Gospodarczych” t. XXiïV,
1962, s. 20. L u stracja w o je w ó d z tw a lu belskiego 1565, w yd. A. W y c z a ń s k i , W rocław 1959, s. X I—X II. L u stracja w o je w ó d z tw a lu belskiego 1661, w yd. H. O p r a w k o i K. S c h u s t e r , W arszawa 1962, s. X X —X X II. Co do nader licznych zastaw ów n»a ziem iach południowo-w schodnich, to w ystęp ow ały tu za równo zapisy na komplefesach dóbr starostw grodowych, jak i na pojedynczych w ioskach, na których Jagiellonow ie zapisyw ali m iejscow ej szlachcie drobne kwoty sum nie zaw sze faktycznie w płaconych do skarbu królewskiego, w postaci ek w i w alentu z:a nakłady dokonywane w dobrach zniszczonych podczas w ojen toczonych na pograniczu, czy w ręcz ja'ko darowizny. B yły to posunięcia polityczne związane z akcją zasiedlania i obronności pogranicza — zob. A. W y c z a ń s k i , R o zd a w
n ictw o dóbr królew skich za Z yg m u n ta I, PH XLIV, 1953, z. 3, s. 296; A. S u c h e n i -
G r a b o w s k a , O dbudow a dom eny.
29 Np. AGAD, A SK XLVI, )1;04, s. 69 (Wschowa), s. 648 (wieś Topola w Ł ę- czyckiem ).
P H Û B Y A U K C J I D O C F O D Û W Z D O B K K R Ó L E W S K IC H 229
polska i m ałopolska; zarazem je d n a k dodaw ali oni w fo rm ie w y k ła d n i rozszerzającej, iż ze w zg lęd u n a p rzy słu g u ją c e a k tu a ln e m u dzierżycie- low i p ra w o dożywocia, do piero po jego zgonie (lub dokonanej przezeń cesji) dobra b ęd ą podlegać lu stra c ji, a ty m sam ym i obow iązkow i pono szenia św iadczeń n a rzecz sk arb ó w raw sk iego (kw arcianego) i k ró le w skiego. P ra k ty c z n ie zatem e k sten u acja n astę p o w a ła po u p ływ ie czw ar tego dożyw ocia i re a ln ie w chodziła w ra c h u b ę dopiero od piątego, jak to w yn ik ało np. z u sta le ń lu stra to ró w dla te n u t: Pow idz, U lejno, G ra bowo, K rzy w ag ó ra (woj. kaliskie), Bolków, N iw ki (woj. łęczyckie), L ip nica, Swoszowa, M szana D olna z p rzy leg ły m i w ioskam i (woj. k ra kow skiej) 31.
D alszym w yrazem „ulgow ej ta r y f y “ , stosow anej w zględem zastaw n ych posesorów , b y ło tra k to w a n ie u p raw n ie ń n a d a w a n y c h ró w no leg le — najczęściej w sto su n k u do m ałżonek posesorów . R aczej sporadyczne są w ypad ki kw alifik o w an ia ty ch u p ra w n ie ń w sposób o d ręb n y i s tą d zali czania ich jak o k o lejn y ch ty tu łó w , p rz y k tó ry c h uzy sk iw an iu w in n a być potrąco na c z w arta część su m y zapisu (np. N iw ki, L u bin o w woj. łęczyc kim ; O borniki w woj. poznańskim ; G ry bó w w woj. krakow skim ) 32.
N ajczęściej lu s tra to rz y p ow oływ ali się n a so lid a rn y c h a ra k te r d z ie r żen ia m ęża oraz dożywocia n ad an eg o n a stę p n ie żonie i w tak ich sy tu a cjach g ran ice czasow e ek ste n u a cji (czy też ty lk o a m o rty za c ji odpow ied n iej części zapisu) p rze su w a ły się do m o m en tu zgonu drugiego z m ałżon ków, śm ierć pierw szego bow iem nie ograniczała po siad an y ch solidarn ie p rzez w spółm ałżonków u p ra w n ie ń (np. te n u ty : Koło, Pow idz, U lejno, Grabow o, K rzy w ag ó ra — w w oj. k alisk im ; D ębow ce, W ielki i N ow y O strów — w woj. sieradzkim ; Topola — w woj. łęczyckim ; G lin n ik P ol ski, Jodłow a, Brzozow a, M szana D olna, K asink a — w w oj. k ra k o w s k im )33.
W iążącą p o d staw ą dla lu stra to ró w p rz y kw alifik o w an iu u p raw n ie ń w spółm ałżonków n a zastaw io n y ch te n u ta c h b y ły odpow iednie dyspo zycje, z a w a rte w n a d a n ia c h k rólew skich. C ytow an e p rz y k ła d y upow aż n ia ją do w niosku, iż p ra k ty k a stosow ana w ty m zakresie odbiegała od in te n c ji u staw o d aw stw a egzekucyjnego, w y d a tn ie p rzed łu żając te rm in y .ekstenuacji. Czy i zaw sze k ró l b y ł ściśle p o in fo rm ow any o klau zu lach dotyczących so lid arn ych u p raw n ie ń n a zastaw ian ych dobrach — tru d n o ro zstrzy gn ąć. N iew ykluczona w y d a je się odpłatność za u dzielanie tak ich ty tu łó w , p rz y czym niepodobna odróżnić pozornego p rz y n a jm n ie j lega lizm u tak ich p oczynań od k o ru p cji, m ożliw ej w poszczególnych ogni w ach obu k a n c e la rii M e try k i K o ro n n ej.
B yć może, iż początkow o p ew n e kom isje lu stra to rsk ie p ró bo w ały w y dzielać n a d a n ia w spółm ałżonków w osobne ty tu ły stosując każdorazow o um orzen ie c z w artej części zapisu. Ś w iadczyłyby o ty m u ch w ały sejm i k u proszow ickiego z 1618 r. p ro te stu ją c e p rzeciw podobnej p ra k ty c e lu stra to ró w 3i.
S p raw a ek sp iracji „ sta ry ch su m “ w y m aga prześled zenia w n a stę p n y ch lu strac jac h . Je d n ak ż e ograniczony zasięg rew izji, p rzep ro w ad za 31 AGAD, ASK XLVI, 104, k. 199^-202, «49—631 (Wielkopolska); AGAD, L u stracje XVIII, 20, k. 176— 177, 189v—191 {Małopolska).
32 AGAD, ASK X LVI, 104, s. 86—87, 651 (Wielkopolska); AGAD, Lustracje XVIII, 20, k. 188 (Małopolska).
33 AGAD, A SK XLVI, 104, s. 187— 188, 109—202, 463, 473, 648 (Wielkopolska); AGAD, Lustracje X V III, 20, k . 176, 18 iv, 185— 185v, 189v _ 192,v (Małopolska).
230 A N N A S U C H E N ! G R A 'B O ÍW S K A
n y ch w okresie do 1654 x.35 u łatw iał, ja k m ożna przypuszczać, te n u ta - riu szo m eksp lo ato w an ie dó br R zeczypospolitej dłużej, niż w y n ik a ło b y .to z ra m czasow ych ek sten uacji. Zapow iedzią lik w id acji zastaw ów n a k ró lew szczyznach b y ła u sta w a 1647 r. p t. „S um zniesienie z dóbr Rzeczy p o sp o litej” 36. Lecz dopiero lu stra c ja 1659—1664 r. o b razu je w p e łn i w y m iar prob lem u , w p ro w ad zając w zarząd sk arb o w y ogrom ną liczbę d óbr, ek splo ato w an ych w ciąg u d w u n ie je d n o k ro tn ie stu leci przez za sta w n y ch poses or ów.
O d rębn ą k a te g o rię królew szczyzn w y łączonych z zasięgu lu stra c ji stan ow iły, trzeb a przypom nieć, te n u ty , k tó ry c h d zierży ciele m ogli się w y kazać n ad an iam i pochodzącym i sprzed 1601 r. oraz fa k te m uiszczania um ow n ej zw iększonej k w a rty . L u stra to rz y p o m ijali je m ilcząco (komi s ja w ielkopolska) lub odpow iednio o ty m in fo rm o w ali w tekście re w i zji (kom isja m azow iecka). B ad ając zatem pełność zasięgu poszczególnych re w iz ji p ierw szej połow y X V II w ., n a le ż y b ra ć pod uw agę d a ty n ad a ń n a dzierżenie te n u t nie objęty ch przez lu strac je.
W lu s tra c ji w oj. m azow ieckiego, k tó ra w 1616— 1617 r. objęła ogółem 37 te n u t, lu s tra to rz y w y m ien ili 6 te n u t n iełu stro w a n y c h z konsensam i sp rzed 1601 r. Ich posesorzy uiszczali zgodnie z k o n sty tu c ją 1601 r. — ІУ2 k w a r ty (Jan o w o k. C iechanow a; Jan o w o k. K o ln a; Ł ątczyno; P ło -
dow nica) lu b 1/2 k w a r ty (2 te n u ty obciążone długiem A n n y Jag ie llo n k i —■ Zaskowo i K o ry tn ic a )37. N ie tru d n o stw ierdzić, iż w y łączenie od lu s tra c ji było dla te n u ta riu s z y k o rzy stn e. Zw yżka dochodow ości w y li czona p rzez lu stra to ró w n ie je d n o k ro tn ie sięgała, a czasem n a w e t p rz e k rac z a ła 100% szacunku lu stra c ji 1565 r . Nievwspółmiernie w ysokie ko rzy ści osiągali w tej s y tu a c ji posesorzy z zapisam i d ług u k ró lo w ej A n n y Jagiellonki, gdyż b y ły to długi niew ielkie. T ak np. te n u ta K o ry tn ic a w yceniona w 1565 r. n a 1018 zł przy cho du rocznego została obciążona pożyczką 1000 zł. W ciągu 20 la t (1596—1616) te n u ta ta w in n a była
35 Podstaw y praw ne następnych lustracji określały konstytucje z lat 1621, 1623, 16:27, 1620, 1631', 1635, 1649, 1654 (VL III, f. 427, 45.7, 552, 623, 707, 895; tam że IV, f. 292, 460). Trzeba zauważyć, że praktyka lustratorów lat 1627— 1629 nie zawsze była jednolita: p ew n i z nich przyjęli za w iążące zalecenia konstytucji 1620 r. (por. przyp. 20), gdy inni zastosow ali rozszerzającą w ykładnię ogólnikowego sform uło w ania ustaw y 1627 r.
N astępna z kolei konstytucja, uchwalona w 1635 r., ograniczyła zasięg lustracji do dóbr obciążonych zapisam i w ygasłych „sum ”, a dotąd n ie lustrowanych, a w ięc do takich, dla których kwarta m iała być w ym ierzona po raz pierwszy. K onstytucja ΓΘ49 r. pow tórzyła znane sform ułow ania co do zakresu lustracji obejm ując nią now e donacje, dobra o tzw. in certa taxa, oraz dobra po ekstenuacji zapisów dłuż n ych skarbu. W pięć lat później konstytucja z 1654 r. stwierdziła: siła dóbr Rzpltej i prow entów naszych dotychczas n ie są zlustrow ane i konstytucja 1649 r. do efektu sw ego n ie przyszła...”. L ecz i konstytu cję 1654 r. spotkał podobny los „nieprzyjścia do efektu ”, co zresztą uspraw iedliw ia m om ent dziejowy: w ojna to cząca się u w schodnich granic i nieodwracalne już zagrożenie w ielkim konfliktem północnym . Z lustracji tego okresu n ajpełniejszy zasięg posiadają: L u stracja Prus
K ró lew sk ich 1624, w yd. S. H o s z o w s k i , Gdańsk 1967; L u stracja W ielkopolski i K u ja w 1628— 1629 t. I, II, III, w yd. Z. G u i d o n , w druku; fragm entaryczny
charakter posiadają lustracje m ałopolskie z 1:6:28—16312 i 1636 r. (AGAD, Lustracje X V III, 22, 23, 33), m azow ieckie i raw sk ie z (1630 r. (AGAD, ASK XĽVI, 152), w oje w ództw ziem południow o-w schodnich z 1629 i 1636 r. (AGAD, Lustracje XVIII, 73 — sumariusz). W yliczenie nasze pomija oczyw iście pozycje pom niejsze, obiaty i odpisy fragm entów lustracji itp.
38 VL IV, f. 103.
37 AGAD, ASK XĽVI, 149, k. 232v, 304v, 3illv—312v, 349, 457v. Autorka składa podziękow anie prof, dr A. W aw rzyńczykowej za udostępniony odpis w ydaw niczy lustracji.
P R Ó B Y A U K C J I D O C H O D Ó W Z D Ó B R K R Ó L E W S K IC H 231
przy nieść p o n a d 20 000 zł dochodu, p rz y jm u ją c n o rm y szacunkow e 1565 r., n iew ą tp liw ie o w iele niższe od rea ln y ch . T e n u tariu sz n a to m ia st uiszczał rocznie po 1/2 k w a rty , tj. około 102 zł, czyli w ciągu 20 la t w p łacił za ledw ie 2040 zł. N ależy je d n a k zaznaczyć, iż dob ra z zapisam i A n n y Jag iello n ki, w k tó ry c h n a stą p iła zm iana posesora po 1601 r., b y ły lu stro w ane; p roto k o l lu stra c y jn y n ie in fo rm u je jed n a k o zasadach w y m ierza n ia z n ich n a przyszłość k w a r t y 3?.
W lu stra c ji 1616 r. zo stała n a to m ia st postaw iona p o zy ty w n ie dla sk a rb u sp ra w a dó b r zastaw ionych w 1565 r. w tzw . „now ych su m a c h “, niesłusznie często n azy w an y ch przez w spółczesnych zastaw em „500 000 zł“, w o kresie bow iem 1565—1586 r. owa p ierw o tn a k w o ta po życzki zm alała w p rzy b liżen iu o połow ę. D obra te p o siad ały roczną przychodow ość o w ysokości ogólnej około 55 000 zł, co w yniosłoby w cią gu la t 1565— 1615 — p rz y n ie a k tu a ln y m już szacunku z 1565 r. — k w o tę zł 2 750 000. T e n u tariu sz e n a to m ia st eksploato w ali do końca X Y I w. zastaw ione dobra w p e łn i n a w ła sn y rach u n ek , a n a stę p n ie uiszczali 1/2 k w a rty , a więc 10% tak sy ustalo n ej w 1565 r. M ożna b y zatem w p rzy b liżen iu określić ogólny w p ły w z ty ch dóbr do S k a rb u K o ro n n eg o w ciągu 20 la t (1595—1615) n a 110 000 z ł 39.
W p arad o k saln ej sy tu a c ji „now ych su m “ op inia szlachecka b y ła do skonale zorientow ana. K w estia ta stan o w iła przed m io t ostrych in te rp e lac ji sejm ikow ych, dom agających się p rzed e w szystkim sku pien ia przez sk a rb dóbr zastaw ionych w 1565 r .40 U staw y la t 1601— 1616 n ie d aw a ły — p rz y w y k ła d n i lite ra ln e j — lu stra to ro m m a n d a tu do rew id o w a n ia te n u t z zapisam i „now ych su m “ . Jed n ak że k o m isje lu stra to rsk ie o p a rły się n a in stru k c ji podsk arb ieg o W arszyckiego i p rz y jm u ją c w y k ład n ię rozszerzającą u sta w dobra w „now ych sum ach “ rew idow ały. W ielkopolska kom isja n ie rezygnow ała, p od kreślić należy, z lu stro w a n ia „now ych su m “ n a w e t wobec p ro te stu ten u ta riu szy , ograniczając się do w ciągnięcia p ro te s tu w te k s t proto k ołu re w iz y jn e g o 41.
38 Tamże, k. 308v (Giełczyno). Por. także konstytucję o lustracji 1601 r. — VL II, f. 1494, 1496.
39 Zob. przyp. 4. Przychodow ość roczną tych dóbr określiła lustracja 1564—1565 r. Z k w oty 500 000 zł pożyczki spłacono poborami za Zygm unta Augusta 152 000 zł, a za Stefana Batorego „umorzono” 107 624 zł. Por. A. P a w i ń s k i , Skarbow ość w Polsce i je j d zieje za Stefana Batorego, Žrádla D ziejow e t. VIII, 1801, s. 7—9.
40 Z instrukcji na sejm sejmi'ku łęczyckiego 29 stycznia 1613 r.: „Dobra Rzpltej, które są zastaw ione w sum ie 500 000, a w ielkich dochodów są, słuszna, aby
possessores na dożywociu zostali, a na potrzeby Rzpltej kw artę żeby z nich daw ali”
(TP 10, s. 154; tamże, s. 183, 190 — 1618 r.); Por. także W alka o w y m ia r k w a r ty ,
s. 27—31, 33.
41 Tak uczynili lustratorzy 1616 r. w B rzeźnicy i w Pyzdrach (AGAD, ASK XLVI, 104, s. 149— 1'50, 427). Przy starostw ie pyzdrskim lustratorzy zanotowali: „... z których dóbr sumą taką operowanych, iż im ć pp. starostow ie i inni dzierżawcy w ed le opisania konstytucyjej 1(60-1 r. pół kwartą na obronę Rzpltej płacić dobro w oln ie pozw olili, tedy przykładem inszych starostw , któreśm y przedtem takową sumą onerowane lustrow ali, biorąc do tego po sobie k onstytucyją w yżej m ianowaną, także dosyć czyniąc insitrukcyjej przez imćp. poidskarbiego koronnego eo nom ine danej, do lustracyjej starostwa tego .przystąpiliśmy. Przeciw ko iktórej jmp starosta [W ładysław Czarnkowski] opowiadał się i onej kontradikował z tej przyczyny, iż dobra takow e ... żadnej lustracyjej podlegać n ie m ają, ażby de piano e t integro suma zapisana iu x ta praescriptu m con stitutionis 1601 skutecznie zapłacona była; której iż n ie zapłacono, tedy też an eratu m et aggravatu m lustracyją przerzeczoną być się rozum iał ... tak i potym suo loco e t tem pore, u bi de iure com petierit, salvum
et illaesu m ius con tradicendi sobie zachowuje...”. Jak się w ydaje, podskarbi zasto
sow ał w sw ojej instrukcji w ykładnię rozszerzającą w obec ustaw y 1601 r., jaka w iązała „pół kw arty” z taksacją lustracji 1565 r. dla aktualnych dożywotników,
232 A N N A S U C H E N I G R A B O W S K A
Z różnicow anie m eto d k o n tro li stosow anych przez poszczególne ko-^ m isje lu stra to rsk ie m ia ło ró żn o rak ie aspekty . Je d n y m z n ich było usto su n k o w an ie się k om isji do sp ra w y lu stro w a n ia te n u t, co do k tó ry c h za chodziły w ątp liw o ści fo rm a ln o -p ra w n e , czy w in n y one podlegać rew izji. P o ró w n y w u ją c w tej m ierze p ra k ty k ę kom isji lu strato rák ic h m azow iec k iej i w ielkopolskiej m ożna zauw ażyć, iż k o m isja w ielkopolska p rz e ja w ia ła p o staw ę b ard ziej zdecydow aną i dążyła do objęcia lu stra c ją ja k n a jw ięk szej liczby ten u t.
N ato m iast k o m isja m azow iecka s ta ra ła się p rzy jm o w ać raczej w y k ład n ię lite ra ln ą (ścieśniającą) u staw , być m oże w C y n ik u fa k tu , iż w sk ład jej w chodziło dw óch ju ry stó w ; ta k a in te rp re ta c ja okazyw ała się jed n a k najczęściej k o rz y stn a p rzed e w szy stk im dla ten u ta riu sz y . T ak np. p rz y zbieżności p rzeciw staw n y ch przepisów o lu stro w a n iu dóbr z zapisam i A n n y Jag ie llo n k i oraz o w y łączaniu z lu stra c ji dób r d zier- żonych^z m ocy n a d a n ia sp rzed 1601 r., lu stra to rz y d ali p ierw szeń stw o w y k ła d n i ścieśn iającej i sp o rn ą te n u tę (Łątczyno) w y łączy li z lu stra c ji. P o do bn ie w dzierżaw ie Jan o w o zrezygnow ali z dokonania rew iz ji, m im o iż te n u ta riu s z przeciw lu s tra c ji nie pro testo w ał, a w ątp liw ości co do w y m ia ru k w a rty (kw estia oparcia się n a lu stra c ji 1565 lu b 1569 r.) ja k n a j b a rd z iej u z a sa d n iały celow ość zbadania a k tu a ln eg o sta n u dóbr. L u s tra to rz y pow ołali się je d n a k n a fa k t, iż n a d a n ie te n u ty pochodzi sprzed 1601 r. i „nie chcieli się w aży ć“ n a p rzep ro w adzenie rew izji. W zasta w ionej w „ sta ry ch su m ach “ w si W ichradz lu stra to rz y p o p rzestali n a stw ierdzen iu , iż w obec b ra k u d o k u m en tów nie m ogą ustalić, czy ek ste- n u a c ja ju ż n a stą p iła , jak ko lw iek b y ło zapew ne m ożliw e sięgnięcie po dow ody zastępcze, choćby ze ś w ia d k ó w 42.
O pinia szlachecka źle w idziała u stę p stw a lu stra to ró w wobec ten u ta riu sz y i w y co fyw anie się z re w iz ji na sk u te k sprzeciw ów z ich stron y. S ejm ik proszow icki zażądał w 1618 r. m iano w ania now ych lu strato ró w , k tó rz y b y bezzw łocznie sk o n tro lo w ali te n u ty , w k tó ry c h nie dopusz czono do rew izji, a w 1620 r. częściow o zm ieniona ko m isja p rz y stą p iła do lu stro w a n ia dóbr w ojew ództw a krako w sk iego po m in ięty ch w 1616 r .43 Od lu stra to ró w oczekiwano, że p rzy sp o rzą w efekcie re w iz ji znacznej podw yżki k w a r t y 41. In flacja zdaw ała się te przew id y w an ia jak n a jb a r dziej uzasadniać; już n a przełom ie X V I i X V II stulecia spodziew ano się w w y n ik u lu stra c ji zdw ojenia k w a rty . Jed n ak ż e ta pow szechnie p o stu low ana przez szlachtę „au k cja p ro w e n tó w “ p rze d staw ia ła pro b lem b a r dzo złożony. L u s tra to rz y m u sieli kiero w ać się ogólnym i d y rek ty w am i, o trzy m y w an y m i od w ładz a d m in istra c y jn y ch , k o n k re tn ie — od po d sk ar biego, rea liz u jąc e g o z re g u ły p ro g ra m k ró lew sk i lu b królew sko-m ożno- w ładczy. S taw ki, jak ie w yznaczono n a płod y rolne, drób i nab iał, nie odpow iadały w yżow i cen, n a ra sta ją c e m u w śró d p o stę p u ją ce j in flacji. którzy w tym zakresie porozum ieli się ze skarbem. W yjaśnić sprawę m ogłoby zbadanie odpowiednich aktów nadań i stw ierdzenie, czy pochodziły one sprzed 1601 r., czy też b yły późniejsze, w ów czas bowiem objęcie dóbr lustracją w ynikałaby ściślej· z litery ustaw y (VL II, f. 1496).
42 AGAD, ASK XLVI, 149, k. 304v, 31 i v _ -312'’, 373^.
43 Instrukcja na sejm z 11 grudnia 1618 r. — K u t r z e b a , s. 394.
44 Zob. np. instrukcję na sejm sejm iku w ojew ództw a łęczyckiego z 8 m arca 1616 przew idującą w w yniku lustracji „wielką aukcję” kw arty (TP 10, s. 174). Instrukcja sejm iku proszowickiego z 13 grudnia 1622 zaw iera narzekania na gw ałtow ny spadek siły nabywczej pieniądza (A kta se jm ik o w e w o je w ó d z tw a krakow skiego t. II, wyd. A. P r z y b o ś , K raków 1>953 [cyt. dalej: P r z y b o ś ] , s. 10—12. Por. też J. R u t k o w s k i , H istoria gospodarcza P o lsk i t. I, Poznań 1947, s. 181).
F R O B Y A U K C J I D O C H O D Û W Z D Ö B R K R Ó L E W S K IC H 233
JNTa M azow szu re la c ja w ycen p rzy jm o w a n y ch w lu stra c ja c h 1565 i 1616 r. k s z ta łto w a ła się n astęp u jąco :
1565 r. . 1616 r.
Żyto {il korzec) 10 gr 16— 17 gr
Owies „ 5 gr 1-0— 1U' gr Pszenica „ 18 gr 28—30 gr Jęczm ień „ 8 gr 16—17 gr 1 kura 1 gr ' 1,5 gr 1 gęś 3 gr 4 gr 1 kapłon 2 gr 3 gr 1 kopa jaj 4 gr 6 gr
P o d sta w ą zw iększenia in tr a t b y ły p rze d e w szy stkim w yższe ceny z b ó ż 45. P o d w y żka w ycen dro b iu u trz y m a n a b y ła w p ew n ej rezerw ie. W y m ia r . czynszów chłopskich od jed n o stk i posiadan ej ziem i pozostaw ał n a M azow szu najczęściej n iezm ien n y w sto su n k u do w y m iaru za re je stro w anego w pierw szej lu stra c ji. Te rela cje stano w ią odpow iednik p o lity k i dw oru królew skiego. W sto su n k u do ludności poddańczej p a n u ją c y sta ra li się zachow ać k o n sek w encję w obec te j ta k ty k i, jak ie j w y ra z daw ali w w y ro k ach sądów re fe re n d a rsk ic h o raz w sw ych p rzy w ile ja c h k o n fir- m u ją c y ch n a d a n ia poprzedników . U legając p re sji te n u ta riu s z y w p ła sz
czyźnie św iadczeń pańszczyźnianych i n ie czując się n a siłach zaham ow ać ich w zro stu , p a n u ją c y stabilizow ali sy tu a c ję p od dan ych w zakresie czyn szów i danin, z k tó ry c h zresztą d a n in y zbożowe, o ile b y ły odpłatne, u d e rz a ły rów n ież p o dd an y ch zw yżką cen. P rz ed e w szystkim jed n a k zw yżka ta godziła w in te re sy ten u ta riu sz y , zw iększając w y m iar in tr a t z p ro d u k cji folw arcznej; n ie tru d n o się dom yślić, ja k silne m u sia ły być w zw iązku z ty m sprzeciw y ten u ta riu sz y . W y d aje się rzeczą n iew ą tp li w ą , iż c e n y zbóż, w yznaczone w 1616 r. k om isjom lu stra to rsk im , w y ob rażały w yp ad ko w ą ten d e n c ji ż ą d ający ch „ a u k c ji“ k w a rty o raz ten d en cji u trz y m a n ia sta tu s quo ante re p re z en to w a n y c h przez ten u ta riu szy . O to p ró b n y schem at „ a u k c ji“ dochodów uzy skan ych w w y n ik u lu s tr a c ji 1616/1617 w woj. m azow ieckim ; c h a ra k te ry z u je go n ieró w n o m ier- ność w zro stu dochodów dla poszczególnych te n u t (tabl. 1).
P e w n e j o rien tacji, jak w y g lą d a ła zw yżka in tr a t z królew szczyzn w iel kopolskich w św ietle lu stra c ji 1616 r., m ogą dostarczyć zacytow ane n i żej p rzy k ła d y , odnoszące się do w y b ra n y c h 11 w iększych te n u t, lu s tro w an y ch w lata ch 1565, 1569 i 1616. Z n aczniejszy stosunkow o niż n a M a zowszu w zro st dochodów m oże m ieć u zasadnien ie w niższych no rm ach szacunkow ych, p rzy jm o w an y ch w toku p ierw szej lu stra c ji przez kom isję w ielkopolską, w p o ró w n an iu z n o rm a m i kom isji m azow ieckiej. Za tym p rze m aw ia ła b y ró w n ież zwj^żka tak sacji, stosow ana n a ogół podczas d ru g ie j lu stra c ji W ielkopolski; w urzęd zie p o d sk arb iń sk im p rzy jm ow an o stą d dla w y m iaru k w a r ty z W ielkopolski w łaśnie lu stra c ję 1569 r., gdy na M azowszu — w zasadzie lu stra c ję 1565 r. Z ty ch w zględów p rzy p o ró w n an iu dochodów z om aw ianych 11 te n u t w zięto ró w nież pod uw agę szacunek lu stra c ji 1569 r. p o k ry w a ją c y się najczęściej z tab e lą p o d sk a
r-45 M ówiąc o relacjach cen operujem y tu orientacyjnym i tylko danymi. Znaczne w ahania cen mogą w ynikać z różnicy pom iędzy relacjam i m iejscow ym i a gdańskimi, co w ym agałoby odpowiedniego pogłębienia tego zagadnienia (uwaga, za którą skła dam podziękowanie prof. dr L. Ż y t k o w i с z o w i).
234 A N N A S U C H E N ! G R A B O W S K A
T a b e l a 1 Zestawienie porównawcze dochodowości tenut woj, mazowieckiego w 1616 i 1580 r.
1 i 1 i Lp. j Nazwa tenuty Wycena dochodów rocznych (w zł) 1 Zwyżka do chodów w 1616 r. w stosunku do 1580 r. 1 (W % ) 'l616 r. 1580 r. i 1 W yszogród 4 781 3 001 i 159,3
i 2 j Zakroczym z Kazomieim, Grocholami 2 991 [2 2171 134,9
i 3 j R adzików, ‘Kemlbłowice 675 [146] 462,3
! 4 1 Cło wodne zakroczym skie 4 000 1 106 ; 361,7
: 5 N ow e M iasto, L ew ice, Gromadzino 2 661 1 866 142,6
6 1 Sarnow a Góra 629 288 ■ 218,4
7 j Ciechanów, Opinogóra, Przasnysz 6 937 3228 i 214,9
i 8 ' M iłowidz, Połom ia 71 37 191,9 9 , Dobrzanków 860 531 i 161,9 1° M aków 3 588 [1 775] ’ 202,1 ; 11 'Różan 1 549 [1 602] i 96,7 ! 12 Ostrołęka, Budnę 1 230 618 1 199,0 ; 13 M iastkowo, G iełczyno 1 762 906 194,5 ' 14 'Płocko 1 293 [805] 160,6
15 Wizna (starostwo i ekonoŕnia) 4 276 2 408 177,6
16 Bronowo 3 363 1565 214,9 17 Nur, Oetrowia 1 355 1 171 115,7 18 Błonie 2 052 [1 115] 184,0 19 Piaseczno 1 351 1003 134,6 20 Leśna Wola 252 203 124,1 21 Sękoein, Słom in 360 219 164,4 ;
22 Bądków , Goszczyn, S trum iec 3 289 2068 154,2
23 G arwolin 3 327 2 364 140,7
24 Rem bków 2 333 1 623 143,7
25 Osiecko 3 301 2685 122,9
26 Chrčena, Człowiekówka 460 *193 238,3
27 iWola Starogrodaka 252 72 350,0
28 Dem be, Goździówka, Zalesie 1 175 871 134,9
29 L iw 1 888 [1 956] 96,5
30 Żukówka 12 5 240,0
Razem 62 073 37 647 164,9
W y c e n ą d l a 1616 r. .p o d a n o w g l u s t r a c j i (A G A D , A S K X L V I , 149), d(La 1580 r . — w g t a b e l i p o d s k a r b i ń s k i e r j (K sięgi p o d sk a rM ń skie z czasów S te fa n a B atorego 1576—2586, w y d . A . P a - w i ń s k i , Źródła D ziejow e t. IX , 1881, s. 264—265; 267). T a b e l a 1530 r . d la M a z o w s z a i p o k r y w a s ię z r e g u ł y z t a k s a c j ą l u s t r a c j i 1565 г ., c o p o z w o l i ł o n a u z u p e ł n i a n i e d a n y c h , k t ó r y c h w t a b e l i b r a k (z w ła s z c z a -p rz y w y d z i e l a n i u p e w n y c h p o ł ą c z o n y c h w t a b e l i t e n u t ) , -na p o d s t a w i e s u m a - r i u s z a l u s t r a c j i 1565 r. (A G A D , A S K X L V I, 142, o k . 1566 г.). U z u p e ł n i e n i a z s r n n a r i u s z a z a m i e s z c z o n o w n a w i a s a c h k w a d r a t o w y c h . L u s t r a c j a 16H6 <r. o b j ę ł a 37 te n u l: — n i e k t ó r e z n i c h w z e s t a w i e n i u p o ł ą c z o n o d la u ł a t w i e n i a p o r ó w n a n i a z t a b e l ą 1580 r. (N o w e M i a s t o , L e w ic e ; C i e c h a n ó w . O p i n o g ó r a , P r z a s n y s z ; N u r , O s t r o w i a ; w i s k i e s t a r o s t w o i e k o n o m i a ; B ą d k ó w , S t r u m i e c ; D e m b e , .G o ź d z a ó w k a ). Z m i a n y w s k ł a d z i e t e n u t u w z g l ę d n i a n o w z a k r e s i e d o t y c z ą c y m z m i a n o b s z a r u t e n u t ý , a w ię c nip. o d k w o t y d o c h o d ó w s t a r o s t w a l i w s k i e g o o d j ę t o d o c h o d y n i e l u s t r o w a n e j w Ш 6 r . K o r y t n i c y . N ie u w z g l ę d n i a n o n a t o m i a s t z m i a n t a k i c h , j a k p o w s t a w a n i e n o w y c h o s a d n a t e r y t o r i u m d a n e j t e n u t y (w d z i e r ż a w i e B r o n o w o — P r z y t u ł y W ó lk a o p r z y c h o d o w o ś c i r o c z n e j 44 z ł; L e ś n a W o la — N o w a iW ola — 8 z ł; R e m b k ó w — S o b i e n i c e i O śn iik i — 219 z ł. Z o b . L u s t r a c j a Ш 6 , f. 344v., 371, 41il), z m i a n in p lu s l u b in m in u s w l i c z b i e f o l w a r k ó w , m ł y n ó w , ł a n ó w p u s t y c h i in . T e c z y n n i k i b o w i e m — o b o k w z r o s t u c e n — s ą i s t o t n e d l a o c e n y g o s p o d a r k i w k r ó l e w s z c z y z n a c h i j e j r e n t o w n o ś c i w o b u p o r ó w n y w a n y c h o k r e s a c h .
