1 9 5
-13. E lis a b e t h J a str z ę b o w sk a , U ntersuchungen zum o h r l s t l i c h e n Totenm ahl aufgrund der Monumente d e s 3 . und l.J a h r h u n d e r ts u n te r d e s B a s i l l k a d es H I .S e b a s tia n in Rom, F ra n k fu rt ant Mela 19 8 1 , Europ& ische H o c h s c h u ls c h r if t e n , R eihe 3 8 , A rcha-o l rcha-o g i e . Bd 2 , s . 251+20 p l .
D z ie ło przygotow ane z o s t a ł o w R zym ie, w bezpośrednim kon t a k c i e a u to r k i z m a te r ia łe m zabytkowym. D łu ż sz y pobyt za g r a n i c ą u m o ż liw ił j e j ta k ż e k o r z y s t a n ie z k o n s u l t a c j i u ta k w yb itn ych u c z o n y c h , ja k W .N.Schum acher, U .F a s o la , R .K rau th eim er, L .R eek - mans, i i n n i .
C a ło ś ć p o d z ie lo n a j e s t na 5 r o z d z ia łó w poprzedzonych wpro w adzeniem , g d z ie J a str z ę b o w sk a omawia s t a n badań, d e f i n i u j e t e z ę i u s t a l a c e l rozp raw y. R o z d z ia ły 1 -1 1 1 p o św ięco n e s ą z e s p o łom a r c h e o lo g ic z n y m stanow iącym główny m a te r ia ł źró d ło w y . N a le ży do n ic h kom pleks budynków na n e k r o p o li pod b a z y lik ą św. S e b a s t ia n a przy V ia A p p ia, budowle na in n ych n ek ro p o la ch p o g a ń s k ic h w Rzymie i O s t i i oraz podobne o b ie k ty na n ek ro p o la ch c h r z e ś
c ij a ń s k i c h w R zym ie. R o z d z ia ły IV-V p o św ięco n e są r e k o n s tr u k c ji i i n t e r p r e t a c j i obrzędów ż a ło b n y ch odbywanych w budowlach pogań s k ic h i c h r z e ś c ij a ń s k ic h p o ło żo n y ch "ad catacum bas" św . S e b a s t i a n a . A utorka p o s t a w iła s o b ie bowiem am bitne z a d a n ie z r e k o n str u owania p r o c e su h is t o r y c z n e g o , jakiem u p o d le g a ł obrzęd u c z ty ż a ło b n e j w r y t u a le c h r z e ś c ij a ń s k im . W tym c e lu s t a r a s i ę w y św ie t l i ć j e g o g e n e z ę , u s t a l i ć c h r o n o lo g ię , a ta k ż e w y ja ś n ić z n a c z e n ie id e o l o g i c z n e , m .in . p o w ią z a n ie z k u ltem św ię ty c h m ęczen n i ków. A utorka j e s t z w y k s z t a łc e n ia a r c h e o lo g ie m , t o t e ż j e j bazą ź ród łow ą s ą w .w . o b ie k ty a r c h it e k t u r y oraz w iz e r u n k i a n ty c z n e /r z e ź b y , m a lo w id ła , m o z a ik i/, l e c z n ie z a n ie d b u je ź r ó d e ł p i s a n ych , ja k t e k s t y oraz in s k r y p c j e .
196 daw na o d k r y t y c h , l e c z n ig d y d o t ą d n i e b a d a n y c h , d o p ro w a d z a a u t o r k ę do w n io s k u , i ż w s z y s t k i e t e o b i e k t y n o s z ą c e o b e c n ie ró ż n e umowne nazwy / V i l l a G ra n d ę , V . P i c c o l a , P i a z z u o l a , T r i k l i a , a r e - n a r iu m , k o lu m b a riu m , i t p . / a l b o b e z p p ś r e d n i o s ł u ż y ł y pochówkom, a l b o b y ły z w ią z a n e z p o g a ń s k im k u l t e m z m a r ł y c h , z w ł a s z c z a z u c z ta m i ż a ło b n y m i o r a z l i b a c j a m i o f i a r n y m i . I n t e r p r e t a c j a t y c h o s t a t n i c h p o z w a la n a s t w i e r d z e n i e , i ż w ś w i e c i e p o g a ń s k im i d e o l o g i c z n e z n a c z e n i e u c z t y ż a ł o b n e j p o l e g a ł o n a s p o ż y c i u p o s i ł k u " w s p ó l n ie z e z m a rły m " . N a s t ę p n i e a u t o r k a p r z e p r o w a d z a w n ik liw ą a n a l i z ę o k o l i c z n o ś c i h i s t o r y c z n y c h , k t ó r e d o p r o w a d z i ły c h r z e ś c i j a n w o k r e s i e p r z e ś la d o w a ń w 2 5 7 r . d o p e n e t r a c j i t e j p o g a ń s k i e j n e k r o p o l i , n a k t ó r ą w s tę p d l a n i c h b y ł ł a t w i e j s z y n i ż do c h r z e ś c i j a ń s k i c h k a ta k u m b . W s k u te k t o l e r a n c j i z e s t r o n y p o g a ń s k i c h m ie sz k a ń c ó w Rzymu m o g li w y k o r z y s t a ć z n a j d u j ą c e s i ę tam ob i e k t y k u lto w e do p o d o b n y c h c e ló w , t j . do o d b y w a n ia u c z t ż a ł o b n y c h . Tam t a k ż e m o g ły s i ę odbyw ać o b r z ę d y k u c z c i św . A postołów P i o t r a i P a w ła j a k o z a ł o ż y c i e l i gm iny c h r z e ś c i j a ń s k i e j , n i e z a l e ż n i e od m i e j s c a i c h p o c h o w a n ia . D l a t e g o t e ż z d a n ie m a u t o r k i tam w ł a ś n i e , po u s t a n i u p r z e ś l a d o w a ń , a l e p r z e d K o n s ta n ty n e m z o s t a ł a b y w z n i e s i o n a b a z y l i k a św . A p o s to łó w . Z k o l e i po K o n sta n t y n i e , k i e d y o ś r o d k ie m i c h k u l t u s t a ł a s i ę b a z y l i k a n a W atyka n i e , ab y n i e d o p ro w a d z a ć do s y t u a c j i k o n f l i k t o w e j z m ie n io n o wez w a n ie . W 2 . p o ł . I I I w. i w p o c z . IV w. w b a z y l i c e i w okół n i e j p o chow ano w i e l u m ę c z e n n ik ó w , m . i n . św . S e b a s t i a n a . Ku i c h c z c i o d b y w ały s i ę w b a z y l i c e n a d a l u c z t y ż a ł o b n e . G e n e r a l i z u j ą c t e u s t a l e n i a s t w i e r d z a a u t o r k a , ż e u c z t y ż a ł o b n e m o g ły s i ę odbywać z a ró w n o w o d d a l e n i u od m i e j s c a p o c h ó w k u , j a k t e ż "a d c o r p u s " . W d a ls z y m c i ą g u t e g o p r o c e s u n a s t ą p i ł o o d m a t e r i a l i z o w a n i e samej u c z t y z a s t ą p i o n e j e u c h a r y s t i ą odbyw aną p r z y r e l i k w i a c h /o d V lw ./ P o w y ż sze w n i o s k i o p a r t e s ą n a s z c z e g ó ł o w e j a n a l i z i e r ó ż n ych b u d o w li, s p r z ę t ó w i p r z e d m io tó w u ż y tk o w a n y c h p r z y o b rz ę d a c h
- 197
c h r z e ś c i j a ń s k i c h . O gran iczę s i ę do om ów ienia n a jc ie k a w sz y c h p rzy k ła d ó w . N a le ż ą do n ic h ro z w a ż a n ia nad g e n e z ą b a z y lik "cyr kowych", t j . e k s e d r a ln y c h , o s k o ś n e j f a s a d z i e . A utorka s ą d z i , że d a ły im p o c z ą te k hipodromy w p ó ź n o c e s a r s k ic h kom pleksach pa ła c o w y c h , do k tó r y c h n a le ż a ły ta k ż e c e s a r s k ie m a u zolea. Podobne u sy tu o w a n ie p o s ia d a bowiem c h r z e ś c ij a ń s k a b a z y lik a cm entarna /p r z y mauzoleum f u n d a t o r a /, a r ó żn e u r z ą d z e n ia wodne i kuchenne p o z w a la ją p r z y p u s z c z a ć , że w b a z y lik a c h ty c h spożywano p o s i ł k i o c h a r a k te r z e u c z t ż a ło b n y c h . I n t e r e s u j ą c e uwagi p o św ię c a t e ż P .J a str z ę b o w sk a r o l i sz k la n y c h z ło c o n y c h m edalionów z w iz e r u n kami ś w ię t y c h , k t ó r e wmurowywano w ś c ia n y katakumb oraz z n a jd o wanym w katakumbach gipsowym modelom ch leb ó w . A utorka uważa, że s ą t o sym bole płynów i pokarmów spożywanych p rzy a g a p e .
A u tork a p o r u sz a t e ż m arginesow o dwa in n e z a g a d n ie n ia , l u ź n ie j zw iązan e z z a s a d n ic z ą t e z ą : p o g a ń sk i k u lt zm arłych w p ro w in c ja c h g r e c k ic h oraz żydow ski w Rzym ie. W pierw szym przypadku n ie w ą t p liw ie u c z t a ż a ło b n a b y ła spożywana na g r o b ie , a w ię c by ł a s i l n i e j n iż na z a c h o d z ie z w iązan a z m iejscem pochówku. Mogło t o dop row ad zić do podobnych zwyczajów u c h r z e ś c ij a n we wschod n i e j c z ę ś c i c e s a r s tw a i do s i l n i e j s z e g o n iż w Rzymie z w ią z a n ia k u lt u m ęczenników z ic h m a te r ia ln y m i s z c z ą tk a m i. W drugim p r z y padku n a to m ia s t można zaryzykow ać tw ie r d z e n ie o oderw aniu żydow s k ic h obrzędów ku o z c i zm arłych od pochówków ze w zględ u na s t o sunek t e j r e l i g i i do martwego c i a ł a ja k o do s u b s t a n c j i n i e c z y s t e j . A utorka s ą d z i , że na pewnym e t a p ie o b yczaj t e n mógł w p ły nąć na obrzędow ość w c h r z e ś c i j a ń s k i e j gm in ie Rzymu. Podobny wpływ m ogły m ieć ta k ż e u c z ty ż a ło b n e po ś m ie r c i c e s a r z a , lub c z ło n k a c e s a r s k i e j r o d z in y . Z p ew n o ścią bowiem n ie odbywały s i ę one w mauzoleum, l e c z w p a ła c u , a w ię c w pewnym o d d a le n iu od grob u .
198 -k t ó r y p r o w a d z i ł b y od u c z t y ż a ł o b n e j p o g a ń s -k i e j , o d b y w a n e j w pewnym o d d a l e n i u od g r o b u , do c h r z e ś c i j a ń s k i e j a g a p e k u c z c i ś w i ę t y c h , a n a s t ę p n i e e u c h a r y s t i i p r z y r e l i k w i a c h . J a k w y n ik a z p o w y ż sz e g p z k o n i e c z n o ś c i s z k ic o w e g o omówie n i a , d z i e ł o d r J a s t r z ę b o w s k i e j j e s t n a ła d o w a n e n ie z w y k le tr u d n ą p r o b l e m a t y k ą . Z g r o m a d z iła o n a ogrom ny m a t e r i a ł , z w i ę ź l e i p r e c y z y j n i e z a p r e z e n t o w a n y , p o d a ł a go w n i k l i w e j a n a l i z i e i w y c ią g n ę ł a w n i o s k i . N i e w ą t p l i w i e w z b u d z ą one o ż y w io n ą d y s k u s j ę s p e c j a l i s t ó w , k t ó r a b y ć może d o p r o w a d z i do i c h r e w i z j i , a l e n a tym p r z e c i e ż p o l e g a n a u k a . W k ażdym p r z y p a d k u możemy s t w i e r d z i ć , że m ło d a p o l s k a u c z o n a p o w a ż n ie p o s u n ę ł a n a p r z ó d b a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e n a d p o g a ń s k im i i c h r z e ś c i j a ń s k i m i o b i e k t a m i kultow ym i z w ią z a n y m i z o b rz ę d e m u c z t y ż a ł o b n e j . A nna S a d u r s k a 1 4 . C la u d e L e p e l l e y , L es c i t e s de l ' A f r i q u e r o m a in e a u B a s-E m p ir e . T . l : La p e rm a n e n c e d 'u n e c i v i l i s a t i o n m u n i c i p a l e , P a r i s 1 9 7 9 , Ć tu d e s A u g u s t i n i e n n e s , s . 4 2 2 . D z i e j e A f r y k i r z y m s k i e j t o h i s t o r i a r o z k w i t u i u p a d k u t a k i e g o t y p u c y w i l i z a c j i , u k t ó r e j p o d ł o ż a l e ż a ł a in te n s y w n a u r b a n i z a c j a k r a j u z e w s z y s t k i m i j e j k o n s e k w e n c ja m i d l a ż y c i a p ry w a tn e g o i p u b l i c z n e g o o b y w a t e l i . Fenom en A f r y k i r z y m s k i e j s ta n o w i z a l e d w i e f r a g m e n t b a r d z i e j o g ó ln e g o z j a w i s k a , k t ó r e fra p o w a ło n i e g d y ś M o n t e s k i u s z a , gdy w X V III w. p i s a ł o p r z y c z y n a c h w i e l k o ś c i i u p a d k u Rzymu. W ł a ś n i e n a l i n i i owych z a i n t e r e s o w a ń Mon t e s k i u s z a i t y l u in n y c h j e g o n a ś la d o w c ó w n a l e ż y - " m u t a t i s mu- t a n d i s " - u m i e ś c i ć b a d a n i a p ro w a d z o n e p r z e z C . L e p e l l e y 'a .
