Vox Patrum 6 / 1 9 8 6 / z . 10
PROBLEM DEFINICJI WIARY W „DYWANACH
KLEMENSA ALEKSANDRYJSKIEGO
D z ie ło Klemensa z A le k s a n d r ii EtptopotTets ma ch arak ter f i l o z o f ic z n o - t e o lo g ic z n y i obejmuje osiem k s i ą g L Autor porównuje j e do ogrodu^, łą k i o b f it u j ą c e j w p rzeróżne z i o ła ^ , oraz góry z a c ie n io n e j drzewami^. Obowiązuje w nim zasad a m is te r y jn o ś c i wykładu i brak j a s n o ś c i: "Zdarzy s i ę , że moje d z i e ł o o czymś t y lk o napomknie, o czymś innym powie s z e r z e j , n ie k ie d y b ęd zie to la k o n iczn a wzmianka, n ie k ie dy sp rób uje co ś p o w ied zieó między w iersza m i, ukrywając co ś b ęd zie od krywaó i p r z e m ilc z a ją c b ęd zie tym m ocniej wyjawiaó"^. Ze w zględu na obraną metodę wykładu sam Klemens o c e n ia swe d z i e ł o jako trudne^, a t e z ę t ę p o tw ie rd za ją w c a łe j r o z c i ą g ło ś c i badacze "Dywanów"^.
W związku z powyższym w n in ie j s z y c h badaniach p osłużono s i ę metodą str u k tu r a ln ą i przy j e j pomocy zan alizow ano z e s p ó ł semantyczny n fo r tę /obejm ujący rzeczo w n ik , czasow n ik , p rzym iotn ik , przysłów ek ,
ad iectiv u m v e r b a le oraz z ł o że n i a : 1^
*<łn t,c*c f a ,
A ćucnn-CTta oraz ięto łttd T Ó c,ł), ov / lic z ą c y w d z i e l e 725 h a s e ł .Przebadany m a te r ia ł semantyczny w skazuje na t o , że Klemens de f i n i u j e n t a t u w t r o j a k i sposób: 1. przez ukazanie r e l a c j i w iary do innych w a r t o ś c i; 2 . p rzez ukazanie j e j o p o z y c ji do innych w a r to śc i; 3 . podając dwie d e f i n i c j e w iary w zn a czen iu podstawowym i dwie w zna c z e n iu r e lig ij n y m .
1 S tr o m a te is, ed . Otto S tH h lin , neubearb. Ł .F rH ch tel, Strom ata, Buch I -V I , 3 A u f l ., B e r lin 1960 = GCS 15 + Strom ata, Buch V II- V III, 2 A u f l . , B e r lin 1970 = GCS i 7 a .
2 S tr o m a teis VII 111, 1 - 2 , GCS 17a, 7 8 -7 9 . 3 Tamże,VI 2 , 2 , GCS i 5 ,4 2 3 .
4 Tamże, VII 1 1 1 ,1 , GCS 17a, 7 8 . 5 Tamże, I 1 5 ,1 , GCS 1 5 ,1 1 . 6 Tamże, VII 1 1 0 ,4 , GCS 17a, 7 8 .
7 Por. E .H ollan d , The C onception o f th e Gospel in th e A lexandrian T h eology, Oslo 1938, 5 .
I . RELACJE WIARY DO INNYCH WARTOŚCI
1 . S p ośród r e l a c j i n f c r t ę do in n y c h w a r t o ś c i na p la n p ie r w s z y w ysuw ają s i ę r e l a c j e z k ręg u i n t e l e k t u a l i s t y c z n y c h . Począw szy od p ie r w s z e j k s i ę g i d z i e ł a aż po o s t a t n i ą , mają one c h a r a k te r p r io r y t e t o w y . Obok k w e s t i i g n o z y , k t ó r ą Klem ens za jm u je s i ę w sp o só b s z c z e g ó l n y , r ó w n ie ż i in n e w a r t o ś c i z k ręg u l n t e l e k t u a l i s t y c z - h y c h , j a k : praw da, w ie d z a , p o z n a n ie , f i l o z o f i a c z y kerygm at z a j mują w s t r u k t u r z e m yślow ej d z i e ł a p o z y c ję p ierw szop lan ow ą^ Wynika t o zapewne z j e d n e j s t r o n y z g łę b o k ie g o p o w ią z a n ia u m y sło w o ści K lem ensa z k u lt u r ą h e l l e ń s k ą , a z d r u g ie j z f a k t u , i ż d z i e ł o b y ło adresow ane do l u d z i , k t ó r z y w y r o ś l i na p o d ło ż u g r e c k o -r z y m s k ie j m y ś li f i l o z o f i c z n e j . N ie d z iw i n as p r z e t o s p o s t r z e ż e n i e , i ż a u t o r , u k a z u ją c d r o g i prow adząoe do w ia r y , na p la n p ie r w s z y wysuwa p r z e s ł a n k i ty p u i n t e l e k t u a l i s t y c z n e g o , k tó r y c h d o s t a r c z a f i l o z o f i a i k e rygm at, a d a le j p o d a ją c d e f i n i c j ę w ia r y ta k ż e n a jp ie r w mówi w n ie j o k w e s t ia c h n a tu r y rozum ow ej, a d o p ie r o na k ońcu u m ie sz c z a r a c j e i n n e . P od ob n ie w a n a l i z i e a k tu w ia r y w "Dywanie" p ią ty m o r a z w pró bach s p e c y f i k a c j i w ia ry i gnozy w "Dywanie" sz ó s ty m i siódmym, na p la n p ie r w s z y w y b ij a j ą s i ę t r e ś c i o c h a r a k te r z e i n t e l e k t u a l i s t y c z - nym.
2 . Po r e l a c j a c h ntCT tę no w a r t o ś c i o c h a r a k t e r z e i n t e l e k t u a - lis t y c z n y m na p l a n i e d ru gim , w badanym p o lu sem antycznym , p la s u j ą s i ę w a r t o ś c i z k r ę g u a r e t o l o g i c z n y c h , a w ię c r e l a c j e w ia ry do mi ł o ś c i , b o j a ź n l i n a d z i e i . W a r to ś c i t e w chodzą w ramy d r u g ie j p a i d e i , p a id e i c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
K w e stię AydCirą u K lem ensa A le k s a n d r y j s k ie g o z b a d a ł s z c z e gółow o F .D rą czk o w sk i w p racy z a t y t u ło w a n e j : " K o śc ió ł-A g a p e w edług K lem ensa A le k s a n d r y j s k ie g o " . W c z ę ś c i p ie r w s z e j om ów ił j e j m ie js c e w śród in n y c h w a r t o ś c i , j e j i s t o t ę , fu n k c je 1 c e c h y . U o g ó ln ia j ą c s z c z e g ó ło w e wywody a u to r a n a le ż y p o w ie d z ie ć , ż e o i l e w ia r a w r o z u m ien iu K lem ensa j e s t matką cnót**, o t y l e m i ło ś ć j e s t n a jw y ż sz ą
8 F .D r ą c z k o w sk i, K o ś c ió ł-A g a p e w ed łu g K lem ensa A le k s a n d r y j s k ie g o L u b lin 1 9 8 3 .
165
-z n ic h , a c a ły p r o c e s d o s k o n a le n ia c h r z e ś c i j a ń s k i e g o j e s t p r o c e sem w z r o s tu i ro zw o ju a g a p e . R e la c j ę w ia r y i n a d z ie i ujm uje K le mens k r ó t k o , l e c z w y r a z i ś c i e . N a d z ie ja r o d z i s i ę , j e g o zd an iem , z w ia ry na s k u te k p a m ię c i o k a r z e i n a g r o d z ie p o ś m ie r tn e j H , l e c z i o d w r o tn ie , n a d z ie j a s ta n o w i im p u ls k ie r u j ą c y n ie w ie r z ą c e g o ku w ie r z e - . Z w iązek w ia r y i n a d z i e i j e s t o r g a n ic z n y i pełny^*^ i ma ch a r a k t e r dynam iczny :4 E \n tę itpoc6oMĆm HTitcemę óryagóC ..
Obydwie c n o ty p o z o s t a j ą c z e so b ą w ś c i s ł e j ł ą c z n o ś c i prow adzą c z ł o w iek a do u d o s k o n a le n ia m o r a ln e g o , a w o sta te c z n y m r e z u l t a c i e , do
o s i ą g n i ę c i a z b a w ie n ia . S z c z e g ó ło w a a n a l i z a c a ł o ś c i wywodów K lem ensa na tem at r e l a c j i w ia ry i b o j a ź n i p row ad zi do o s t a t e c z n e g o w n io sk u , i ż w ia r ę w p r o c e s i e u w ie r z e n ia s t a w i a n a sz a u to r w c z e ś n ie j n i ż b o - j a ź ń . 0 i l e w a r t o ś c i z k ręg u i n t e l e k t u a l i s t y c z n y c h t j . praw da, w ie d z a , p o z n a n ie , f i l o z o f i a , m ądrość i kerygm at prowadzą na d rogę w ia r y , o t y l e w a r t o ś c i z k ręg u a r e t o l o g i c z n y c h t j . m i ł o ś ć , n a d z ie j a i b o ja ź ń w p ływ ają na j e j r o z w ó j. U j ę c ie problem u p r z e z K lem ensa j e s t w ię c na w sk ro ś p e r s o n a l i s t y c z n e i c a ło ś c i o w e , a p o s ą d z a n ie go o i n - t e l e k t u a l i z m e ty c z n y m ija s i ę z o b iek ty w n ą prawdą^**.
W s y s t e m ie etyczn ym n a s z e g o a u to r a z n a c z ą c ą r o l ę odgrywa po n ad to &ndt6eMX y rozum iana jed n a k n i e na sp o só b s t o i c k i , ja k o śro d ek prow adzący do s z c z ę ś c i a , l e c z ja k o p o sta w a um ysłu i w o l i , n ie p o d le g a ją c a zmianom i b ęd ą ca k o n sek w en cją p r z y j ę c i a i s t n i e n i a A b so lu tu ja k o n a jw y ż sz e g o dobra^ . P e ł n i ona ta k ż e fu n k c ję przygotow aw czą
5 20: "C lem ente A le s s a n d r in o a ffe r m a che l e v i r t u e l e n c a t e sono s e n z ' a l t r o f i g l i o d e l l a f e d e . Q uesta c o n c e z io n e e i n l i n e a eon l a g l o r i f i c a z i o n e d e l l a f e d e d i S tro m a te 1 1 -e eo n 1 'a f f e r m a z l o - ne s p e c i f i c ą g i a p o s t a p r e c e d e n te m e n te , d e l l a f e d e come mądre d e l l e v i r t u " .
10 P o r. I Cor 1 3 ,1 3 ; O r ig e n e s , S c h o l i a i n C antlcum C anticorum 7 ; Me- t h o d i u s , Symposium v e l co n v iv iu m v irg in u m 9 , 4 ; J o a n n es C h r y s o s to - mus, In P e n t e c o s t e n hom. 2 , 3 ; idem , I n e p is t o la m I I ad C o r in th io s hom. 3 0 ,1 ; A u g u s tin u s , I n e p i s t o l a m I J o a n n is hom. 9 , 4 , 1 7 -2 1 ; L eo, Serm ones 4 8 , 7 9 , 8 0 , 8 8 .
11 S tr o m a te is 11 2 7 , 1 , GCS 1 5 ,1 2 7 . 12 Tamże, 11 3 1 , 1 , GCS i 5 , i 2 9 . i3 Tamże, 11 4 5 , 1 , GCS 1 5 ,1 3 6 . 14 Tamże, 11 2 7 , 2 , GCS 1 5 ,1 2 7 . 15 M .Spanneut, Le s t o l c i s m e d e s P e r e s de l ' E g l i s e , P a r is 1 9 5 7 , 2 4 7 -2 4 8 . 16 S tr o m a te is V II 7 1 , 3 , GCS 1 5 ,4 6 7 ; p o r . G .B ek es, De c o n tin u a o r a t i o ne C le m e n tis A le x a n d r in i d o c t r i n a , Roma i9 4 2 , 68: "Haec e s t p r o
-w stosunku do agape, przez lik-widaoję namiętności . Wspomniane tu ponadto dwie wartości cechują przede wszystkim prawdziwego gnosty- ka^B i prowadzą chrześcijanina do upodobnienia się do S t w ó r c y ^ . Według H.I.Marrou ta idea stanowi fundamentalną tezę etyki Klemen s a ^ .
3. W porównaniu z relacjami z kręgu intelektualistycznyoh i aretologicznych, relacje wartości misteryjnyoh do wiary potrakto wał Klemens mniej szczegółowo. Uwaga ta dotyczy w pierwszym rzędzie relacji wiary i łhski, gdyż dwie następne relacje, tj. do Logosu 1 zbawienia pojawiają się nieco częściej na kartaoh dzieła. Poza omówionymi pokrótce relacjami n f c r n do wartości z kręgu intelektua- listycznych, aretologicznych i misteryjnyoh Klemens omawia jeszcze relację wiary do męczeństw i gnozy.
Według naszego autora wiara jest związana nierozerwalnie ze świadczeniem. Męczeństwo zarówno jako świadectwo życia, jak również świadectwo krwi stanowi rezultat wiary, względnie do niej prowadzić Najdoskonalszym świadkiem Chrystusa, w podwójnym rozumieniu tego po jęcia, jest tylko gnostyk. Siłą motoryczną 1 dynamizującą "martyrii" jest miłość obecna w duszy gnostyka, skłaniająca go do upodobnienia się z cierpiącym krwawo Chrystusem^^^ To ona łączy go z Bogiem i da- je mu do Niego przy s t ę p ^ , przez nią gnostyk uzyskuje cząstkę siły i mocy Bożej23.
prie apatheia Clementis: excluduntur passiones concupisoibilis et irascibilis quae affectlones corporales, partem eius intelle- ctivam perturbantes, ln animam lnducant".
17 Stromateis VI 71,4, GCS 15,467.
18 Por. O.Prunet, La morale de Clement d'Alexandrie et le Nouveau Testament, Paris 1966, 95 oraz E. de Faye, Ćtude critique des documents du gnosticisme chretien aux 2 et 3 siecles. Paris
i925, 274. '
19 Stromateis V 13,2, GCS 15,334.
20 H.I.Marrou, Morale et spiritualite chretlennes dans le Pedago- gue Clement d'Alexandrie, StP 2/1957/ 538-546.
21 O.Prunet, La morale de Clement, dz.cyt^. i68.
22 W.V61ker, Der wahre Gnostiker naoh Klemens Aleksandrinus, Berlin
167
-I -I . OPOZYCJE niET-IE DO -INNYCH WARTOŚC-I
Obok omówionych wyżej r e l a o j i łt f o r n d o p o szc ze g ó ln y c h w a r to śc i różnyoh kręgów s p e łń ia ją c y o h i s t o t n ą r o lę w d efin io w a n iu p o ję c ia w ia r y , Klemens p o słu g u je s i ę ta k ż e op ozycjam i. Nie s ą one tak lic z n e ja k r e l a c j e i trudno byłoby dopatrywaó s i ę w n ic h j a k i e j ś p a r a le li w stosu n k u do omówionych kręgów r e la c y jn y c h , n iem n iej jednak wydaje s i ę , że sta n o w ią one ważne u z u p e łn ie n ie rysowanego p rzez au tora obra zu w ia r y , jakby rz u o e n ie o i e n i , d z ię k i którym obraz s t a j e s i ę bar d z ie j c z y t e ln y . Klemens zaraz na początk u swego d z i e ł a p r z e c iw s ta w ia ł s i ę k a te o h is to m , k tó r z y w ia rę t r a k to w a li na sposób użytlcowy
1 w erbaln y. Jego sto su n ek do w iary p r o s ta c z e j j e s t w yraźnie negatyw n y. W ierze in f a n t y ln e j /pT)6źwm śm o-tłłpevoc A óycv/ p rze ciw sta w ia w iarę świadomą/Tł)v ćv a łt B /r ^ Z d ezap rob atą o d n osi s i ę tak że do ek stra w a g a n cji w z a k r e s ie poglądów na temat w iary^". Autor nasz o ce n ia negatyw nie zarówno postawę ir r a o jo n a ln o -a fe k ty w n ą w z a k r e s ie w ia ry , jak i zb y t d alek o p o su n ię ty r a c jo n a liz m . Jako i n t e l e k t u a l i s t a wysuwa na p ierw szy p la n prawdę, uważa j ą za godną podziwu i p rzeciw sta w ia j e j niew iarę*' . KÓniecznośó w iary do zb aw ien ia wyprowadza z o p o z y c ji: zfO T tę - T& Spya wspominając u sp r a w ie d liw ie n ie Abra hama d z ię k i w ie r z e "A0paAp 6Ł oAx tpymv
Id ąc za Platonem Klemens p rze ciw sta w ia w ier ze w zn a czen iu pod stawowym brak w iedzy i prawdy^". Brak prawdy zarzu ca t e ż n ie w ie r z ą cym: ...o & to t &vvoetv ópoXoYoOvroti *rł)v M tv ... N ie w iara za ś zaw sze zn a jd u je s i ę w o p o zy o ji do p ra w d y ^ . P a id e ię pierw s z ą , c z y l i p rzygotow anie f i l o z o f i c z n e c z ło w ie k a do p r z y j ę c ia w ia ry ,
24 S tr o m a teis I 5 3 ,3 , GCS i 5 , 3 4 . 25 Tamże, I 8 , 2 , GCS 15, 6 - 7 . 26 Tamże, I 2 2 ,1 , GCS 1 5 ,1 4 .
27 S tr o m a teis I 3 8 ,1 , GCS 1 5 ,2 5 . Klemens powołuje s i ę t u t a j na L is t A p o sto ła Pawła do Rzymian 4 , 2 .
28 S trom atois I 4 2 , 2 - 4 , GCS 1 5 ,2 8 ; p or. P la t o , P o l i t e i a I I I , 413 AC oraz K rito n 46 B.
29 S tr o m a teis I i 7 0 , l , GCS 1 5 ,1 0 5 .
a c z k o lw ie k Klemens s t a w ia w ysok o, t o je d n a k , id ą c z a m y ślą św . Pa w ła , p r z e d k ła d a ponad m ądrość lu d zk ą z a u f a n ie do Boga / i Kor 2 ,5 ; 2 Kor 1 , 9 / . W iara r e l i g i j n a s t o i w o p o z y c j i do m ą d ro ści l u d z k i e j /<70<pfet -rOv <łv6pdbt<ov/?^Do d o j r z a ł e j w iary r e l i g i j n e j prow adzi p rzy g o to w a n ie f i l o z o f i c z n e i c h r z e ś c i j a ń s k i k e ry g m a t. O pozyeja po m iędzy w ia r ą a n ie p o s łu s z e ń s tw e m k erygm atow i c h r z e ś c ij a ń s k ie m u d o p r o w a d z iła do n ie w ia r y n ie t y l k o naród żydowski****, a l e ta k ż e w ie lu l u d z i w ykształconych^ **. P o s łu s z e ń s tw o z a ś kerygm atow i i u le g a n i e mu /ełn eŁ 6t)< ;/ s ta n o w i zdaniem a u to r a je d n ą z d ró g w io d ą cy ch do wiary**^ W iara ponadto p r z e c iw s t a w ia s i ę w s z e l k i e j n ie p r a w o ś c i e t y c z n e j
tłpctpTCet/^ i s t o i w o p o z y c j i do szatana** . N ie w ia r a z a ś będąc w o p o z y c j i do w o li Stw órcy i nadziei** , w o ln o ś c i w ew n ętrzn ej i sk r u chy 8 , z n a jd u je s i ę ta k ż e w o p o z y c j i do u sp r a w ie d liw ie n ia * * , a w kon
40
s e k w e n c ji i w o p o z y c j i do C h r y stu sa . S z c z e g ó l n i e mocno 1 w y ra źn ie wydobywa Klemens o p o z y c ję z a c h o d zą cą pom iędzy w ia r ą i n ie w ia r ą . W p o le m ic e z B a z y lid e se m u z n a je w ia r ę z a w ynik w o ln eg o wyboru /MKTÓpBmpa/ i w fo r m ie o p o z y c j i s t w i e r d z a , że z t e g o w zg lęd u z a -
41
s ł u g u j e ona na nagrodę . O n a g r o d z ie t e j mówi z d u żą d o zą em fazy: "Wierzącym p o s ia d a bogactw a c a łe g o ś w ia t a - a n ie w ie r z ą c y n ie ma n a - w et o b o la " .
P r z e j ś c i e od n ie w ia r y do w iary odbywa s i ę pod wpływem im pulsu B ożego i sta n o w i p ie r w sz y krok w k ie r u n k u z b a w i e n i a ^ . Pom iędzy w ie rzącym a n iew ierz ą cy m z a c h o d z i w ro z u m ie n iu K lem ensa ta k zdecydow a na r ó ż n ic a , ja k pom iędzy ś w ia tłe m a c ie m n o ś c ią , pom iędzy bóstwem
GCS 15,,i3 3 ; I I I 8 5 , i , GCS 1 5 ,2 3 5 31 Tamże, 1 5 0 , 3 , GCS 1 5 ,3 3 . 32 Tamże, 1 8 8 , 4 , GCS 1 5 ,5 7 . 33 Tamże, 1 8 9 , 1 , GCS 1 5 ,5 7 . 34 Tamże, 1 8 8 , 5 - 7 , GCS i 5 , 5 7 . 35 Tamże, p o r . 1 1 6 7 ,2 , GCS 1 5 ,1 0 4 ; GCS 15,,2 6 6 . 36 Tamże, IV 8 5 , 1 , GCS 1 5 ,2 8 5 . 37 Tamże, IV 4 2 , 2 , GCS 1 5 ,2 6 7 . 38 Tamże, 11 1 1 , 1 -2 , GCS 1 5 .1 1 8 . 39 Tamże, IV 1 6 9 ,4 , GCS 1 5 ,3 2 3 . 40 Tamże, p o r . 11 1 2 ,1 , GCS 1 5 , i i 9 ; 41 S tr o m a te is 11 1 1 ,1 , GCS 1 5 ,1 1 8 ; SCh 38,, P a r is 1954, 4 0 , n o tę 1 . 42 S tr o m a te is 11 2 2 .3 . GCS 1 5 .1 2 4 . 43 Tamże, 11 3 1 ,1 , GCS 1 5 ,1 2 9 . IV 1 5 7 ,2 , GCS 1 5 ,3 1 8 . 1 5 ,2 3 5 ; V 7 8 , 3 , GCS 1 5 , 3 7 7 -3 7 8 . I I I 1 0 1 ,1 , GCS 1 5 ,2 4 2 ; IV 4 0 ,4 ,
169
-prawdziwym a fałszyw ym . Wiara j e s t d y sk r e d y ta c ją n iew ia r y * * . Tak ja k i s t n i e j e zdecydowana op ozycja pomiędzy w iarą i n ie w ia r ą , ta k rów nież n ie ma żadnej r e l a c j i między n iew ia r ą a męczeń
stwem '.* Mówiąc o krwi m ęczennika używa Klemens e p it e t u "drogocenna" /T tp ć o ę /z a c z e r p n ię te g o z p ierw szeg o l i s t u P io tr a A p o sto ła / i P i , 1 9 / Męczennik p rze le w a ją c krew w ob ron ie zasad w iary zaw stydza n ie w ie -
46
rząoych^ N iew iara s t o i t e ż w o p o z y c ji do zb aw ien ia . Według n a sze go a u to r a p oganie o d c in a ją c s i ę od p ozn ania S tw órcy, o d c in a ją s i ę tak że od o s ią g n ię c ia z b a w ien ia . W zw iązku z tym ze stro n y c h r z e ś c i j a n k o n ie cz n e j e s t prow adzenie z nimi d ia lo g u . D ia lo g te n pojmu j e jednak Klemens d osyć s p e c y f i c z n i e . Według n ie g o w szystk o co dobre i w artościow e w m y śli s t a r o ż y t n e j , c h r z e ś c ija ń s tw o winno uznać za w łasn e o s ią g n ię c ia , gdyż to w szy stk o pochodzi od jed n ego ź r ó d ła prawdy, t j . od prawdziwego Boga. A w ię c w g ru n cie r z e c z y n ie c h r z e ś c i j a n i e c z e r p ią od H ellenów , l e c z za ch o d zi sto su n ek odwrotny. Po glą d t e n a u to r u ś c i ś l a j e s z c z e w "Dywanie" szóstym p rzez w sk azan ie, i ż o b ja w ien ie n a tu ra ln e dane poganom, b y ło cennym darem mającym do prow adzić ic h do w ia r y . F i l o z o f i a s ta n o w iła d la n ic h s u b s t y t u t w ia -ry " . . .S6«)KEv p&v <p t.Aoa<xp mAtS, &MA np6 ntCTemę"^?
Poganie o trz y m a li mądrość f i l o z o f i c z n ą , a Ju d ejczycy prawo m o jż esz o - we w c e lu d o j ś c ia do w iary 1 w zw iązku z tym, j e ś l i k to ś mimo w sz y s t ko n ie w ie r z y , n ie z o s t a n ie u sp raw ied liw ion y /Hz 1 ,2 0 ; 2 , i / * .
Dokonany p rze g lą d o p o z y c ji w iary do in nych w a r to śc i nasuwa k ilk a s p o s tr z e ż e ń natury o g ó l n i e j s z e j . Przede w szystkim n a leż y zau w ażyć, że poprzez o p ozycje Klemens a k cen tu je bardzo d o b it n ie w artość w iary r e l i g i j n e j . Wiarę i lu d z i w ierzących sta w ia barńzo wysoko, za ś brak w iary 1 lu d z i n iew ie rz ą cy c h o c e n ia n eg a ty w n ie, a nawet do pewnego sto p n ia p ię t n u j e . Widać u n ie g o pewną bezkompromlsowość, ch a ra k tery zu ją cą je g o ep ok ę. Bardzo mocno zazn acza t e ż op ozycję za chodzącą między n ie w ia r ą a prawdą, a w ięc op o zy cję w kręgu w a r to śc i
44 Tamże, IV 8 0 ,3 , GCS i 5 ,2 8 3 . 45 Tamże, IV 1 3 ,3 , OCS 1 5 ,2 5 4 . 46 Tamże, V 1 9 ,i , GCS 1 5 ,3 3 8 . 47 Tamże, VI 1 1 0 ,3 , GCS i 5 ,4 8 7 . 48 Tamże, V i i , 2 , GCS 1 5 ,3 3 2 .
o ch arak terze ln te le k t u a lls ty c z n y m . Za pomocą o p o z y c ji form ułuje t e ż swój pogląd na temat czynników prowadzących ao w ia r y . Są nimi f i l o z o f i a , k erygm łt, elem enty m istyczn e i w a r to śc i m oralne. W szyst k ie t e w a rto ści zn ajd u ją s i ę w o p o z y c ji do n ie w ia r y . Boski Logos uważa Klemens za o sta te c z n y c e - w ia r y , a m isję s o t e r io lo g ic z n ą C hrystusa ujmuje na w skroś u n iw e r s a lis t y c z n ie . Poprzez wprowadzenie do wykładu o p o z y c j i, obraz w iary i cz ło w ie k orzącego z o s t a ł skon kretyzow any, doprecyzowany i n ie ja k o w ycieniow any.
I I I . PRÓBY DEFINICJI WIARY
Klemens, zgod n ie ze swoim zało żen iem generalnym powziętym na początku "Dywanów"* i powtórzonym k ilk a k r o tn ie p ó ź n ie j 0 , n ie d e f i n i u j e p o ję c ia w iary zaraz na początku sw oich rozważań an i n ie podaje je d n e j w yczerpu jącej d e f i n i c j i , le c z p o słu g u je s i ę przede w szystkim formą r e l a c j i i o p o z y c j i, a d op iero na dalszym p la n ie sw ojego d z i e ł a zam ieszcza próby d e f i n i c j i . Tego ro d za ju postawa p i sa rsk a wypływa zapewne n ie t y lk o z zasad obow iązujących w je g o cz a sach i z indyw idualnych upodobań, l e c z tak że z o s t a ła w dużym sto p n iu podyktowana tr u d n o śc ią tem atu^*. Popatrzmy na próbę zd efin io w a n ia w iary najpierw w zn a czen iu podstawowym, a n a stę p n ie w zn aczen iu r e lig ijn y m .
i . D e f i n i c j e w i a r y w z n a c z i u p o d s t a w o w y m . W "Dywanie" drugim Klemens o k r e ś la w iarę następująco:"Kctl v w f c r n ów<i\T)<t)n żw ońctoę itpókT)<))tę eóyv(ó)i<t)v wph , npoc6o,tfct 6ż /66$<x/ p śkX ovto<:/^ Powyższe o k r e ś le
n ie poprzedza s t w ie r d z e n ie , że n iew ia r a /^ Antorćm/ j e s t domysłem słabym i negatywnym, a n ie u fn o ść /^ b u o m c ttc t/ s t a ł ą d y sp o z y cją do n ied o w ie r z a n ia . W p rzytoczon ej d e f i n i c j i w iary p o słu g u je s i ę a u to r
49 Tamże, I 1 5 ,1 , GCS 1 5 , l i .
50 Tamże, p o r. Vi 2 , 1 , GCS 15, 422-423} VII 1 1 1 ,1 , GCS 17&, 7 8 . 61 Por. E.Moland, The C onception o f th e G osp el, d z . c y t . , 5 . 52 S tro m a teis I I 2 8 ,1 , GCS 1 5 ,i2 8 : "Wiara j e s t to p r zy p u szc ze n ie
dobrow olnie p ow zięte i rozw ażne, sąd wstępny przed aktem c z y s t o poznawczym".
1 7 1
-nż t r z y k r o tn ie rzeczow nikiem ** b r a n ie , w z ię c i e , opanowanie, z a b r a n ie , otrzy m a n ie, żądanle^ ^ , m odyfikując go p rzed rostk iem xp 6 , W tA .O szczęd n o ść słow otw órcza n aszego au tora św iadczy byó mo
że o u siln ym d ążen iu do ś c i s ł o ś c i te r m in o lo g ic z n e j i stą d pochodzi ch ęć o p a r c ia swych sform ułowań o n ajw yższe a u to r y te ty f i l o z o f i c z n e s t a r o ż y t n o ś c i , w zg lę d n ie stan ow i o d b ic ie s to p n ia tr u d n o śc i z j a k i mi s i ę Klemens b o r y k a ł. P rzed staw ion a d e f i n i c j a sk ła d a s i ę z tr z e c h członów : a / w iara j e s t p rzypuszczeniem dobrowolnym /& x o ń o to c /, b / w iara j e s t p rzypuszczeniem rozważnym /e ń y \"śpmv/, c / w iara j e s t p rzypuszczeniem wstępnym /xp& 66(m p ć M o w o ę /. Wiarę w ięc w zn a cze n iu podstnwowym ch a ra k ter y zu ją tr z y bardzo ważne cech y: dobrow olnośó, rozwaga i ch a ra k ter w stęp n y. Poprzedzając omawianą d e f i n i c j ę w iary ok reślen iem n iew ia r y dot a j e Klemens od stro n y negatywnej j e s z o z e dwie oeohy w ia r y , t j . zaangażow anie i chara'. e r pozytywny. Trzy spo śród wymienionych c ch w ia r y , t j . dobrow olnośó, rozwaga 1 zaangażo wanie d e f in i u j ą j ą od str o n y podm iotowej, z a ś dwie p o z o s t a łe , + j. j e j ch a ra k ter w stępny i w alor pozytywny stan ow ią próbę przedm ioto wego i obiektyw nego s p o jr z e n ia na d efin io w a n e p o j ę c ie . W sp o jr z e n iu podmiotowym na p o j ę c ie w iary uwzględniony z o s t a ł obok elem entu i n t e le k tu a ln e g o ta k ż e i czyn n ik w olity w n y . A spekt przedmiotowy w ia ry , w yrażający s i ę w j e j ch a ra k terze introdukcyjnym w stosu n k u dę innych w a r to ś c i i w c h a ra k ter ze pozytywnym ,otrzymał ju ż w o z e śn le jsz ą aproba t ę Klem ensa, zaw artą we w c z e śn ie j zam ieszczon ej p olem ice z H e r a k li- tem i P itagorasem "^ .
Obok p rzed sta w io n ej w yżej d e f i n i c j i wi*" w zn a czen iu p o d sta wowym, p odaje Klemens w "Dywanie" czwartym j e - - z e jed no o k r e ś le n ie o o h arak terze o n to lo g icz n y m . Oto n ie ja k o na m a rg in esie e ty m o lo g i cznych w y ja śn ień p o ję c ia żktOT^pł) o k r e ś la a u to r w ia rę jak o postawę duszy w stosu n k u do - y t u : . .tł)v x f o r t v ć-tvpoXo-ifąTŚov tf)v x t p t T& Nv o td o tu Tłję <),vx^C ^ p B v ..." ^ ? P o ję c ie ord ton —u sta n o w ie n ie ,
53 P o ję c ie AxńA^AtĘ w ystęp u je u P la to n a : P o l i t e i a V I, 511E, V II, 534A oraz u A r y s t o t e le s a : T opica iV , 6 , 126b i 8 .
54 S tr o m a teis I I 2 4 , 3 - 5 , GCS 1 5 , i2 5 -1 2 6 . 55 Tamże^ IV 1 4 3 ,2 , GCS 1 5 , 3 i l .
s t a n i e , s t a n , p o ło ż e n i e - k ł a d z i e Klemens ja k o p o d w a lin ę sw ej dru g i e j d e f i n i c j i w ia ry w z n a c z e n iu podstawowym*^. P orów nując d e f i n i c j ę n i n i e j s z ą z o k r e ś le n ie m w iary zam ieszczonym w "Dywanie" d ru gim , na le ż y p o w ie d z ie ć , że o i l e tam ta ma c h a r a k te r p o d m io to w o -rzeo zo w y , m e r y to r y c z n ie dopracow any i ś c i s ł y , o t y l e pow yższa ma c h a r a k te r c z y s t o form aln y i s ta n o w i d o p o w ie d z e n ie do p o p r z e d n ie j . N iem n iej jed n a k t o d o p o w ie d z e n ie , z punktu c a ło ś c io w e g o s p o j r z e n i a na w ia r ę , j e s t b ardzo w ażne, g d y ż d o d a je do w ym ien ion ych w c z e ś n ie j p i ę c i u c e c h w ia ry j e s z c z e j e d n ą , t j . wymiar o n t o l o g i c z n y . A n a liz a n i n i e j s z e j k w e s t i i w sk a z u je r a z j e s z c z e na t o , i ż p o sta w ę p is a r s k ą K le mensa c e c h u je u n iw e r s a liz m i p r o g resy w izm . A u to r n i e p o p r z e s t a j e na u k a za n iu r e l a c j i , o p o z y c j i i j e d n e j t y l k o p r ó b ie p o d a n ia d e f i n i c j i w ia r y , a l e d rąży omawiany problem w s z e c h s t r o n n ie i d o s t r z e g a nowe a sp e k ty omawianej r z e c z y w i s t o ś c i . W idoczny j e s t w tym p on ad to pewien n ie p o k ó j tw ó rczy i dynamizm a u to r a w y r a ż a ją c y s i ę w j e g o zaan gażo w aniu w omawiany problem i c h ę ć w y ś w i e t l e n ia go do k o ń c a . C h ociaż z a s a d n ic z o c h o d z i mu w d z i e ł o o w y j a ś n i e n ie k w e s t i i w ia ry r e l i g i j n e j , t o jed n a k u s i ł u j e ta k ż e i p o j ę c i e w ia r y w z n a c z e n iu podstawowym podać m o ż liw ie j a k n a j b a r d z ie j p r e c y z y j n i e . Z e s p ó ł sem antyczny ł t t o t i ę w sw ej fo r m ie d e f i n i u j ą c e j o s i ą g a w tym momencie punkt s z c z y
to w y , k u lm in a c y jn y , g d y ż s ł u ż y b e z p o ś r e d n io o k r e ś l e n i u i p ozn an iu i s t o t y w ia r y .
2.1 D e f i n i c j e w i a r y w z n a c z e n i u r e l i g i j n y m. P ie r w s z ą prób ę o k r e ś l e n i a w ia ry w z n a c z e n iu r e l i g ij n y m z a m i e ś c i ł Klem ens na p o c z ą tk u "Dywanu" d r u g ie g o : "Wiara j e s t d ob row oln ą a k c e p t a c j ą w stęp n ą / t j . w y p r z e d z a ją c ą d o ś w ia d c z e n ie /, j e s t p o tw ie r d z e n ie m u c z u c ia r e l i g i j n e g o w o d n i e s i e n i u do b ó stw a , j e s t za stę p c z y m w yobrażeniem t e g o , c z e g o s i ę sp od ziew am y, o ra z d o ś w i a d c z a l n i spraw dzianem r z e c z y , k tó r y c h z o b a c z y ć n i e m ożna". D z ię k i n i e j p rzed e w sz y stk im "przodkow ie / n a s i / u z y s k a l i św ia d e c tw o u zn a n ia . Bez w ia ry n i e j e s t m ożliw e podobać s i ę B o g u " /? .. w td T U 5 6 ... npóXT)<tnc ŻKoćdLÓs ćcrrt, 8eoaePeC ag ovYMCtTd8e<y,.<: ĆXm.Copćvo)v ń n ótftaon itpotypdTMU &\evxo<; o& (3 X en o p źv < o v ,.... TOtóti) y&p n7T<x ćpotptvpł]6ł)dav
56 P o r . S ło w n ik g r e c k o —p o l s k i , r e d . Z.Abram owiczówna, IV Warszawa 1965, 96; G r e e k -E n g lis h L e x ic o n , r e d . H .G .L id d e ll - R ^ S c o tt.
- 173
p t npecpĆTepoŁ TttOTCMę & 6^w tóv e^apcOT^ocu^
3 e 8 . . ...
P rzytoczon a i n e i t e n s o d e f i n i c j a sk ła d a s i ę z dwóch członów: i / w stęp n ego, pochodzącego od Klemensa i będącego zmodyfikowanym powtórzeniem d e f i n i c j i w iary w zn a cz en iu podstawowym, oraz 2 / zasad n ic z e g o - będącego p rzytoczen iem d e f i n i c j i w iary z L is tu do Hebraj czyków /Hbr 1 1 ,1 - 2 i 6 / . Klemens ujmuje w iarę r e l i g i j n ą w asp ek c i e eg z y sten cja ln y m jak o pew ien p r o c e s , k tó ry ce ch u je : 1 / dobrowol n o ść , 2 / rozwaga, 3 / ch a ra k ter w stęp n y. Są t o w ięc elem enty t e s a me, k tó r e zaw iera ta k ż e d e f i n i c j a w iary w zn a czen iu podstawowym^^. Autor ponadto p o słu g u je s i ę t u tym samym p la to ń sk o -a r y sto te le so w sk im p ojęciem npćAtypK;, k tó r e o k r e ś la j e s z c z e p rzym iotnikiem EMOÓdtoc. Rozumności aktu w iary 1 je g o ch arak teru in trod u k cyjn ego n ie wydoby wa t u t a j przy u ży c iu p rzym iotn ik a e^Yv8pmv i o k r e ś le n ia np6 66ę<x pśAXovtoc , le c z c a ł o ś ć ujmuje w sp osób skrótow y: w iara j e s t dobro wolną a k c e p ta c ją w stęp n ą. Do t e g o , w z a s a d z ie p ow tarzającego s i ę o k r e ś le n ia w ia r y , d o łą c z a a u to r s p e c y f ik a c j ę r e l i g i j n ą : w iara j e s t potw ierdzeniem u c z u c ia r e l i g i j n e g o w o d n ie s ie n iu do bóstw a /B eo c eP efa ę CUYKCtTdeeon . Rzeczownik cvYW0tt(ie6CH-&zgoda, p r z y z w o le n ie , po tw ie r d z e n ie - p o sia d a t u t a j z n a cz en ie is t o t n e ^ ^ . Chodzi tu n ie ty lk o o zgodę w zn a cz en iu In te le k tu a ln y m , le c z o p ełn ą a k c e p ta c ję i s t n i e n i a Boga tak że w s f e r z e w olityw n ej i a fe k ty w n e j, a w ięc w wymiarze p e rso n a listy o z n y m . Tę w ła śn ie d e f i n i c j ę o ch a ra k ter ze podmiotowym u zu p e łn ia Klemens j e s z c z e ok reślen iem w ia ry , k tó r e c y tu je d osłow nie z l i s t u do Hebrajczyków / l i , 1-2 i 6 / . Pierw szy c z ło n d e f i n i c j i u j muje w iarę od str o n y przedm iotow ej, d ru gi z a ś ma ch a ra k ter k la u z u li p och w alnej. I s t o t ą w iary j e s t w ię c t o , że stanow i ona w yobrażenie t e g o , czego oczek ujem y/^ itćctotcn / i j e s t dowodem r z e c z y w is t o ś c i niewidzialnej/SAcYROC xpctYpdTMV 06 PAenopćvwv/. W d e f i n i c j i Pawła w y stęp u je rzeczow nik ^łtćCtaCK: znany ju ż nam z d e f i n i c j i w iary w zn a cz en iu podstawowym podanej p rzez Klemensa oraz r z e czownik SXeYXOC - dowód, argument, d o św ia d c ze n ie , b ad an ie, d
o-5T S tr o m a teis I I 8 , 4 , GCS 1 5 ,1 1 7 . 58 Tamże, p o r. I I 2 8 ,1 , GCS 1 5 ,1 2 8 .
o i e k a n i e ^ . O statn i c z ło n omawianej d e f i n i c j i w ia ry , będący tak że tek stem z l i s t u do Hebrajczyków, zaw iera pochwałę w iary r e l i g i j n e j .
Przedstaw iona wyżej d e f i n i c j a w iary r e l i g i j n e j , sk ła d a ją c a s i ę z dwóch człon ów , t j . z d e f i n i c j i Klemensa i d e f i n i c j i Pawła, zaw iera tr z y c z ę ś c i , a m ianow icie: d e f i n i c j ę podmiotową, przedm io tową i k la u z u lę pochwalną. Podmiotem w iary j e s t cz ło w ie k obdarzony rozumem, wolną w olą i u czu ciam i. Klemens pomimo swych znanych sk ło n n o ś c i in t e le k t u a lis t y c z n y c h ujmuje podmiot w ia r y , t j . ' człow iek a, o a - ło śc io w o we w sz y s tk ic h wymiaraoh j e g o o so b o w o ści. Przedm iot w iary stanow i Bóg - A b so lu t, k tó r eg o cz ło w ie k na ziem i n ie może poznaó w sposób b ezp ośred ni i d ośw ia d cza ln y . Wiara w rozum ieniu Klemensa j e s t łą c zn ik iem pomiędzy tymi dwiema r z e c z y w is t o ś c ia m i, t j . między światem w idzialnym i n iew id zialn ym , między czło w iek iem a Absolutem , Z t e j s z c z e g ó ln e j fu n k c ji w iary p ły n ie j e j n iezw yk ła w a r to ść z a s łu gu ją ca na pochw ałę.
Podobnie, jak w o d n ie s ie n iu do w iary w zn aozen iu podstawowym podaje nasz au tor dwie d e f i n i c j e , tak i w przypadku w iary r e l i g i j n e j , obok omówionej d e f i n i c j i , znajdujemy j e s z c z e ^edną: "wfortC edpCOKcrc^ /Y *P / npdgcwę, OepćX.K)ę Sp<ppovoę tpoc^p^cw ę icpoctno6etxvćvroę tut&ę
n ie j s z a d e f i n i c j a zdradza w yraźnie pokrew ieństw o z m yślą A r y s t o t e le s a . Obok elementów wymienionych w p op rzed n iej d e f i n i c j i w iary r e - l i g i j n e j , oraz w d e f in i c j a c h w :a n w zn a czen iu podstawowym^^, do ch od zi t u t a j j e s z c z e jed en czynnik typowy d la m y śli a r y s to t e le s o w - s k l e j , t j . d z i a ł a n i e / ^ wp^C$n/.
Poprzez dodanie do wymienionych ju ż podmiotowych oeoh w ia ry , t j j ' d ob row oln ości, rozum ności i ch arak teru w stępnego oraz cechy przedm iotowej jak ą j e s t j e j zw iązek z A bsolutem , j e s z c z e nowej c e chy w p o s ta c i d z ia ła n ia , nadaje Klemens w ier ze r e l i g i j n e j wymiar dy namiczny . W takim u j ę c iu w iara p r z e s t a j e być r z e c z y w is t o ś c ią b ie r n ą ,
60 61 62 63 64 Por. Abramowiczówna I I , 98; L ld d e ll- S c o t t 530.
S trom ateis I I 9 , 2 , GOS 1 5,117: "Wiara mus łyć początk iem d z la - i wyboru umysłowego, w yprzedzającego za j e j p oś rednictwem p o tw ie rd ze n ie d ośw iad czaln e c z e g o ś przed samym sobą". P or. Etyka Nikomachejska 6 , 2 , 1139b 4
S tro m a teis I I 8 , 2 , GCS 1 5 ,1 1 7 ,
Tamże, I i 2 8 ,1 , GCS 1 5,128 i IV 143,2
oraz H 3 9 a 3 i . OCS 1 5 ,3 1 1 .
176
-statyczną, abstrakoyjną, lecz ujawnia się jako rzeczywistość dy namiczna, aktywna w stosunku do otoczenia i bardzo konkretna, po mimo swego niematerialnego charakteru. Życie, działanie i postępo wanie zgodne z zasadami wyznawanej przez siebie wiary, stanowiło istotny element pragmatyki postępowania pierwszych chrześcijan. Potwierdzają to w całej rozciągłości Dzieje Apostolskie i Listy, a w szczególności List Jakuba Apostoła. Interesujący jest fakt, że Klemens w swej drugiej definicji wiary religijnej nie sięga do wspomnianyoh tekstów biblijnych, lecz powołuje się na najwyższy autorytet filozoficzny świata starożytnego, tj. na Arystotelesa. Być może, że chodziło mu o uzyskanie pewnego paralelizmu w stosunku do myśli Pawiowej, o którą oparł swą definicję pierwszą, względnie o łatwiejsze pozyskanie dla chrześcijaństwa ówczesnej elity umysło wej, będącej przecież pod przemożnym wpływem filozofii greckiej.
Klemens jako eklektyk wyraźnie odrzuca filozofię Epikura i De- mokryta^S nadaje nowe znaczenie stoickiemu pojęciu c n o t y ^ 1 z peł ną świadomością aprobuje te wartości, które zbieżne są z chrześci jaństwem. Świadomie też nawiązuje do tych wartości, które dobrze są znane jego czytelnikom. Podane przez Klemensa definicje wiary wskazują i na to, że w sprawaoh najważniejszej wagi opiera się w e \ych sformułowaniach o autorytety najwyższego rzędu, a analizo wany problem pragnie zbadać wszechstronnie i do końca. W efekcie ta kiej postawy pisarskiej, dzięki zastosowaniu różnorodnych form wyra zu, czytelnik uzyskuje pełny 1 wyczerpujący obraz omawianej kwestii.
Ks. Henryk Ostrowski - Lublin
DE PROBLBmaTE DEFINITIONIS FIDEI IN "STROMATEIS" CLEMENTIS ALEKANDRINI /Summarium/
In articulo "De problemate definitionis fldei in BrpwpetTeTt; Clementis de Alexandria" haec continentur, quae methodo struoturali in toto complezu verbi K4OTK;investigata sunt. Definitlonem fidel Clemens in suo opere triplici modo exprlmit: i. per demonstrationem relationum fidei ad alia elementa; 2. per demonstrationem eius
op-65 Stromatels I 50,6, OCS 15,33; I 52,1, GCS 15,34; VI 67,2, CCS 15 465; S.R.C.Lilia, Clemens of Alexandria. A Study in Christian P^.tonism and Gnostlcism, Qxford 1971, 227 i 232.
66 F. van der Grinten, Die natHrllche BegrHndung des Tugendlebens bei Clemens von Alexandrlen, Rom-Bonn 1949, 1 i 34.
positionum; 3. per definitionem fidei et in sensu fundamentali et in sensu religioso. Inter relationes fidei ad alia elementa, in to to opere Clementis, a libro primo usque ad postremum, elementa in— telleotualia primum locum tenent. Post haec sequuntur relationes aretologicae, mysticae et aliae. Oppositiones fidei ad alia elementa quamquam non multae sunt, attamen imaginem fidei nobis perficiuntur. Per illas oppositiones Clemens perspicue valorem fidei indicat, cum fides et fideles laudantur, tum infidelitas et infideles notam nega- tivam habent. Analysis definitionum fidei in sensu fundamentali et im sensn religioso artionlum oonoludit. Definitioses fidei in sensn religioso quandam analogiom ad dootrinam Pnnli Apostoli demonstrant. Insnper imago fidoi secundum elementem quodam ralore aotivitatis poi lot, qnl videtur inflnnus dootrinae Aristotelis esąe.
