Rudziński, Eugeniusz
"Prasa polska na Mazurach i Warmii
1718-1939", Tadeusz Cieślak, Olsztyn
1964 : [recenzja]
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 5/1, 257-259
B E C E N Z J E 2 5 7
II
T a d e u s z - С i e ś 1 а к : P ras a p o ls k a n a M a z u r a c h i W a r m i i 1718—1939. S to w a r z y s z e n ie S p o łe c z n o - K u l tu r a ln e P o je z ie rz e . O ś ro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę tr z y ń sk ieg o , O ls z ty n 1964, ss. 185. ■
W stosunkow o ubogiej w opracow ania syntetyczne h isto riog rafii p ra s y i czasopiśm iennictw a polskiego książka Tadeusza Cieślaka stan ow i u d a n ą p róbę podręcznikow ego ujęcia przeszło 200 la t dziejów p ra s y regionalnej na M azurach i W arm ii. A u to r o parł sw oją p rac ę o b ad an ia w łasne, k tó ry ch re z u lta ty zostały 'częściowo opublikow ane w cześniej, w y k o rzy stał p u b lik acje poświęcone histo rii p ra s y tego reg ionu oraz p rze w erto w a ł roz proszone roczniki p ra s y M azur i W arm ii. W ykład te m a tu p rzep ro w ad zon y został w sposób chronologiczny. A u to r uw zględnił w zakresie niezbędnym d la om aw ianej p ro b le m aty k i ogólną h istorię regionu, a także w y d arzen ia n a pozostałych ziem iach polskich i w P ru sach . Równocześnie k o n sek w en t nie przepro w adził w ą tk i różnych n u rtó w p rasy W arm ii i M azur.
Znaczenie książki w ykracza jed n a k poza sam p rob lem dziejów h isto rii czasopiśm iennictw a. W yn iki b a d a ń T. C ieślaka św iadczą d obitnie o m oc n y c h zw iązkach ty ch ziem z P olską m im o wielowiekowego pozostaw ania pod p ano w aniem pruskim . P ra sa i czasopiśm iennictw o tego regionu są także dowodem łączności k u ltu ra ln e j z m acierzą. Są św iadectw em życia Polaków , ja k rów nież w ażnym elem entem ich świadom ości narodow ej, czynnikiem organizatorskim u m acniającym ich więź w ew n ątrz regionu i zespalającym M azu ry i W arm ię z resztą ziem polskich. D latego a u to r jak o jedno z zadań p ra c y postaw ił „ustalenie ty ch celów poszczególnych czasopism, k tó re często, z różnych względów b y w a ły nieokreślone lub zacierane” (s. 4).
Rzecz nie była ła tw a do ustalenia, poniew aż przez cały okres u k a z y w an ia się p ra s y m azu rsk o -w arm iń sk iej liczyć się ona m usiała ze stale w zra sta ją c y m i ten d en cjam i g erm anizacyjnym i p ań stw a pruskiego, a n a stępnie Trzeciej Rzeszy, u tru d n ia ją c y m i lub w ręcz uniem ożliw iającym i jej w yraźne sam ookreślenie.
J u ż pierw sze czasopismo regionalne, „Poczta K rólew iecka” (1718— 1720), dbało o czystość języka polskiego. U k a z u jąc y się w pierw szej po łowie X IX w. „P rzyjaciel L u d u Ł ęck i” zw alczał germ anizm y, dru k o w ał w iersze J. Kochanowskiego, F. K arpińskiego i innych. N iem ały w p ły w n a oblicze tego pism a w y w a rli jego w spółpracow nicy: Gizewiusz i M rongo- wiusz. Rów nież po w stały w 1848 r. „M azurski K u r e k ” w pierw szym ok re sie w ychodzenia szerzył polski p a trio ty z m i zasady dem okratyczne.
O kres system atycznej a kcji germ anizacyjnej realizow anej za czasów B ism arcka spowodow ał zm iany w s y tu a c ji p r a s y M azu r i W arm ii. Obok gazet patriotycznych, bardziej lu b m niej k o n sekw entnie w alczących o
2 5 8 R E C E N Z J E
skość tych ziem i ich m ieszkańców, p o jaw iły się pierw sze czasopisma „gadzinow e”. N ależał do nich „ P ru sk i P rz y ja c ie l L u d u ” (1863— 1874). P o p ieran e przez w ładze pruskie, u k azu jące się w stosunkow o dużych n a k ła dach, posługiw ały się językiem polskim w celu prow adzenia p o lity k i ger- m anizacy jnej. N iezależnie od ich antypolskiej działalności, z p e rsp e k ty w y czasu, św iadczą one n a jd o b itn ie j o polskości M azur i W arm ii; w ładze p r u skie m u siały w ydaw ać g azety w języku polskim, poniew aż język niem iec ki był niezrozum iały dla m ieszkańców tego regionu.
Tadeusz Cieślak om aw ia rów nież działalność takich czasopism, jak „G azeta L ecka” (1875— 1892) i „M azur” (1883— 1887). Z jednej stro n y sze rzy ły one w iedzę o lite ra tu rz e i języku polskim , z d rugiej — pro pagow ały w iernopoddańczość wobec w ładz p ru sk ic h i rea k c y jn e poglądy społeczne. A u to r książki nie u chyla się od oceny, ale nie w y staw ia cenzurek, w skazu jąc n a skom plikow ane oblicze ty c h czasopism i złożoną rolę, jak ą odegrały w h isto rii regionu.
W 1886 r. zaczęła wychodzić „G azeta O lszty ńska”, sw oisty fenom en w h istorii p ra s y tego regionu, poniew aż p rz e trw a ła do 1939 r. P rzez cały okres swego istnienia, d e k la ru ją c swój katolicki c h a ra k te r i solidaryzm społeczny, zdecydow anie stała na g runcie polskości, i to zarów no w p ie rw szych lata ch swego istnienia, jak i podczas plebiscytu czy w okresie te r r o
r u hitlerow skiego. ■
W dziesięć la t po uk azan iu się „G azety O lszty ńskiej” zaczęła wychodzić „G azeta L u d o w a ” (1896— 1902), n ę k a n a s ta łą inw igilacją w ładz oraz n a paściam i p ra s y p ru sk iej. Działalność „G azety L u d o w ej” i jej redaktoró w by ła szczególnie in te resu jąc a ze w zględu n a zajm ow aną pozycję ideow o- polityczną. R ed ak to rzy „G azety” dobrze rozum ieli potrzeby i bolączki chłopów n a M azurach. S tale podkreślali polskość M azur i s ta ra li się oddziaływać zarów no n a katolików , jak i ew angelików . Z ich in ic ja ty w y założona została M azurska P a r tia L udow a dom agająca się „rów nego p r a w a dla w szystkich, bez w y ją tk u sta n u i osoby, zabezpieczenia p ra w a o to w arzystw ach i zebraniach, udzielania d iet posłom p a rla m e n tu , u trz y m an ia powszechnych, rów nych, ta jn y c h w yborów do p a rla m e n tu , zaprow adzenia tychże w yborów dla S e jm u ” .
Działalność „G azety L u d o w ej” ko n ty n u o w ał w zm ienionych w a r u n kach p o w sta ły w 1906 r. „M az u r”.
Polska p rasa m aż u rsk a odegrała także w ażną rolę w czasie plebiscytu 1920 r. i w okresie m iędzyw ojennym . O ile jed n a k w okresie p rzed po w staniem p a ń stw a polskiego o trzym y w ała ona niew ielką, ale s ta łą pomoc z inn ych regionów Polski, o ty le po 1918 r. pom oc ta nie została w y d a tn ie zwiększona. N aw et po pakcie z 1934 r. ludność M azur i W arm ii nie u z y skała ty ch sam ych p raw , jakie posiadała m niejszość niem iecka w Polsce.
R E C E N Z J E ·
2 5 9
Mimo te r r o ru hitlerow skiego p rasa polska n a M azurach i·- W arm ii p rze trw a ła do w rześnia 1939 r.
T ru d n o dokonać g e n e r a ln e j. oceny oblicza ideow o-politycznego p rasy tego regionu w edług k ry te rió w p rzy jm o w a n y ch wobec całej p ra s y p o l skiej. N a jko nsekw entniej o polskość M azur i W arm ii w alczyła p ra sa gło sząca n a jb a rd zie j postępow e h a sła socjalne. U m ożliw iały one dotarcie do szerokich rzesz chłopów M azu r i W arm ii upośledzonych pod w zględem narodow ym , tra k to w a n y ch ja k obyw atele gorszej kategorii. Ale rów no cześnie nie należy zapominać, że polity ka zapoczątkow ana przez B ism ar
cka gnębiła całą ludność polskiego1 pochodzenia, niezależnie od jej kondycji
społecznej. D latego p ra sa polska, n a w e t k ied y głosiła ha sła zachowawcze, ale rów nocześnie uczyła znajom ości języka polskiego, lite r a tu r y i k u ltu r y polskiej, była w ażnym elem entem w walce z w ynarodow ieniem m ieszkań ców regionu m azursko-w arm ińskiego.
Dobrze się stało, że p rac a Tadeusza Cieślaka uk azała się nakładem w y d aw n ictw a regionalnego. Św iadczy ona o k o n ty n u a c ji dobrych tra d y c ji k u ltu ra ln y c h W arm ii i M azur. Z aopatrzona w in deks nazw i nazw isk oraz k a le n d a riu m czasopism polskich na W arm ii i M azurach, stanow i cenny
p rzy czy nek do przyszłej syntezy h istorii p ra s y polskiej. '
E ugeniusz R u d ziń sk i
. HI
W ito ld G i e ł ż y ń s k i : P ras a w a r s z a w s k a , 1661—1914. I n d e k s y o p r a c o w a ła H a l i n a G e b e r , P a ń s t w o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , W a r s z a w a 1962, ss. 525, 1 nlb .
D otychczasow y sta n b a d a ń n a d h isto rią p ra s y polskiej p rzez długie la ta nie pozw alał n a przygotow anie sy n tezy dziejów czasopiśm iennictw a w arszaw skiego. Z ty m w iększym zainteresow aniem bierze się do r ą k książ kę W itolda Giełżyńskiego. W ielka rozpiętość chronologiczna p racy, sięga jącej początków istnienia p ra s y polskiej — aż po w ykształcenie się nowo czesnych form W ydawnictwa periodycznego na progu bieżącego stulecia, dowodzi niezw ykle am b itn y c h zam ierzeń a u to ra. P odjęcie ta k rozległego te m a tu w ym aga bow iem n ieprzeciętnej znajom ości ogółu stosunków p a n u jących w om aw ianym okresie, a b ra k dostatecznej ilości opracow ań a n a lity czn y ch zmusza do ogarnięcia olbrzym iego zasobu źródłowego, opano w ania odm iennej m etodyki w b a daniach n a d m ate ria ła m i źródłow ym i po
w sta ły m i w różnych epokach. .
