GLEBY GÖRY JASIENIOWEJ W BESKIDZIE ŚLĄSKIM
(Z Zakładu Gleboznawstwa U niwersytetu w e Wrocławiu).
Z adaniem tej p racy jest zbadanie procesów glebotw órczych, k ie ru n k u rozw oju ew olucyjnego, u stalen ie stadiów ew olucyjnych, sposobu zale gania i sy stem aty k i gleb w ykształconych na skałach w apniow cow ych Bes k id u Śląskiego — a w szerszym ujęciu B eskidu Zachodniego K arp at.
Do dokładnego zbadania gleb w apniow cow ych w ym ienionego ob szaru w y b rałem te re n płaszczow iny cieszyńskiej, n a któ ry m gleby te w y s tę p u ją na najw iększej przestrzeni. T eren ten k artow ałem w latach
1935— 1937 i 1946— 1949. Z tego obszaru w yodrębniłem do szczegóło
w y c h b adań obszar G óry Jasieniow ej (3500 ha, 104 profilów ), jako n a j b ardziej typow y pod w zględem litogenicznym , glebow ym , topografii i ro ślinności. G óra ta w całości zbudow ana jest ze skał w apniow cow ych, głó w n ie serii w apieni cieszyńskich ja k rów nież z łupków cieszyńskich dol n y c h i górnych. Do szczegółowych opracow ań w y brałem 9 profilów
glebow ych położonych na w szystkich elem entach reliefu. W ten sposób b adałem stosunki glebow e i procesy glebotw órcze p an ujące w te re n ie za le g a n ia skał w apniow cow ych w różnych elem entach reliefu. P o k ry w ę
glebow ą pow iązałem ze sk ałą m acierzystą i z innym i czynnikam i glebo- tw ó rczy m i celem zbadania ich w p ły w u n a sposób w ykształcenia się gleby. B adania m oje przeprow adziłem na glebach leśnych, darniow ych i u p ra w n y ch uw zględniając przy ty m stosunki fytosocjologiczne. G leby n aw ap - niow cow e naszych K a rp a t nie b y ły dotychczas dokładnie badane. P rzy Toadaniach zastosow ano w łasną m etodę ,,profilów gleboznaw czych“ tj. w y
kopów gleboznaw czych w zdłuż linii przecin ających cały kom pleks górski w różnych k ieru n k ach , — a przechodzących przez p u n k t szczytowy. P ro file te zostały zaznaczone na m apie N r 1— 12.
C h a r a k t e r y s t y k a o g ó l n a t e r e n u .
F i z j o g r a f i a t e r e n u . O bszar b ad any stanow i te re n nisko- górski (600— 650 m). K rajo b raz ten w y k azuje już cechy stadium ,z g rz y białego“ cyklu erozyjnego (patrz m apa).
S t o s u n k i h y d r o g r a f i c z n e . Z badany tere n leży na w ododziale O dry i W isły i posiada dobry n a tu ra ln y drenaż. G leby w yżej położone są silnie ługow ane i zm yw ane przez wody opadowe. Gleby dol n y ch stoków i części podnóżowej są często w zbogacane przez proces d eluw ialny.
K l i m a t . Ś redn ia roczna te m p e ra tu ra w ynosi 7,1° C, średn ia roczna ilość opadów — 1075 mm. W skaźnik opadowy Langa w ynosi 151,4 (klim at hum idow y). W ielka ilość opadów zaznacza się w yraźnie w ch a ra k te rz e p o k ry w y glebow ej i szacie ro ślin n ej (Silne bielicow anie).
G e o l o g i a t e r e n u . T eren ten należy tektonicznie do płasz- czow iny cieszyńskiej, k tó ra jest n a jsta rsz y m stru k tu ro w y m elem entem karpackiego fliszu. J e s t ona zbudow ana: 1. z łupków cieszyńskich dolnych (m argli), 2. w apieni cieszyńskich, przew arstw io n ych łu pk am i m arglistym i, 3. z łupków cieszyńskich górnych — m arglistych, często mocno żelazis- tych. W n ad k ład zie w a rstw płaszczow iny cieszyńskiej zn a jd u ją się: a) gruz i gliny zw ietrzelinow e (5) b) gliny lessow ate w p a rtiac h podnóżowych, c) gliny alu w ialn e — podścielone żw iram i karpackim i.
S t o s u n k i f y t o. s o c j o l o g i c z n e . „P ierw otnym zespołem w obrębie płaszczow iny cieszyńskiej są zespoły leśne należące do gru py Fagion: F ag etu m silvaticum i Q uerceto — C a rp in e tu m “(2).
O p i s i c h a r a k t e r y s t y k a t y p o w y c h u t w o r ó w g l e b o w y c h .
G leby badanego te re n u zostały sch arak tery zo w an e 9-m a typow ym i profilam i z k tó ry ch 4 zostały szczegółowo opracow ane lab oratory jnie. (Tab. 1— 4).
P r o f i l 862: spadki 9— 11°, w ystaw a zachodnia, położenie szczy tow e, 512 m wysokości.
A /C 0— 10 cm b ru n atn y , m ocno-grubokam ienisty, ilasto próchn., darniow y, gruzełk., C a C 0 3 0,86% (słabo burzy), p H /H 20 7,21.
B /C 10— 25 cm rum oszow aty, z n iew ielką ilością ilastej g ruzłow atej w ietrzelin y o rdzaw o b ru n a tn y m zab arw ien iu — sypkiej, CaCO* 0,33%, pH 7,38. Podłoże: zbity w apień.
O kreślenie: rędzin a bardzo słabo w ykształcona, czysta, eluw ialna — rozm yta, rd zaw o -b ru n atn a, w apieniow a, szkieletow a — ilasta, zespołu Q uerc.-C arp., przejściow o darniow a.
W tej glebie leśnej n astąp ił obecnie w przejściow ym okresie d arn io w y m zanik próchnicy leśnej a przez to słabsze uruchom ienie związków żelaza i w y jask raw ien ie barw y. R ędziny rd zaw o -b ru n atn e i gleby rdzaw o- b ru n a tn e w y stę p u ją na bardzo m ałych przestrzeniach i są w ykształcone jed y n ie n a tw ard y ch w apieniach. W ykazują one nieco podobny skład do
m oraw skich gleb ty p u ,,te rra ro ssa“ (7) a m ianow icie: S i 0 2 63,84%), R20 3 24,24% (A120 3 17,18%, F e 2O s 7,06%) CaO 1,64% MgO 1,31%. Na suchych w yniosłościach w apieniow ych — szczególnie bezleśnych, roślinność jest bardzo skąpa, rozkład su b stan cji organicznych jest powolny, przy czym jest ona rów nież zw iew ana i tw orzy się dlatego m ało kw asów organicz nych. Z tych powodów zw iązki żelaza są słabo u ru cham iane a próchnica n ie pociem nia barw y, n a d to słabsze uw odnienie w y jask raw ia jeszcze b a r dziej żelaziste barw y. W środow isku alkalicznym ulega w pew nej m ierze rozpuszczeniu i odprow adzeniu krzem ionka. Zachodzi -tu zatym w n ie znacznym stopniu m ikroklim atyczne, topolitogeniczne w ietrzenie ty p u ,,te r r a rossa“. Z ty ch powodów gleby ty p u ,,te r r a rossa“ w y stę p u ją na M oraw ach ja k i u nas jedy n ie w położeniach najw yższych na tw a rd y c h w apieniach. Inten sy w n iejsze zebarw ienie czerw one gleb innych okolic P olski (Częstochowy i i.) należy tłum aczyć: 1) suchszym klim atem , 2) w ię k szą żelazistością reszty skalnej, 3) silniejszym stopniem zw ietrzenia — w y stę p u ją n a w e t konkrecje, 4) b rak iem w pływ u roślinności leśnej. W dół stoku n a stę p u je w y jaśn ien ie b arw (humidowość).
P r o f i l 817: górny stok — zmyw, 460 m, Pn.-w sch., spadek 21°. A ’ 0— 10 cm, ciem ny, próchn. silnie zhum . s. org., ilasty rum oszowy, stru k t. ziarn. i drobno gruzełk. silnie burzy, pH 7,4 CaCO:{ 2,13% (silnie roz proszony — świeżo w y trąco n y stąd b. aktyw ny).
A ” 10— 25 cm ciem ny, z lekkim b ru n , odcieniem , m niej próchn. ilasty, szkieletow y, stru k t. gruz., słabiej burzy, pH 7,9, CaCO;l 13% (m niej aktyw ny). Podłoże: m arg le łupkow e.
O kreślenie: rędzina słabo w ykształcona, ciem na, łupkow o-m arglista, szkieletow a, ilasta, płytka, zesp. Q uerc.-C arp. Zm yw zdegradow anych poziomów oraz dopływ w ęglanów u trz y m u ją tę glebę w stadium rędziny. W ęglan w apnia ciemno szarych łupków m arg listy ch w ykazu je dużą a k tyw ność. Duże ilości w ęglanów w roztw orze pow odują w ielkie natężen ie procesu rędzinow ego tj. silne grom adzenie słodkiej próchnicy i silne sh u - m ifikow anie su b stan cji organicznych na sk u tek w ielkiej czynności biolo gicznej. Ciem ny kolor ma rów nież pew ien zw iązek z ciem niejszą b a rw ą skały.
P r o f i l 793: środkow y stok, zm yw i nam yw , 440 m, pn.-w sch., spadek 13°.
A ’ 0— 35 cm. ciem no szary, słabo w apnisty, ilasty, próchniczny z n ie w ielką ilością okruchów w apienia i m arglu, s tru k t. drobno z ia rn .-k a n ciasta.
A ” 35— 60 cm. odcień b ardziej szary, ilasty, mocno w apnisty, szkie letow y, drobno pryzm , stru k t.
C° rum osz w apieniow o-łupkow y przechodzący w w apień i łu p k i m argl.
O kreślenie: rędzina średnio w ykształcona, eluw ialno-deluw ialna, ciemno szara, w apieniow o-łupkow o-m argl., średn. głęb., ilasta, upraw na. Zm yw zdegradow anych poziomów, delu w ialn a in filtra c ja w ęglanów i u p raw a u trz y m u ją tę glebę w stad iu m rędziny.
W yniki b ad ań lab o rato ry jn y ch : poziom 0— 35 cm jest poziom ém ługo w ania w ęglanów . J e st to gleba alkaliczna, zaznacza się słaba kwasowość hydrolityczna. Pow odem m niejszej próchniczności jest głów nie to, że u gleb u p raw n y ch procesy rozkładu są inten sy w niejsze aniżeli u rędzin d arniow ych, k tó re posiadają lepsze w a ru n k i ak um ulacji próchnicy. Cał k ow ita pojem ność so rbcyjna oznaczona bezpośrednio m etodą G edroycia, je s t stosunkow o m ała (ew ent. n aru szen ie kom pleksów ). Stopień nasycenia k atio nam i o ch arak terze zasadow ym jest w ysoki i przew aża kation w apnia. Pojem ność sorbcyjna obliczona w sto su nk u do 100 g gleby zm niejsza się z głębokością z pow odu w zrostu ilości w ęglanów . Obliczona n a 100 g gleby bezw apiennej w ynosi dla poziom u A ’ 11 mg, a dla A ” 11,69 m g Ba. U gleb alkalicznych istn ieją o ptym alne w a ru n k i dla zachow ania g lino-krzem ia- nowego kom pleksu w ietrzeniow ego. Z tego pow odu n iejed n o lity skład chem iczny nie jest zasadniczo spow odow any rozpadem i przem ieszczeniem p ro d u k tó w rozpadu kom pleksu koloidalnego lecz niejednolitością składu chem icznego rum oszu skalnego i procesem deluw ialnym .
P r o f i l 842: środkow y stok, 460 m, Pn.-w sch., silnie strom e — 34°, zm yw -nam yw .
A ’0— 35 cm szary, ilasty, próchniczny, silnie shum ifikow any, organo- m in eraln y , poj. kam ienie m arglu, s tru k tu ra ziern., silnie burzy, pH 7,35, CaCO;{ 2,3 %, mocno a k ty w n y (świeże osady).
A ” 35— 70 cm szaro b ru n atn y , ilasty, bardziej szkieletow y, m niej próchniczny, ok ru ch y m arglow e słabiej b u rzą — w apieniow e m ocniej. S tru k tu ra grubsza drobno pryzm , łuseczkow a, grubo ziarn., kanciasta; d robna zw ietrzelina nie b u rzy w zględnie b. słabo i przeryw anie. CaCO, 0,08% , pH 7,38.
C’ szaro-siw y ił m arg listy nieco oglej. ze szkieletem m arglow o-w a- pien., poziom w ielkiego nagrom adzenia w ęglanów , C a C 0 3 30,8%, pH 8,1.
C” łupek m arg listy i w apień m arg listy w zajem nie się p rze w arstw ia -jące.
O kreślenie: rędzina dobrze w ykształcona, m ieszana — w apniow cow a, deluw ialna, szara, łupkow o-m arglista, ilasta, głęboka, Q uere.-C arp. P r o cesy delu w ialn e i eoliczne w zbogacają n ie u sta n n ie A ’ w o rganom ineralne zw ietrzelin y i w ęglany nie dopuszczając do d egradacji. Je d y n ie poziom środkow y A ” nie ob jęty już tym procesem w yk azuje cechy rozw ijającego się procesu degradacji. Poziom A ’ jest dlatego w łaściw ym poziom em rę~ dzinow ania. Poziom A ” je st m niej próchniczny, bardziej m ineraln y, za w iera m niej w ęglanów , w y k azu je w y raźn y odcień b ru n a tn y i grubszą
s tru k tu rę co św iadczy o pew nej degradacji — silniejszym zw ietrzeniu. U rędzin eluw ialny ch proces d eg rad acji zaczyna się zawsze od górnego poziomu. Różnica m iędzy ilością w ęglanów w A i С jest w ielka, co w pew n y m stopniu może być m iern ikiem w ieku tej rędzin y (zaaw ansow any). Proces delu w ialn y a często procesy glejow e i w p ływ w ody g runto w ej za k łócają procesy glebow e rędzin d eluw ialnych i dlatego nie może być m ow y 0 jak iejś praw dłow ośći w łasności chem icznych, fizycznych i m orfologicz nych. Ich budow a zależy głów nie od c h a ra k te ru procesu deluw ialnego 1 w łaściw ości w ód g runtow ych.
P .r o f i 1 873: górny stok, 460 m, w y staw a zach., spadki 15— 20°, zm yw. A ’ 0— 10 cm b ru n .-szary, poj. kam . w apienia, próchn., gruzełk., nie burzy, C a C 0 3 0,2% , pH 7,14.
A ” 10— 43 cm b ru n .-szary, ilasty, poj. k am ienie w apienia, m niej próchn., gruzełk. orzech, b u rzy pły tk o naokoło okruchów w apienia, od 30 cm b u rzy przeryw an ie, C a C 0 3 0,12 %, pH 7,25.
C’ 43— 50 cm siw y z żółtym i i rdzaw ym i plam kam i ił w ap n isty z okrucham i łu p k u m argl. C a C 0 3 2°/o, pH 8. C “ m argle łupkow e.
O kreślenie: rędzina słabo zdegradow ana, czysta, eluw ialna zm y w ana, b ru n .-szara, m arglow o-łupk., ilasta, średnio głęboka, zesp. Q uerc.- Carp. z długim przejściow ym okresem darniow ym . Stopień zw ietrzenia szkieletu nie jest zbyt w ielki bow iem jed y n ie n iek tó re bardziej m iękkie o kru ch y łu p k u m argl. są odw apnione. B iorąc pod uw agę stopień odw ap n ien ia, słabe z b ru n atn ien ie m asy glebow ej (słabe zw ietrzenie), w łasności chem iczne i stop ień zw ietrzenia szkieletu, zaliczono tę glebę do rędzin słabo zdegradow anych.
P r o f i Г 843: Środkow y stok, 460 m, Pn., spadki 30°, zm yw i n a - m yw . A 0— 15 cm darniow y, próchniczny, bru n .-szary , ilasty, gruzełk., pH 6,67.
В 15— 100 ćm żó^to-brunatny, ilasty, d ro b n o pryzm , łuseczkow y, d elu w iu m serii w apieni ciesz., nie burzy, pH 5,63.
CVg brun.-siw y, ilasty, szkieletow y, w apnisty, w ietrzeniow y. C’ seria w apieni cieszyńskich.
O kreślenie: gleba b ru n a tn a , m ieszana w apniow cow a, d eluw ialna, w apieniow o-m arglow a, ilasta, głęboka, Q uerć.-C arp. + Pic.-ex. p rze jś ciowo darniow a.
P r o f i l 797: D olny-stok, 380 m, Pn., sp ad ki 8°, przew aża nam yw . A ’ 0— 15 cm ciem no-szary, d arniow y, próchniczny, ilasty, gruzełk. A ” 15— 35 cm szary z b ru n , odcieniem , g rubo gruzełk., ilasty.
В 35— 100 cm b ru n atn y , ila sty z nielicznym i okruch am i w apienia i m arglu, stru k . pryzm .-słupow a, na przejściu do C’ silne zagęszczenie ila stą subst., rów nież nie burzy, poziom n am y ty .
C’ jasn o-szare o k ru ch y łu p k u m arg listeg o z iłem w ap nistym w ietrze niow ym .
C ” poniżej 1,5— 5 m dolne łu p ki ciesz, m argliste.
O kreślenie: gleba b ru n atn a , dobrze w ykształcona, deluw ialna, m ie szana w apniow cow a, w apieniow o-m arglow a, ilasta, głęboka, głęboko- p róchniczna, darnio w a silnie zregradow ana.
W yniki bad ań lab.: przepuszczalność gleby zm niejsza dość silne za gęszczenie poziom u B, szczególnie w spągu. Pod w zględem składu m e chanicznego, hygroskop., odczynu, ilości kationów w ym iennych itp. profil jest dość w y ró w n any co c h a ra k te ry z u je gleby bru n atn e. G dyby nie dzia łanie p y łu fabrycznego, pH i kw asow ość kształtow ałyby się w profilu rów nom iernie. B yłaby to słabo kw aśna gleba.
Spółczynniki dla iłu kolloidalnego prof. 797.
Poziom Głębokość SiOj, RjO;i S i0 ,/A l,0 3 A l,0 3/F e ,0 ;, S i0 L, R ,0 ;i A : SiOa/RbOa R
A 0 35 2,69 3,53 3,18 1,10
В 35—65 i 2,43
i i
3,16 3,34 (spółczynnik Geeringa)
Pow yższe spółczynniki są typow e dla gleb b ru n atn y ch . Podłoże m ar- glowe w y w iera bezpośredni w pływ n a procesy glebow e i glebotw órcze przez strącan ie przem ieszczanych filtra c y jn ie koloidów, co spow odow ało zagęszczenie spągow ej części poziom u B, k tó ra już dalej sam orzu tnie się rozrasta. Poziom ten u tru d n ia dyfuzję w ęglanów z podłoża. Ta gleba b ru n a tn a w y tw o rzy ła się z rędziny. U legła ona przobrażeniu w glebę b ru n a tn ą w okresie, kiedy była porośnięta lasem . Po przejściu w glebę d a r niow ą proces degradacji został zaham ow any przez proces darniow y. Z a p ylenie pyłem w apieniow ym spowodow ało w głów nej m ierze odkw aszenie górnych poziomów.
P r o f i l 796: Zagłębienie szczytow e w w apieniu, 519 m, spad. 6°. А г 0— 10 cm c. szary, darniow y г pyłow o-ilasty, gruzełk.
A2 10— 25 cm, jasn y z b ru n at. odcieniem , grubo gr.uzełk., ilasty.
В 25— 45 cm, b ru n a tn y , ilasty, rów nież nie burzy. С Z bity w apień cieszyński. '
O kreślenie: gleba słabo zbielicow ana, czysta, eluw ialna, b arw y b ru n a tn e j, w apieniow a, średnio głęboka, ilasta, zespołu Pic.-ex., przejściow o darniow a, zregradow ana w Aj.
W yniki bad ań lab.: odszlam ow anie poziom u A jest b. duże (w yw iane i w ym yte). Z różnicow anie hygrosk., pH, kwasowości, ilości kationów w ym ienny ch itp. jest typow e dla gleb bielico w y ch. Alkaliczność poziom u At spow odow ana została zapyleniem p y łem w apieniow ym . Spółczynniki
zbielicow ania M ieczyńskiego(3): K F e — 27,3, KAI — 22,4, K spł — 8,2, К hg — 39,3, К W h — 39,2. Osobiście w prow adziłem spółczynnik Wh. Poniew aż pom iar W h dokonuje się w stały ch w arunkach , dlatego К W h je s t jed no stką poró w n aln ą i dobrze ilu stru je stopień zm ian i zróżnicow a n ia pionowego profilu. Spółczynniki te k w a lifik u ją tę glebę do słabo zbie- licowanych(3). A naliza całkow ita rów nież potw ierdza w yraźne zróżnico w anie pionow e sk ładu chemicznego, typow e dla gleb zbielicow anych. S kłady tw ard e posiadają słabo ak ty w n e w ęglany i wolno w ietrzeją. W trakcie tego w olnego procesu w ietrzenia, w ęglany zostają zupełnie w y ługow ane. W ietrzelina tw ard y ch skał — szczególnie w położeniach w y sokich — może pod roślinnością leśną ju ż w bardzo w czesnych stadiach ulec odw apnieniu (w sta d iu m ręd zin y płytkiej). Rów nież m ało w ap ienn e m arg le krzem ionkow e łatw o się odw apniają, a ich w ietrzelina bielicuje się szybko. N iezbyt głęboko w y stęp u jący w apień n ie w yw iera widocznego w p ły w u na górne poziomy. Pow odem tego je st m ała aktyw ność w ęglanów skały, hum idow ość klim atu, zagęszczenie i zażelazienie poziom u В u tru d n iające w ra sta n ie korzeni (u tru d nio n y proces darniow y) i dyfuzję w ę glanów . Poziom ilu w ialn y niejako izoluje podłoże górnych poziomów.
P r o f i l 791: G órny stok, 510 m, Pn., słabo pochyły 8°. Ao igliw ie św ierkow e z b u tw in ą ca 4 cm.
At 2— 7 cm szary, pyłow o-ilasty, drobno-gruzełk. próchniczny.
A2 7— 35 cm żółty z b ru n a tn y m odcieniem , ilasty z o krucham i od
w apnionego łu p k u m argl. S tru k tu ra pryzm .-łuseczkow a.
В 35— 55 cm b ru n a tn y z szarym odcieniem , ilasty, drobno-pryzm . O kruchy łu p ku m arglistego są odw apnione, w apienia nie ma. Na przejściu do C ’ m iejscam i burzy.
C’/g ił w ap n isty nieco oglejony, szkieletow y.
O kreślenie: gleba słabo zbielicow ana, m ieszana w apniow cow a, el.- del., barw y b ru n a tn e j, w apieniow o-m arglow a, ilasta, średnio głęboka, m ar- glowa, zespołu P ic.-ex. (krótko darniow a).
W yniki b ad ań labr.: odszlam ow anie poziom u A jest w ielkie. Je st to n ajb ard ziej kw aśn a gleba. Poziom A t z pow odu eolicznego zapylenia je st słabo kw aśny. Roślinność leśna — św ierkow a i nieco w iększa h u m i dowość (Pn. skłon) spow odow ały silniejsze zbielicow anie. Stopień shu m i- fikow ania i w ym ieszania su b stan cji organicznej jest n ajm niejszy (kw aso wość). Zaznacza się lekkie nagrom adzenie próchnicy w poziom ie ilu w ial- n y m (wg P allm an n a (6) sesqu ih u m — perkolaty).
Spółczynnik zbielicow ania (3): К Fe — 10,4, К Al — 36,1, К S i0 2 — 16,8, К spł. — 4,1 (ilastość), К hg — 16,2, К W h — 14,3. W porów n aniu z glebą naw apieniow ą zbiel, poziom y A 2 i В są m niej kontrastow e, zato
profil ten w yk azuje lepiej rozw inięte cechy chem iczne bielicowe. Spół- czynniki zbielicow ania k w a lifik u ją ten profil do gleb słabo zbielicow a- nych, zaś w łasności chem iczne, — do średnio zbielicow anych. G leby zbie- licow ane naw apniow cow e spotkałem dotychczas jedynie pod lasem wzgl. na tere n ac h niedaw no w ykarczow anych. Sztuczne drzew ostany św ierko we pow odują szybszą degradację niż n a tu ra ln y las zw iązku Fagion. P o dobnie jak pro fil 796 — je st to rów nież m ało ceniona gleba zw ana przez m iejscow ą ludność „żółty ślin “. Są to s ta re góry pow stałe w orogenezie herceńskiej, przy czym szczyty i stoki ty ch gór nie są p o k ry te utw o ram i fluw ioglacjalnym i. S u b stra ty w ietrzeniow e, w ciągu b. długiego okresu pod roślinnością leśną, podlegały działan iu procesu degradacji — bielico- w ania i w y k azu ją dlatego w y raźn e cechy gleb klim atofytogenicznych, cze go nie m ożna powiedzieć o rędzinach w yżyn środkow o-polskich, k tó re kształtow ały się w w aru n k ach bardziej stepow ych.
Z e s t a w i e n i e w y n i k ó w b a d a ń
P rzed staw io ne profile rep re z en tu ją w szystkie stadia ew olucyjne gleb naw apniow cow ych płaszczow iny cieszyńskiej.
C z y n n i k i i p r o c e s y g l e b o t w ó r c z e : 1. szczególnie w ielkie znaczenie przy tw orzen iu się poszczególnych stadiów ew olucyj nych odegrała roślinność leśna, k tó ra spow odow ała d egradację i zbielico- w anie gleb naw apniow cow ych — n a co głów nie zw rócił uw agę W iliam s (9, 11). 2. Skała w apniow cow a w a ru n k u je proces rędzinow ania i jego n atężen ie jest zatym jed n y m z najw ażn iejszy ch czynników gleb otw ór- czych dla rędzin. N atężenie działania tego czynnika zależy od łatw ości w ietrzen ia skały, k tó ra w a ru n k u je aktyw ność w ęglanów . Z bite w apienie z aw ierają m niej reszty skaln ej a poniew aż tru d n o w ietrzeją, dlatego ich w ęglany są słabo aktyw ne. M argie łupkow e są m niej tw arde, łatw iej w ie trz e ją a poniew aż zaw ierają więcej reszty skalnej, skutkiem tego tw orzą się na nich głębsze i lepiej w ykształcone gleby. N atężenie procesu rędzi- nowego jest u gleb n am arglow ych większe. U legają one jed n ak szybciej p rzeobrażeniu tj. zdążają szybciej do stan u rów now agi z zew nętrznym i czynnikam i klim atofytogenicznym i aniżeli gleby naw apieniow e 3. Topo g rafia jest reg u lato rem te m p e ra tu ry , u w ilgotnienia i w a ru n k u je działanie procesów zm yw nych oraz w pływ a rów nież n a stosunki fytosocjologiczne. W yw arła ona przez to w ielki w pływ na sposób w ykształcenia, ew olucję i rozm ieszczenie badanych gleb. 4. K lim at — p a trz str. 1. 5. D ziałalność człow ieka oczywiście n arzuca glebie określone g atu n k i roślin i zm ienia ją przez upraw ę. Z apylenie pyłem fabrycznym w apieniow ym pobliskiej ce m entow ni zm ieniło odczyn poziom u próchnicznego.
R o z w ó j e w o l u c y j n y g l e b n a w a p n i o w c o w y c h b a d a n e g o t e r e n u .
Po dokładnym zbadaniu p o k ry w y glebow ej w teren ie i pracow ni w yodrębniono głów ne stadia ew olucyjne tj. w yraźnie odróżniające się pod w zględem m orfologicznym , chem icznym i biologicznym gleby jako je d no stk i system aty czne a m ianow icie: 1. Rędziny — c h a ra k te ry z u je je głów nie poziom próchniczny. S topień próchniczności, jakość próchnicy, w a p - nistość — stopień aktyw ności w ęglanów (decydujący głów nie o nasilen iu procesu rędzinowego), stru k tu raln o ść, szkieletow ość i miąższość d ecy d u ją głów nie o stopniu w ykształcenia rędziny i św iadczą o pew nym n asilen iu procesu rędzinowego. 2. R ędziny zdegradow ane — c h a ra k te ry z u ją się m niejszym lub w iększym zanikiem typow ych cech chem icznych, m orfo logicznych i biologicznych rędzinow ych — zależnie od stopnia degradacji. O bjaw ia się to m. i. w stopniu w yjaśn ien ia b arw y (zm niejszenie p ró ch niczności), głębokości i stopniu odw apnienia, w zm ianie s tru k tu ry (pogru bieniu i zm niejszeniu trw ałości) w zm ianie w łasności chem icznych (zm niej szenie stopnia nasycenia). U gleb leśnych deg radacja ujaw n ia się rów nież pogrubieniem i w y raźniejszym zróżnicow aniem Ao czyli zm niejszeniem się aktyw ności biologicznej. Są to stosunkow o płytko przeobrażone ręd zi ny (poziom próchniczny). N ajlepiej w ykształcone rędziny zdegradow ane w y stę p u ją w strefie subàlpejskiej (próchniczne). 3. Gleby b ru n a tn e — szare, czerw one ew. inne naw apniow cow e: są to głębiej i m ocniej p rze obrażone gleby. O zaliczeniu i stopniu w ykształcenia tych gleb d ecy du je głów nie poziom przejściow y B. 4. G leby bielicow e — b ru n a tn e ew. inn e: są to najgłębiej i n ajb ard ziej przeobrażone gleby naw apniow cow e. Z r e guły n a w e t podłoża okazują objaw y przeobrażenia. 5. G leby glejow e — ew olucyjne (filtracy jn ie zagęszczone), topogeniczne i i. G leby terenu.jzba- danego kształtow ały i n adal k sz ta łtu ją n astęp u jące procesy glebotw órcze: rędzinow y, degradacji, bielicow y — nad to kom b inuje się z tym i procesam i często proces glejow y.
Proces rędzinow y jest specjalnym procesem glebotw órczym zacho dzącym pod w pływ em działania roślinności na skałę m acierzystą w a p - niow cow ą tj. w środow isku zaw ierający m w olne w ęglany. P rzy tym p ro cesie tw orzą się kom pleksy w ietrzeniow e o rg an o-m ineralne m ak sym aln ie w ysycone zasadam i (Ca, Mg). Rędziny tw orzą się głównie w klim acie hum idow ym . R ędzinow anie odbyw a się przede w szystkim w poziom ie A, dlatego poziom ten jest dla rędzin najb ard ziej typow y i należy go głów nie brać pod uw agę p rzy ocenie stopnia w ykształcenia rędzin i nasilenia p ro cesu rędzinowego. Rędziny d e g ra d u ją się podobnie ja k czarnoziem y, w y kazu ją jednakow oż pod ty m w zględem pew ne odm ienności. Są one o d po r niejsze na degradację, gdyż przew ażnie posiadają ilasty skład m echanicz
ny, w y k azu ją w yższy stopień nasycenia zasadam i, nadto zaznacza się w pływ szkieletu wapniowcowego, ham ującego ten proces. N asilenie p ro cesu rędzinow ego może być słabe, średnie i silne. Zależy ono od w ielu czynników a głównie: 1. od roślinności np. roślinność tra w ia sta sp rzyja — zaś leśna działa degradująco. 2. od petrograficznych właściwości skały m acierzystej np. s tru k tu ry , tek stu ry , w a ru n k u jący ch aktyw ność w ęgla nów. 3. od k lim atu — suchszy k lim at sp rzyja n asileniu procesu rędzino wego, bow iem silne w ystęp ujące ru ch y roztw orów w zbogacają poziom A w mocno ak ty w n e sole w apniow cow e (silnie rozproszone i rozdrobnione). Przeciw nie działa k lim at hum idow y. 4. od topografii — w a ru n k u je ona deluw ialn ą in filtra c ję w ęglanów , silnie rozproszonych stąd mocno a k ty w nych. N adto pow oduje nam yw su b stan cji m ineralno-organicznych. D la tego rędziny deluw ialne są n ajb ard ziej rozw inięte. Zm yw działa o d w ro t nie; jego dodatnie działanie polega jedy n ie n a stałym usuw aniu zw ietrza łych poziomów przez co pow oduje zachow anie procesu rędzinowego. N a leży zatym w yróżnić proces rędzinow y eluw ialny, deluw ialny, el-del., del.-el. 5. od działalności człow ieka — naogół zwiększa nasilenie procesu rędzinowego, bow iem gleby u p raw n e w y k azu ją bardziej „arid o w y “ k li m at glebow y, sp rzy jający regradacji. U praw a wzm aga nasilenie proce sów zm yw nych, delu w ialn ych i pow oduje w ym ieszanie bardziej zw ietrza łych poziomów z głębszym i, w apn isty m i poziom ami. Pow oduje ona często „cofnięcie“ gleb w rozw oju ew olucyjnym n a w e t o dw a stadia — pow stanie w tó rn y ch gleb b ru n a tn y c h wzgl. rędzin. Pod ty m w zględem u p raw a działa rad y k aln iej aniżeli roślinność. 6. od w łasności fizycznych gleby np. m oc niejszy skład mech. sprzyja, zbytnia suchość lu b w ilgotność — nie sprzyja. M iernikiem n atężenia procesu rędzinow ego może być: 1. c h a ra k te r sub stan cji organicznej np. jej stopień hum ifikacji, w łasności próchnicy. 2. miąższość poziom u próchnicznego. 3. stru k tu ra ln o ść (ziarnista stru k . jako najw yższa form a). 4. ilość w ęglanów w roztw orze św iadcząca o ak tyw ności w ęglanów . 5. czynność biologiczna. 6. porost ro ślin n y i i. Im lepiej jest rozw inięta rędzina, im b ardziej jest żelazista reszta skalna, ty m w yraźn iejsze są zm iany w yw ołane przez degradację — bielicow anie (próchnica, żelazo i i. jako in d y k ato ry — profil 796). W w yp ad k u ciem nych odm ian sk alnych rozpoznanie przeobrażeń przy pomocy b a rw może n a stręczyć pew ne trudności. C zynniki klim atofytogeniczne pow odujące d e gradację, p rzeo brażają rędzinę w klim acie hum idow ym w rędzinę zde gradow aną, glebę b ru n a tn ą (z reg u ły rędziny z profilem A, B, C), szarą (rędziny A, C) ew. inne a w końcu w glebę bielicową. G leby bielico we są już dalej kształtow ane przez proces bielico wy, będący dalszym ciągiem procesu d egradacji (końcową fazą).
W a r u n k i p o w s t a w a n i a i z a l e g a n i a g l e b n a o b s z a r z e b a d a n y m . Zróżnicow anie p okry w y glebow ej B eskidu Śląskiego nie m a c h a ra k te ru pionow ej strefow ości, bow iem różnice w yso kościowe są zbyt m ałe. N astąpiło ono głów nie n a sk u tek zróżnicow ania roślinności, topografii, skały ora;z działalności człowieka. J a k w yniku z po dłużnego pro filu gleboznawczego n r 1 (patrz m apa), poszczególne stadia ew olucyjne w y stę p u ją na całym obszarze n a różnych elem entach reliefu, co zależy jed y n ie od odpow iedniej kom binacji czynników glebotw órczych. J a k w ykazały bad ania tereno w e w a ru n k i p o w staw ania i zalegania po szczególnych stadiów ew olucyjnych i ich m odyfikacji są n astęp ujące: 1. rędziny w y stę p u ją tam gdzie: a) na pow ierzchnię w y p ły w ają wody za sobne w w ęglany -— proces d elu w ialn y — a więc przede w szystkim w dol nej części elem entów reliefu, b) gdzie n astąp iło zapylenie pyłem w apie- niow ym (w pobliżu cem entow ni), c) gdzie w y stę p u ją płytko łu p k i m arg - lowe z mocno ak ty w n y m i w ęglanam i (niższe partie), d) na sk u tek u p raw y nastąpiło w ym ieszanie poziomów, e) gdzie w y stę p u ją na pow ierzchni m łode szkieletow e gleby, czyli gdzie procesy zm yw u u trz y m u ją ciągle glebę w stad ium litogenicznym — w apnistym . 2. R ędziny zdegradow ane w y stę p u ją tam : a) gdzie nie zachodzi dopływ w ęglanów , b) gdzie procesy glebotw órcze o d b yw ają się przez dłuższy okres czasu (płytkie ew. średnio głęb. rędziny), c) n ie nastąpiło w ym ieszanie poziomów. G leby b ru n a tn e w y stę p u ją tam gdzie: a) procesy glebotw órcze o dbyw ają się długi okres czasu. W poziom ie b ru n a tn y m szkielet łupkow y jest z reguły zw ietrzały, jed ynie nieliczne okruchy w apienia są w apniste, b) gdzie została n am y ta zdegradow ana w ietrzelina (deluwia), c) w y stęp u je sprzyjająca w tw o rze n iu się ty ch gleb roślinność zw iązku Fagion — gęste runo z tra w i roślin zielnych — roślinność darniow a, d) w w ietrzelin ie drobnodysp ersyjn ej w y stę p u ją pew ne ilości szkieletu w apieniow ego, niedopuszczające do sil niejszego zakw aszenia, czyli tam gdzie nie istn ieją jeszcze w a ru n k i dla rozw oju procesu bielicow ego wzgl. gdzie proces ten zn ajd u je się w p ierw szej fazie. D latego n ajlep iej rozw inięte gleby b ru n a tn e w y stę p u ją na tw a rd y c h w apieniach. N ajb ard ziej typow e są średnio głębokie. P ły tk ie i głębokie z reg uły sk ła n ia ją się do sąsiednich stadiów ew olucyjnych. 4. G leby zbielicow ane w y stę p u ją tam gdzie: a) procesy glebotw órcze dzia ła ją najd łu żej i sk u tk iem tego z reg u ły n aw et tw a rd y szkielet w apienio- wy uległ zw ietrzeniu w dolnych poziom ach, b) niep rzerw an ie przez czas dłuższy działała na glebę silnie d eg rad u jąca roślinność leśna, szczególnie iglasta z w a rstw ą Ao — stą d w niosek, że nie należy bezw zględnie n a rzucać glebom naw apniow cow ym — roślinności iglastej, c) w y stęp u ją na pow ierzchn i n a jła tw ie j w ietrzejące skały łupkow e w apniste, d) gdzie człow iek n ajm n iej ingerow ał — w yłączając antropogeniczne lasy św ier
kowe, e) gdzie procesy zm yw u czy n am y w u nie zakłócają procesu glebo- tw órczego bielicowego, czyli n a ustalon y ch su b stra ta c h glebow ych — leśnych — łagodniejszych skłonach, f) drob n o d yspersyjny su b stra t glebo w y m a nieco lżejszy skład m echaniczny — z reguły gleby łupkow o -m ar- .gliste są lżejsze od naw apieniow ych, g) gdzie zaznacza się w iększa h u m i- dowcść (półn. skłon). 5. G leby glejow e w y stę p u ją tam gdzie: a) w a ru n k i topograficzne pow odują podm okłość, b) podłoże jest nieprzepuszczalne (m arglow e), c) głębsze poziom y uległy zagęszczeniu (starsze gleby).
K o m p l e k s o w o ś ć g l e b z b a d a n e g o t e r e n u . Roz m ieszczenie gleb (przede w szystkim leśnych) n asuw a m yśl o pew nej stre - fowości po k ryw y glebow ej — topolitogenicznej, k tó ra polega na tym , że rędziny po przez gleby b ru n a tn e przechodzą w gleby zbielicow ane. I ta k — dolne p a rtie elem entów reliefu z ajm u ją głów nie gleby zbielicow ane; w y żej położone p a rtie — z glebam i b ru n atn y m i stanow ią jak b y stre fę p rz e j ściową (środkową), a p a rtie najw yższe — z rędzinam i — stanow ią n a j w yższą strefę. Procesy zm yw u i n am y w u spow odow ały pow stanie głęb szych gleb w niższych p artiach , zaś szkieletow ych na szczytach i w y - .grzbieceniach, a p łytszych w strefie pośredniej. Silniejsze uw ilgotnienie podnóży ew. dolnych stoków sprzyja bielicow aniu. W dół stoku w m iarę zw iększania się miąższości po kryw y glebow ej obniża się coraz bardziej poziom w ęglanow y, co rów nież stw arza lepsze w a ru n k i dla procesu b ieli cowego. W górę, w raz ze zm niejszeniem się miąższości p o kryw y glebo w ej — poziom w ęglanow y coraz bardziej zbliża się do pow ierzchni. W pływ sk ały na procesy glebow e i glebotw órcze coraz bardziej się wzm aga, a w p a rtii najw yższej sta je się głów nym czynnikiem glebotw órczym (rę dziny). Z atym topografia spow odow ała to, że w pływ skały m acierzystej je s t w pew nych p a rtiac h dom inujący (górna strefa), w innych jest silnie osłabiony (środkow a strefa), wzgl. p raw ie zupełnie zanika (strefa dolna), u stę p u ją c m iejsca czynnikom klim atofytogenicznym — przez co w y tw o rzy ła się w ym ieniona kom pleksow ość gleb, jak b y m ik ro strefy topolito- geniczne. Na szczycie i w ygrzbieceniach w y stęp u ją gleby litogeniczne (rędziny); u podnóży — gleby klim atofytogeniczne, zbielicow ane; a w p a r tiach pośrednich m ak ro —m ik ro reliefu — gleby klim atofytolitogeniczne — gleby b ru n a tn e (pośrednie). Na bardziej hum idow ych elem entach reliefu pro file glebow e w y k azu ją w iększą dojrzałość, miąższość i podchodzą nieco w yżej (gleby zbielicow ane np. profil 791). Nieco w iększe w ygrzbiecenia m ogą rów nież w ykazyw ać w ym ienioną „strefow ość“. Podobną kom plek sowość spotyka się na przejściu rędzin w gleby bielicow e utw orzone na skałach kw aśnych. Te dw a ty p y są z reg uły przedzielone glebam i b r u n a t n ym i — przew ażnie m ieszanym i (strefa oddziaływ ania skały w apniow co- w e j na graniczące utwory)- U gleb u p raw n y c h om aw iana kom pleksow ość
je s t m niej w yraźna (silniejsze działanie procesu deluw ialnego — u p ra wa), — nadto o b serw u je się zw iększenie obszaru zalegania rędzin i gleb b ru n atn y c h , kosztem gleb zbielicow anych. W p a rtiac h w apien ny ch — sk ali stych, obserw uje się czasem w zagłębieniach w apieni jak b y sto p n io w e przejście dom inującego dla tego elem en tu reliefu ty p u gleby np. rędziny (brzeg zagłębienia) w gleby bardziej zaaw ansow ane w rozw oju (środek za głębienia) np. gleby słabo zbielicow ane. Z jaw isko to m oźnaby określić jako „m ik ro strefy zagłębieniow e“ — topolitogeniczne.
M iernikiem stopnia przeobrażenia gleb naw apniow cow ych jest:
a) głębokość i stopień odw apn ien ia — zw ietrzenia dro bn ych zw ietrzelin,. szkieletu, skały oraz wielkość i k sz ta łt szkieletu, b) stopień w ysycenia kationam i o ch ara k te rz e zasadow ym — kwasowość, c) stopień zróżnico w ania w łasności fizycznych, chem icznych i m orfologicznych profilu, d) stopień w y jaśn ienia b arw y poziom u próchn. — zm niejszenia się próchnicz- ności, stru k tu raln o ści, trw ałości i p ogrubienia stru k tu ry , f) stopień u in te n syw n ienia się b ru n a tn e j, rd za w o -b ru n a tn e j aż czerw onej barw y, f) stopień zbielicow ania, g) miąższość poziom u Ao oraz stopień i w yrazistość zróżni cow ania na podpoziom y (Ao1, Ao2(H), Ao;ł(F)).
C h a ra k te r form pow ierzchniow ych, ilość gleb szkieletow ych jest n ie tylko w skaźnikiem stopnia ew olucji krajo b razu , lecz rów nież i gleb b ęd ą cych ściśle z k rajo b razem zw iązanych. K rajo b raz i gleba górska zm ienia się stosunkow o szybko pod w pływ em czynników klim atycznych, sił m e chanicznych reliefu, czynników hydrologicznych i biologicznych. W miarę* rozw oju k rajo brazu, działanie sił m echanicznych reliefu — osłabia się, ilość gleb szkieletow ych — zm niejsza się, zaś działanie czynnika biolo gicznego i hydrologicznego w zm aga się — pow odując coraz to bardziej w idoczne i głębiej sięgające p rzeobrażenia p o k ry w y glebow ej. M ała ilość gleb szkieletow ych, łagodne form y pow ierzchniow e, św iadczą m. i. o dosc. dalekim zaaw ansow aniu ew olucyjnego rozw oju ty ch naw apniow cow ych gleb. P o ró w n ując te gleby z sąsiadującym i z nim i glebam i utw orzonym i n a skałach kw aśnych, dochodzi się do w niosku, że szybkość przeobrażenia się gleb naw apniow cow ych jest stosunkow o m ała. Pow odem tego są w łaś ciwości w ew n ętrzn e tych gleb tj. w apniow cow e podłoże, szkielet wap* niowcowy, ilastość i w ielka odporność kom pleksów koloidalnych dobrze* w ysyconych zasadam i n a działanie czynników d estrukcyjnych.
A rty k u ł niniejszy zaw iera głów ne tezy pracy, k tó rą w ykonałem w zakładzie gleboznaw stw a i geologii p rzy W.S.G.W. w Cieszynie pod k ieru n k iem D r J a n a Tom aszewskiego, profesora gleboznaw stw a na W y dziale R olnym U n iw e rsy te tu W rocław skiego. Zdjęć, profilów geologiczno- gleboznaw czych, m ap, ry sunk ó w itp. ze w zględu na szczupłość p rzezn a czonego mi m iejsca — podać tu nie mogłem.
Prof. 797 gleba brunatna deluwialna, ilasta marglowa. Prof. 791 gleba słabo zbielicowana, brunatna. Prof. 796 gleba słabo zbielicowana, nawapieniowa brunatna.
TABLICA 1.
Skład m echaniczny, ciężar właściwy, stosunki przestrzenne. ЧН O t-i Оч U Po z io m G łę b o k o ść > l ]) 1—0,1 ’) 0,1—0,05 1} 0,05-0,01 1 ■> < 0.C1 0,01—0.002 Ł) < 0,002 Cię ż a r w ła śc iw y C ię ż a r o b ię to -śc io w y O g ó ln a p o r o w a t. p o je m n o ść p o w . Й cm cm i1 0. 0i 00 ' 0 '/ 0 0// 0 793 A' 5 10 11,30 88,70 6,14 7,90 27,56 1 58,40 37,30 21,10 2,72 1,35 50,00 5,70 A" 40—45 8,84 91,16 4,88 7,34 15,30 1 72,48 47,28 25,20 2,80 1,73 38,00 3,20 A' 0—15 0,72 99,28 1,86 11,08 36,94 ! 50,12 38,02 12,10 2,64 1,02 61,00 8,60 797 A" 15—35 0,64 99,36 6,64 7,32 30,20 55,84 43,14 12,70 2,72 1,31 51,00 7,50 В 3 5 - 6 5 0,42 99,58 3,96 4,52 26,12 j 65,40 52,30 13,10 2,79 1,55 45,00 3,80 С' > 6 5 26,32 73,68 7,12 5,36 19,72 67,80 — — 2,83 — — А, 0 10 2,00 98,00 12,94 19,50 24,48 43,08 31,48 11,60 2,60 1,08 59,00 5,50 a2 10—30 16,06 83,94 9,20 8,78 19,60 62,42 35,92 26,50 2,72 1,33 51,00 6,60 791 В 30—50 11,98 88,02 10,20 10,96 13,76 65,08 37,08 28,00 2,80 1,47 47,00 5,10 С' 60 -70 32,40 67,60 15,86 6,16 12,96 65,02 — — 2,83 1,26 56,00 8,60 А, 0—20 7,70 92,30 8,40 26,00 27,70 37,90 27,00 10,90 2,61 1,13 57,00 5,40 796 А, 20—30 7,97 92,03 9,12 15,20 16,24 59,44 35,14 24,30 2,71 1,26 55,00 10,90 В 30—40 0,18 99,82 11,28 9,44 14,52 64,76 33,36 31,40 2,79 1,46 48,00 17,90 1) aparatem K opecky’ego 2) aparatem Atterberga.
G le b y G ór y J a si e n io w e j w Bes kidzie Ś lą sk im
Własności wodne, pH, kwasowość, żyzność, charakterystyka kompleksu sorbc. Ë ' o оi /S’ K w a s o w o ś ć i ‘S >> “) 3) A)1 5) N r P r o f . *N o ÇU Л .о 'X ° 0 x K a p . p o j. w o d . I Ś И Ù S vJ U CÖ ü щ О â Ê И hydrol. wyill. rC о Ю Д-1 03 Рч a с Ю г 2 P .O , 1 - ■ 1 ! K O T m V m S i c m c m Wkv h Wh 0
0 w iiir. 10() g gl. 0//0 0/. 0 m g/'100 g gleby w mr. nu 100 g gleby
793 A' 5 - 1 0 44,3 3,70 7,65 3,45 7,35 6,55 2,48 3,34 0,080 6,8 9,0 — A" 40—45 34,8 3,10 5,37 27,00 7,55 6,90 2,25 — 0,88 0,058 0,5 3,0 _ — — A' 0 - 1 5 52,4 4,54 7,26 — *) 7,00 6,47 2,55 i 4,18 0,062 12,0 12,0 45,72 87,92 40,2 797 A" 1 5 - 3 5 43,5 3,72 6,36 — 6,95 6,26 2,81 1 - 2,34 0,066 16,0 5,0 44,09 86,18 38,0 В 3 5 - 6 5 41,2 4,08 6,96 6,57 5,61 2,81 1,32 0,068 15,5 4,0' 40,89 ’ 85,10 34,8 C' > 6 5 2,52 2,63 12,10 7,73 7,05 1,58 : — 0,00 — 0,0 2,0 — — Ai 0—10 53,5 3,44 7,98 — *) 6,57 6,00 2,25 0,175 2,76 0,076 1,2 20,0 35,27 86,18 30,4 791 A 2 10—30 44,4 4,04 7,00 — 4,81 3,80 5,75 4,255 1,38 0,076 0,0 8,0 36,86 66,74 24,4 В 30—50 41,9 4,82 8,17 0,20 4,88 4,03 1,95 0,219 1,24 — 3,2 5,0 41,82 89,90 37,6 С' 60—70 47,4 2,00 6,34 10,20 7,67 6,82 2,03 0,131 0,00 — 0,0 3,0 — ! — — Ai 0 - 2 0 51,6 4,66 8,02 — *) 7,58 6,87 2,85 0,219 4,95 0,052 2,5 13,0 49,17 89,07 43,8 796 A, 2 0 - 3 0 44,1 3,62 6,50 — 5,11 3,97 3,52 3,190 1,23 0,073 0,0 3,0 33,02 76,92 25,4 В 30—40 43,9 5,28 15,18 . 6,06 4,98 2,55 ; 0,438 0,99 0,076 0,0 5,0 40,52 86,37 35,0 Ç© CN
1) mg P>Or, w 100 g gleby w g Egnera, 3) pojemność sorbcyjna maksym alna 100 g gleby
2) mg КЮ w 100 g gleby wg Egnera 4) stopień nasycenia kationami w char. zasad, w stos. do poj. sorbc. max. w % *) zapylenie pyłem w apieniowym 5) kationy wym ienne met. Kapena.
TABLICA 3. Wyniki analiz chemicznych.
P o z io m S tr a ta ż a r z e n ia
SiO, r2o3 F e,О, A l,О, CaO
i MgO SO:ł R a z e m ‘О о £ С ‘° * с > СО & ад cm 0/ 0/: 0 lO < £ ? > o 13,76 60,20 19,84 5,59 14,25 ! 4,16 1,54 99,50 III A" 40—45 20,04 39,26 19,00 5,43 13,57 19,76 ! 1,36 _ 99,42 IV С ’) > 4 5 39,79 6,24 1,53 _ _ 51,33 0,64 _ 99,53 III С > 4 5 19,20 38,54 16,10 12,34 3,76 23,24 1,65 0,33 i 99,76 III А я) 0—35 20,42 44,00 31,44 10,32 21,12 1,76 2,20 99,82 В :‘) 35—65 17,57 1 43,22 34,04 10,09 83,14 2,68 2,13 ■ _ 99,64 А ■«) 0 - 3 5 9,76 68,78 16,40 4,15 12,25 3,54 1,34 i _ 99,82 В 4) 35—65 9,82 66,92 19,88 5,59 14,29 1,60 1,32 _ 99,54 С *) > 6 5 — 30,56 22,00 7,56 2,17 5,39 37,80 1,31 0,31 99,54 IV А, 0—20 1 16,84 64,72 15,32 4 ,6 3 10,69 1,60 0,93 0,19 99,60 А ./ 20—30 9,16 69,80 18,40 5,11 13,29 1,00 1,22 _ 99,58 В 30—40 1 8,32 63,84 24,24 7,06 17,18 1,64 1,31 _ 99,35 С ') > 4 0 39,79 6,24 1,53 — — 51,33 0,64 — 99,53 II А, 10 30 7,60 72,16 17,40 7,19 10,21 0,80 1,80 99,76 В 30 50 12,08 60,04 24,28 8,30 15,98 1,80 1,60 _ 99,80 С «•') > 5 0 20,65 38,60 16,25 3,81 12,44 22,03 1,71 0,33 99,57 II G l. z b ie li ć , -л Gl . z b ie li ć . Gleba b r u n a tn a o „ , . -л __ n * n a m a r g l. 2 n aw ap S n a m a r g lo w a 3 R Ę dz ln a S N r P r o f. 1) wapień grubowarstwowany 2) m argiel cienkow arstwowany ilasty 3) analiza frakcji ilastej
4) analiza poziomów glebowych
5) analiza marglu cienkow arstwow anego ilastego 6) łupek m arglisty ilasty.
J. L a z a r
Analiza chem iczna (w 0 n%) skał w apniow cowych, kredowych, płaszczow iny cieszyńskiej Góra Jasieniowa — Goleszów.
M iejsca pobrania próbki
Nazwa skały
Strata
żarzenia SiO, Fe20 , Al.O, CoO MgO s o 3 Razem
A ktyw ność w ęglow a 4 S e r i a w a p i e n i c i e s z y ń s k i c h Buczyna: Nr 5. średnia warstwa Łupek marglisty ilasty 18,86 42,38 2,69 13,45 20,76 1,37 0,47 99,98 II Nr 4. górna w arstwa ,, 17,06 44,66 4,56 12,66 19,30 1,28 0,44 99,96 II Nr 7. za uskokiem » 22,37 36,42 7,07 9,44 ! 26,10 1 2,17 0,20 99,78 II Kamieniołom gminny: ' j ! j 1 Nr 3. górna warstwa wapień grubow. 99 22,40 ! 36,31 3,08 13,06 23,28 1,94 0,18 99,25 II Próbka Nr 1 Próbka Nr 2 36,64 40,96 8,17 6,00 1,68 1Д2 50,82 1 52,14 0,60 0,62 — 99,91 100,84 II II S e r i a d o l n y c h ł u p k ó w c i e s z y ń s k i c h Kopalnia marglu: Próbka 7 Margiel czarny ! 24,38 1 1 ; 27,76 1 3,01 10,87 30,12 1,89 1,70 99,73 IV
Próbka 4 margiel żółty 30,56 22,00 2,17 5,39 37,80 1,58 0,31 99,81 III
Próbka III margiel 28,38 25,57 7,29 2,58 34,22 0,97 — 1 99,01 III
Łupek S e r i a g ó r n y c h ł u p k ó w c i e s z y ń s k i c h Podgórze cieszyńskie *) marglisiy ilasty ч18,70 ii 46.25 i 3,62 11,63 J 17,38 " " “ Ij 1 — *) Wg Leicherta (2).
J. LAZAR
(Institute of Soil Science — U niversity Wrocław)
TH E SO ILS OF JA SIEN IÓ W A M OUNTAIN IN W ESTERN BESKID. S u m m a r y .
The purpose of this w ork is to analyse th e processes w hich go to fo rm the soil, th e course of th e ir evolution and to establish th e evolutio n a ry stages (so called types) of th e calcarious soils system of B eskid Śląski, and, in a b ro ad er sense, of W estern Beskid.
The soils exam ined had been form ed on u p per and low er C ieszynian fissiles and m ain ly on series of cieszynian lim estones composed of h ard lim estones and in term ix ed , w ith lay ers of m arl fissiles (this com position and s tru c tu re of rocks is ty p ical of th e C arp ath ian flisz).
The investigations proved, th a t these soils m ust be divided into two evolution ary stages (in a b ro ad er sense so-called soil — form ing types: 1) Rędzina, 2. Podsols, w hich in tu rn m u st be divided into sm aller evo lu tio n ary stages (so called soil — form ing typ es in a n a rro w e r sense) i. c. 1) Rendzina: a) typical rendzina, b) degraded rendzina 2) Podsols: a) brow n soils, grey, and others, b) podsolised soils, bro w n an d others.
W e have to distinguish v ery feebly developed soils of the „ te rra ro ssa “ ty p e — topolitogenical (m any R 20 3 in a rock) in u p p e r position — in some little m easure m icroclim atic. The soils on lim estoné have been form ed an d a re still being form ed by th e follow ing soil-form ing processes: th e process form ing ren d zin a (special soil-form ing process — lithogenical) deg rad atio n process podsolising process. The gley process is v e ry often com bined w ith th e abovem entioned processes.
T he b e tte r developed the rendzina and th e m ore iro n th e re is in th e rem ain s of rock th e m ore d istin et are th e changes m ade by d eg rad a tion = podsolising.
T he diffusion of carbonates from th e subsoil to th e u p p e r profiles is a v ery difficult process because of a v ery dense В profile.
T he degree of podsolisation is calculated by coefficients of podsoli- sation according to M ieczyński and also a coefficient W h of m axim um hygroscopicity is introduced. The d eg rad atio n w as recognised b y th e degree and d ep th of lim e deficiency (degree of vapidity), am ount of exchangeable cations w hich increases w ith th e d epth, change of colour, s tru c tu re (du rab ility ) and oth er featu res.
On th e h um us profile th e influence of lim e dust from th e concrete m ill is accentuated.
The dislocation of soils suggests some division in th e regions of soil cover — topolitogenical, w hich is based on this, th a t th e low er p a rts of m ou n tain relief a re occupied m ain ly by podsols (low er zone) th e u p p e r p a rts w ith b row n soils form th e in te rm e d ia te zone (m iddle zone); th e p a rts on th e top w ith ren d z in a re p re se n t th e h ig h est zone.
On th e calcareus ro ck y p a rts w e can som m etim es observe in th e ca vities of lim estones th e g rad u al passage from th e dom inating ty p e fo r th is relief soil e. g. ren d zin a (the edge of th e cavity) to soils m ore a d v an ced in developm ent (m iddle of cavity), for instance, slig hth y podsolised soils.
W e can describe th is phenom enon as „m icrozone of c a v ity “ — topo litogenical.
The m ore h u m id are th e elem ents of relief, th e g re a te r m a tu rity and d ensity is show n by th e soil profile, ten d in g to approach th e su rface podsols.
N earb y th e sam e com plexity is found in th e tra n sitio n of rendzina soil to podsols, form ed on acidic rocks.
B oth ty pes a re usu ally divided by th e brow n soils zone (the zone of lim estone influence).
LITERATURA
1. F i ł a t o w М. М. — Geografia S. S. S. R. Moskwa (1945).
2. K o z ł o w s k a A — Charakterystyka zespołów leśnych podgórza Cie szyńskiego Prace biologiczne śląskie. 1 (1936) 578.
3. M i e c z y ń s k i T. — Studia m orfologiczne nad glebami Polski. Cz. I. Gleby bielicowe. M ateriały do poznania gleb polskich. 3 (1934) 281— 466.
4. Mu s i e r o w i c z A. — Rędziny kredowe północnej krawędzi Podola. R. N. R. i L. 50 (1948) 80—Ш
5. B u r t a n ó w n a J., K o n i o r K . i K s i ą ż k i e w i c z M. — Mapa geologiczna Karpat Śląskich .Kraków (1937).
6. P a l l m a n n H. Extrait des C. R. du Congrès de Pédologie (M ontpellier- Alger) 9—20 Mai (1947) Zürich.
7. P e 1 i s e к J. К. — Chemismu cervanozemi (terra rossa) z vapencu od Tisnova.
8. T o m a s z e w s k i J. — Kompleksy glebowe na Polesiu. M ateriały do poznania gleb polskich 3 (1934) 62.
9. T o m a s z e w s k i J. — W pływ czyfiników eolicznych na procesy gle- botwórcze. Pam. P. I. N. G. W. 7 (1926) 436-^50.
10. W i l i a m s W. R. — Poczwowiediennije. Moskwa (1946). 11. Z a c h a r ó w A. — Kurs poczwowiedienina. Moskwa. (1931) 12. R o b i n s o n G. W. — The soil. Londyn (1944).
