STUDIA MIEJSKIE tom 2 (2010)
Ewa SZAFRAŃSKA
Uniwersytet Łódzki
WIELKIE
ZESPOŁY
MIESZKANIOWE
-
ICH PRZEMIANY
I
MIEJSCE
W
STRUKTURZE
SPOŁECZNO-PRZESTRZENNEJ
WSPÓŁCZESNEGO
MIASTA.
PRZYKŁAD
ŁODZI
LARGE HOUSING ESTATES - THEIR CHANGES AND ROLE IN SOCIO-SPATIAL STRUCTURE OF CONTEMPORARY POLISH CITY.
THE CASE OF ŁÓDŹ
ABSTRACT: This paper focuses onlarge-scalehousing estates in Łódźasanexample ofpost-socialist city. The aimof the articleistodescribe the large housing estatesin Łódź in thelight of statisticaldata and to identify and clarifythe social, spatial and functional changeswhichhave occurred in transformation period in these estates. Thestudy is based on the results of National Censuses(1988 and 2002)and on the data of unpublished materials of the Municipality of Łódź. Thearticleconsists offour parts. Firstpart presents generał InformationonLHE in Poland.The seconddescribes the development of LHEinŁódźand its cur-rent situation inthe lightof statistical data. Thethirdpart presents theresultsof an analysisof social, spatial and functional changes thathave been taking place in LHE inŁódź in transformation period. The fourth is a conclusion providing ananswerto theąuestion why LHE in post-socialist Łódźstillseemto offer fairly satisfactoryconditions(physically and socially) and why they arestill attractive in comparison with other areas ofthe city.
KEYWORDS: large housing estates, post-socialistcity, Łódź, housing environment, residentialattractive- ness
Wprowadzenie
Wielkie zespołymieszkaniowe (w literaturzeokreślane także jako blokowiska) obecne są w niemalwe wszystkich krajach europejskich, aleczynniki ustrojowo-poli
194 Ewa Szafrańska
Wedługdanych Institute for Regional Developmentand Structural Planning wkrajach
byłego bloku wschodniego wosiedlach tych w latach90. zamieszkiwało ok.170min osób, a z wyłączeniem krajów byłegoZSRR - ok. 34 min osób (Knorr-Siedow). W Pol
scew blokowiskach zamieszkuje ponad połowa ludności miejskiej (Rębowska 1999) iblisko60% gospodarstw domowych (Rembarz 2007).Podobniejest w Łodzi, gdzie - według szacunków opartychna danych z Narodowego Spisu Powszechnego - w wiel
kichzespołach mieszka ponad 350tys. osób,czyliokołopołowa mieszkańców miasta.
Pojęcie „wielki zespół mieszkaniowy” pochodzi z Francji(grand ensemble d’habi- tation)1, gdzie tego typu formyurbanistyczne rozwinięto na największąskalę w całej Europie Zachodniej. W literaturze anglojęzycznej używanyjesttermin largehousing estates (Musterd, vanKempen2005).Wśród autorów polskich pojęciawielkich zespo
łówmieszkaniowych najczęściej używa się zamiennez pojęciem „blokowisko” (por.
Borowik 2003, 2007; Rykiel 1999), choć termin ten ze względu na swoją negatywną
konotacjęwydaje się nie w pełnineutralny. Inne stosowane wpolskiej literaturze po
jęcia to: „osiedla blokowe” (Czepczyński 1999), „osiedlawielkoblokowe” (Sagan2000), „powojennewielorodzinnezespoły mieszkaniowe” (Dzieciuchowicz2002).
1 Jak podaje L. Coudroy de Lille, określenie grand ensemble d’habitation użyte zostało po raz pierwszy w 1935 roku w artykule architekta, który uznał dom jednorodzinny za przestarzały wzór społeczny i archi tektoniczny, przy czym pierwotnie (do końca lat 50.) grand ensambles były w istocie zespołami średnimi, liczącymi do 1500 mieszkań w budynkach czteropiętrowych, a dopiero w późniejszym okresie przybrały formę znaną z miast postsocjalistycznych (Coudroy de Lille 2000).
Wielkie zespoły mieszkaniowe w miastach postsocjalistycznych, mimo podobnej fizjonomii, różnią się od tychw Europie Zachodniej.Tym, co je odróżnia, jestczas powstawania, skala urbanistyczna, funkcja,jakąpełniąw zasobach mieszkaniowych miast, forma własności mieszkań, struktura społeczna mieszkańców, poziom degrada
cji fizycznejoraz percepcja społeczna(stygmatyzacja, która powoduje odpływmiesz
kańców o wyższym statusie społecznym) (por. Coudroy de Lille 2000;Musterd, van
Kempen 2005). Różnice te sprawiają, że możliwość używania tychsamychpojęćdo
opisuwielkich zespołów mieszkaniowych w skali całej Europy jest ograniczona, a szu kanie prostych analogii w odniesieniu do tego typu zabudowy mieszkaniowej w obu
częściachEuropy (przejawiające się np.w nadużywaniupojęcia „slumsy” w stosunku
do blokowisk w Polsce) wydaje się nieuprawnione.
Blokowiska w Polsce
We współczesnych miastach polskichwielkie zespoły mieszkaniowe charakteryzu ją: (Czepczyński1999; Rykiel1999; Gaczek, Rykiel1999; Borowik 2003, 2007)
- wielkaskala urbanistyczna i demograficzna, często znacznie przekraczająca próg 2 tys. mieszkań uznanych w literaturze za kryterium definicyjne;
Wielkiezespoły mieszkaniowe- ich przemiany i miejsce... 195
- monotonnaarchitekturai niska estetykazabudowy;
- peryferyjna lokalizacja w przestrzeni miasta;
- nieczytelny układ przestrzennyianonimowośćprzestrzeni;
- brak zróżnicowania funkcjonalnego- funkcja głównie mieszkaniowa, niedoro
zwój innychfunkcji miejskich,w tym w szczególności funkcjiusługowej oraz infra
struktury społeczno-kulturowej;
- niski standardwykonaniai postępująca fizyczna(techniczna) degradacja; - heterogenicznośćspołeczna;
- odhumanizowana,„znijaczona”, pozbawiona pozytywnej symboliki miejsca prze strzeń.
Przypisywanie blokowiskomcech nieatrakcyjnego środowiska mieszkaniowegonie zawsze znajduje potwierdzenie w badaniach empirycznych, któredowodzą, że polskie blokowiskacharakteryzująrelatywniedobrewarunkimieszkaniowe, zwłaszcza w sto sunku do istniejących w wielu miastach starych,substandardowych izaniedbanych
zasobów lokalowych. Podobnie jestwŁodzi (por. Kaczmarek 1996; Dzieciuchowicz 2002),gdzie według danych zNSPz2002 r. ok. 8% zasobów mieszkaniowychtomiesz kania jednoizbowe, a ok. 15% to mieszkania substandardowe, niespełniające podsta wowych wymogów technicznych2.
2 W Łodzi łączniewe wszystkie podstawowe instalacje, za które przyjmuje się wodociąg,ustępspłukiwa nyi łazienkę, wyposażonych jest 268,3 tys., czyli 84,8% mieszkań. Ponadto warto dodać, że wtypologii zaso bów mieszkaniowych Łodzi, zaproponowanej przezJ. Dzieciuchowicza (2002), osiedlablokowiskowe tworzą typ określonyprzez autorajako „pozaśródmiejskie, powojenne, wielorodzinnezespoły mieszkanioweo dość wysokimstandardzie”,ze względu na ich bardzo dobre natle miastawyposażenie w instalacje sanitarno- -techniczne.
Równieżbadania ankietowe potwierdzająrelatywnie dobrą ocenę blokowisk oraz dużezadowoleniezoferowanegoprzeznie środowiska mieszkalnego, w szczególności w ocenie ich obecnychmieszkańców (por. Borowik2003).Podobnych wniosków do starczają badania preferowanych miejsczamieszkania w Łodzi, które wysoko sytuują
osiedlablokowiskowewstrukturze miasta (Groeger2004). Wynikać to może z bra kualternatywy (spowodowanego zbyt niskimidochodami) i wciąż niewielkich (sil
nie ograniczonych w okresie PRL) aspiracji mieszkaniowych Polaków, a także z małej skłonności do ruchliwości przestrzennejczy też idealizacji swojego miejsca zamiesz kania, nazywanej w literaturze „lokalną zwyżką preferencji przestrzennych”. Przyczyną
wysokiejoceny blokowiskmożebyć także skłonność do traktowaniamieszkania, które
jest dobrem wciąż trudno dostępnym, jako wartościautotelicznej, wyabstrahowanej zotoczenia (Borowik 2007).
Wydaje się zatem, że badania empiryczne przecząpowszechnie obecnemu w lite raturze przekonaniuo tym, że blokowisko to„złyadres” w przestrzeni miasta i obszar „ucieczkowy”fizycznie i społecznie zdegradowany. Warto takżedodać,żezróżnico wany,a w wielu miastachrelatywniedobry status społeczny mieszkańców blokowisk
aspi-196 Ewa Szafrańska
racjach mieszkaniowych, nieobniżasię, cowynikaz napływu na te osiedlanowych
mieszkańców, którzy nabywają lokalenawtórnymrynku mieszkaniowym3.
3 W Łodzi ceny mieszkańwblokowiskach są zróżnicowanei zależą od wieku oraz standarduzabudowy, nie odbiegająjednakżeodcen mieszkań w budynkach wielorodzinnych położonych w innych obszarach miastao bardziejzróżnicowanej zabudowie.
4 Według I.Borowik (2007, s. 102) humanizacja to procesprzekształcania habitatuw celuzapewnienia jego mieszkańcom takich warunków zamieszkiwania, które wpełni zaspokajają całokształt ich potrzeb.
5 W Polsce podkoniec lat 40. opracowano iwdrożono technologietzw. wielkoblokowe (lubwielkiego blo ku),a dopiero późniejtechnologie, któreprzyjęło się określać jakowielkopłytowe. Ich skrajnymprzejawem były fabryki domów, w których wytwarzanowielką płytę - odpowiadającewielkości pomieszczeń elementy ścian (z osadzoną jużstolarką okienną i drzwiową) istropów, gotowe do montażu na placu budowy (Motak 2003). Cel i metoda badań
Celem niniejszego opracowaniajest charakterystyka wielkich zespołów mieszka niowych Łodziorazidentyfikacja zachodzących w nich przemian.Równocześnie ar tykuł ten jest próbą zabrania głosu w toczącejsię obecnie w kraju (przede wszystkim
wśród architektów i socjologów, a także geografów) dyskusji na temat przyszłościwiel
kich zespołówmieszkaniowych w kontekście możliwości ich modernizacji i humani
zacji4działań,których podjęciejest niezbędne,aby zapobiec pogłębianiu sięwielu ne
gatywnychzjawisk w blokowiskach, a także ichmarginalizacjispołecznej idegradacji.
Pracaoparta jest na źródłach zastanych, do których należądanestatystyczne po chodzące z narodowych spisów powszechnych (1988 i 2002) oraz dane pozyskane
z Urzędu Miasta Łodzi. W pracy wykorzystano także obserwacje dokonanenaobsza
rzeobjętym badaniem.
Wielkie zespoły mieszkaniowe w Łodzi
WŁodzi budowępierwszych powojennych osiedli ozabudowie blokowej z uży
ciemprefabrykowanych elementów rozpoczęto naprzełomie lat 50. i 60. (osiedla Doły, Koziny, Żubardź). Wlatach 60. kontynuowano rozpoczęte inwestycje oraz przystąpio no dobudowy nowych osiedli,do których należały Teofilów, Dąbrowa oraz Zarzew
(iwiele innych, mniejszych ibardziej rozproszonych w przestrzenimiasta).Powstałe
w tym okresie zespoły stanowią zaczątek formyurbanistycznej, którą dziśokreślasię
mianem wielkich zespołów mieszkaniowych (Kaczmarek 1996). Zlokalizowane są one
(z wyjątkiem Teofilowa) na terenach położonych po wewnętrznej stronie koleiobwo dowej i w układzie koncentrycznym stanowią otoczenie zasadniczegocentrum miasta.
Budowa największych łódzkich zespołów mieszkaniowych przypadła na lata70. i 80.
- okres najbardziej dynamicznego po IIwojnie światowej rozwoju nowego budow
nictwa mieszkaniowego,charakteryzujący się niemalcałkowitą hegemonią systemów wielkopłytowego budownictwa prefabrykowanego5 (Kaczmarek 1996). W okresie tym
Wielkiezespoły mieszkaniowe - ich przemiany i miejsce... 197
wybudowano największe zespoły mieszkaniowe Łodzi,licząceod 40 do ponad 80tys. mieszkańców, czyli Retkinię, WidzewWschód i Chojny Zatorze, oraz rozpoczęto bu dowę osiedliRadogoszcz iOlechów, kontynuowaną wlatach 90. Zagospodarowane
w tym okresie tereny mieszkaniowe stanowią samodzielne duże dzielnice mieszka
niowe,odrębne przestrzennieodhistorycznejsubstancji miejskiej i znacznie od niej oddalone (Kaczmarek 1996). Ich układ przestrzennymacharakterklinowy, rozwinięty jest wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych Łodzi,naosiach wschód-zachód (Ret-kinia-Widzew) orazpółnoc-południe (Radogoszcz-Chojny) (rys. 1).
Rys. 1.Lokalizacja wielkich zespołówmieszkaniowych w przestrzeni Łodzi (według jednostek osiedlowych) Źródło: opracowaniewłasne.
W 2002r.,wedługdanychzostatniegoNSP, w Łodzi było333tys.mieszkań. Ponad połowa znich to mieszkaniaw budynkach wielorodzinnych wybudowanychw techno logii prefabrykatów, nie wszystkie jednak wchodzą w skład wielkichzespołówmiesz kaniowych. Zespoły wybrane do badań obejmujązwarte,wyodrębnioneprzestrzennie formyurbanistyczne, które stanowią samodzielnejednostkiosiedlowe ujęte w do stępnych materiałach statystycznych6. Należą do nich (wkolejności od największych):
Retkinia,która koncentruje ponad 10% mieszkańców miasta (w 2002 r. - ok. 76 tys.);
6 Społeczno-demograficzną charakterystykę wielkichosiedlimieszkaniowychŁodziprzeprowadzono na podstawie danychstatystycznych, które publikowane są przezUrząd Statystyczny wŁodzi dla tzw. jednostek osiedlowych,przyjętych jako jedenz poziomówagregacji danych spisowych.
Tabela 1 Wielkość mieszkań oraz najważniejsze cechy społeczno-demograficzne mieszkańców w wybranych jednostkach osiedlowych o zabudowie blokowiskowej
w Łodzi w 2002 r.
Źródło: NSP z 2002 r. oraz dane z Urzędu Miasta Łodzi.
Jednostka osiedlowa Udział mieszkań o po wierzchni do 39 m2 Przeciętna powierzch nia użytko wa miesz kania w m2 Udział jednooso bowych go spodarstw domowych Udział osób w wieku do 19 lat Udział osób powyżej 60 lat Udział osób z co najmniej średnim wykształce niem Udział osób z wyższym wykształce niem Udział osób utrzymują cych się z pracy Frekwencja w wyborach parlamen tarnych Frekwencja w wyborach samorzą dowych Chojny Zatorze 16,0 56,5 25,1 21,0 11,4 54,1 12,6 67,9 43,1 22,7 Dąbrowa 54,8 41,2 36,7 16,3 33,9 45,5 8,8 46,6 42,4 26,7 Olechów 8,3 62,1 18,1 25,1 6,3 60,8 17,5 78,1 46,6 23,1 Radogoszcz 9,5 70,9 23,5 21,2 12,3 62,9 20,9 68,9 48,1 25,4 Retkinia 16,9 51,9 33,0 15,7 19,4 63,1 18,9 59,3 47,6 27,4 Teofilów 48,8 46,6 38,3 15,0 32,9 54,8 14,9 48,7 46,7 25,3 Widzew Wschód 12,8 52,5 25,5 17,5 12,5 59,3 14,8 64,6 45,2 25,2 Zarzew 41,1 44,3 37,3 16,5 26,3 53,6 14,2 51,7 45,3 27,7 Żubardź 39,2 42,9 41,7 16,2 30,7 55,0 15,2 50,8 44,5 28,1 Łódź 32,2 52,0 35,4 19,2 21,1 53,0 14,2 57,2 42,4 24,9 1 9 8 E w a S za fr ań sk a
Wielkiezespoły mieszkaniowe - ich przemiany i miejsce... 199
liczące ponad 40tys. mieszkańców Widzew Wschód, Radogoszcz iTeofilów; nieco mniejszaDąbrowa (ok. 30-35tys.) oraz Chojny Zatorze i Żubardź (po ok. 30 tys.). Najmniejsze osiedla, których liczba mieszkańcównie przekracza kilkunastutysięcy, to
najmłodszyze wszystkichosiedli, wciąż rozbudowywany Olechóworaz liczący mniej
niż 10 tys. mieszkańców Zarzew.
Analizowane osiedla różnią się zarówno wielkością oferowanych mieszkań, jak istrukturąspołeczno-demograficzną mieszkańców (tab. 1).
Analiza najważniejszychzmiennych charakteryzujących wielkośćmieszkań oraz
strukturę społeczno-demograficzną mieszkańców omawianych osiedli pozwoliła
na dokonanietypologii, w wynikuktórej wyodrębniono trzy typywielkich zespołów mieszkaniowych wŁodzi.
Typ 1 - osiedla najstarsze, wybudowane w latach 60. iw pierwszej połowielat 70., charakteryzujące się wysokimi udziałami małych mieszkań i niewielkim ichprzecięt
nym metrażem orazniekorzystnąstrukturąwieku (znacznym odsetkiem osóbnajstar
szych), dużymiudziałami jednoosobowychgospodarstwdomowych i niskimiudzia łami osóbutrzymującychsięz pracy. Dogrupytejnależą: Dąbrowa, Teofilów, Zarzew
i Żubardź.
Typ 2 -osiedla powstałe w drugiej połowie lat 70. i w latach 80., charakteryzujące się niższym niż typ 1 udziałem małych mieszkań i większym ich przeciętnym me trażem, młodsząstrukturą wieku orazwyższymi udziałamiosób utrzymujących się zpracy. Grupa taobejmuje RetkinięiWidzew Wschód.
Typ 3- najmłodsze łódzkie osiedla blokowiskowe, wzniesionew latach80. i 90., o największymmetrażumieszkań, najmłodszej strukturze wieku, największych udzia łach osób utrzymujących się z pracy i najmniejszymodsetku jednoosobowych go
spodarstw domowych. Dogrupy tej należą: Chojny Zatorze, Olechów i Radogoszcz
(rys. 2).
Przemiany zachodzące wwielkich zespołach mieszkaniowych wŁodzi
Aby móc przewidywać przyszłość wielkich zespołówmieszkaniowych Łodzi, warto prześledzić przemiany, jakim te osiedla podlegały w okresie transformacji. Zmianyte
można analizować w czterech płaszczyznach:
- zmiany w strukturze społecznej;
- zmiany w strukturze przestrzennej (społeczno-przestrzennej); - zmiany funkcjonalne (funkcjonalno-przestrzenne);
- zmiany w fizjonomii.
Zmiany w strukturze społeczno-demograficznej zachodzące w omawianych osie dlach powodowane są przeznaturalne procesy demograficzne oraz migracje. Te ostatnie obejmują zarówno wymianęmieszkańców w istniejących zasobach mieszka niowych (obrótmieszkaniamina tzw. rynku wtórnym), jaki zasiedlanienowych bu
200 Ewa Szafrańska
Biorąc pod uwagę wyodrębnione uprzedniotrzytypy wielkich zespołówmieszka
niowych, stwierdzić można,że w latach 1988-2002:
- osiedla najstarsze,budowane w latach 60. ina początku lat 70. (typ 1), oraz osiedla budowane w drugiej połowielat 70. i w pierwszej połowielat 80. (typ 2) dotknął uby
tek mieszkańców, a osiedla najmłodsze (typ 3) ich zyskały(interesujące, że ubytkowi
mieszkańców w osiedlach typu 2 towarzyszył wzrost liczby mieszkań, cowynikazza
gęszczeniaistniejącej tam zabudowy mieszkaniowej);
- we wszystkich typach osiedli po 1988 r. wzrósł udział jednoosobowych gospo
darstw domowych (które- jak wynika ze struktury ich wieku ipoziomufeminizacji
- są gospodarstwamiemeryckimi,tworzonymi przez kobiety), przy czymnajwiększe
tempo tego wzrostu odnotowano w osiedlach najstarszych iwosiedlach zlat 70. i 80.
(typ 1 i 2);
A - osiedla blokowiskowe wybudowane w latach 60. i 70. (typ 1)
Wielkiezespoły mieszkaniowe - ich przemiany i miejsce... 201
C - osiedla blokowiskowe wybudowanewlatach 80.i 90.(typ3)
Rys. 2. Typologia osiedliblokowiskowych Łodziwedług następujących zmiennych: 1 - udział mieszkańdo 49 m2, 2 - udział osób w wiekupoprodukcyjnym, 3 - udział osób utrzymujących się z pracy, 4 - udziałosób z wyższym wykształceniem,5 - stopa bezrobocia, 6-udziałjednoosobowych gospodarstw domowych, 7- przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wm2
Źródło: opracowanie własne.
- we wszystkich typach osiedli spad! udział osób najmłodszych, przy czym najsil niejszy jego spadek nastąpił w osiedlach typu 2, a przede wszystkim na Retkini;
- w osiedlach typu 1 i typu 2 wzrósł udział osób najstarszych, powyżej 60 lat, a w osied lach typu 3 pozostał bez zmian lub nawet spadł (na Olechowie);
- interesujące jest, że we wszystkich typach osiedli, nawet tych o najmłodszej struk turze wiekowej, spadł udział osób utrzymujących się z pracy;
- we wszystkich typach osiedli poprawiła się struktura wykształcenia mieszkań ców, przy czym wzrost ten następował w takim samym tempie, jak poprawa struktury wykształcenia w całym mieście (jedynie na dwóch najmłodszych osiedlach, Olechowie i Radogoszczy, tempo to było szybsze);
- odnotowane na osiedlach blokowiskowych przemiany struktur społeczno-demo graficznych, do których należą starzenie się ludności, wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych, spadek udziału osób utrzymujących się z pracy oraz wzrost wykształcenia, zbieżne są z procesami zachodzącymi w całym mieście, a różni się je dynie ich tempo (tab. 2).
Zestawienie omówionych powyżej cech charakteryzujących poszczególne osiedla pozwoliło stwierdzić, że zarówno struktura społeczno-demograficzna wielkich
ze-Tabela2 Zmianywybranych wskaźników charakteryzującychwielkie zespoły mieszkaniowe Łodzi wlatach
1988-2002 (1988 = 100)
Źródło: opracowanie własne.
Jednostka osiedlowa Liczba ludności Liczba mieszkań zamieszkanych Udział gospodarstw jednoosobo wych Udziałosób w wieku do 19 lat Udziałosób w wieku 60 iwięcej lat Udział osób z wyższym wykształce niem Udziałosób utrzymujących sięz pracy Udział osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych Typl: Dąbrowa 84,8 98,6 174,0 87,8 159,6 151,7 70,5 152,0 Teofilów 86,5 101,1 177,5 78,2 176,4 161,7 68,9 168,5 Zarzew 87,2 100,7 161,7 69,8 154,4 157,8 70,7 172,6 Żubardź 83,9 96,7 162,1 79,1 139,7 121,6 74,8 146,1 Typ2: Retkinia 89,9 103,9 177,3 54,5 154,8 141,0 73,6 201,7 WidzewWschód 95,6 109,6 185,5 51,4 143,9 143,4 75,2 240,6 Typ 3: Chojny Zatorze 102,8 109,5 139,8 63,1 107,2 135,0 81,0 190,7 Olechów 543,9 609,5 136,8 74,3 71,8 282,9 89,8 157,3 Radogoszcz 113,9 125,2 144,3 64,0 106,4 136,7 83,7 165,3 Łódź 92,4 100,8 136,6 77,4 110,5 138,3 79,2 146,0 202 Ew a S za fr ań sk a
Wielkie zespoły mieszkaniowe - ich przemiany i miejsce... 203
spotów mieszkaniowych Łodzi,jakizachodzące w nichprzemianydeterminowane są przez czas ich budowy. Wynikato z:
- planowego zasiedlaniamieszkańwokresie PRL ludnością co prawdazróżnicowa
nąspołecznie,ale względnie jednorodną podwzględem cechdemograficznych i struk
tury gospodarstwdomowych;
- wciąż niewielkiejruchliwości przestrzennej mieszkańców blokowisk(mimo ob rotu tymimieszkaniami na rynku wtórnym), albowiemzdecydowana większość obec
nych mieszkańców blokowisk to ci sami ludzie,którzy jako pierwsizasiedlili swoje
mieszkaniai mieszkają w nich do dziś;
- zachodzącychpo 1990 r. procesów rynkowych(mieszkania powstające wnajnow szych osiedlachbudowanych w tym okresie mogłynabywać osoby orelatywniedobrej
sytuacji materialnej,ewentualniedużej zdolności kredytowej, a zatem relatywniemło
de lub/i dobrze wykształcone).
Oprócz omówionych zmianwstrukturze społecznej w wielkichzespołach mieszka
niowychnastępujązmiany w ichstrukturze przestrzennej7.Donajważniejszychznich
należy wypełnianiesię dotychczasowej zabudowy nową zabudową,i to zarówno miesz kaniową, jaki handlowo-usługową.Konsekwencją wypełniania się nowązabudową mieszkaniowąo wyższym standardzieizróżnicowanejarchitekturze8 jest napływ lud ności o wyższymstatusiespołecznym(społeczno-ekonomicznym) niż dotychczasowa
orazpowstawanie gated communities. Zjawisku temu towarzyszą (będące jeszcze wfa
zie inicjalnej) procesyseparacjiisegregacji społecznej. Stan tenmożna określić tak
żemianem gentryfikacji9 wielkich zespołów mieszkaniowych. Wypełnianiesię nową zabudową handlowo-usługowąskutkuje natomiastpoprawą dostępności do handlu i usług orazich dekoncentracją przestrzenną, co poprawia standardzamieszkiwania wosiedlach blokowiskowych.Obserwacje dowodzą, żeomówione zmiany zachodzące
w strukturze przestrzennej dokonująsięgłównienaosiedlachnowszych (typ 2 i3).
7 Informacje dotyczące omówionych tu przemian pochodzą zarówno z własnych obserwacji autorki, jak i z literatury. Bardziej obszerny i wyczerpujący opis tych przemian wymaga przeprowadzenia w badanych osiedlach szczegółowej inwentaryzacji, którą autorka zamierza zrealizować jako kolejny etap swych badań.
8 Zespoły nowych domów wielorodzinnych powstające w istniejącej zabudowie blokowiskowej często charakteryzuje wprowadzanie kolorów oraz elementów małej architektury i detali architektonicznych.
9 Termin „gentryfikacja” pierwotnie odnoszony był do obszarów centralnych w miastach, obecnie jednak coraz częściej spotyka się jego użycie w odniesieniu do uszlachetniania innych niż śródmiejskie obszarów miasta.
Wielkie zespoły mieszkanioweŁodzipodlegają również zmianomfunkcjonalnym.
Następuje wypełnianiesięusługami, które ograniczają monofunkcyjny charakter tych osiedli.Powstają nowe obiektyusługowe, wielkopowierzchniowe obiektyhandlowe, a wraz z nimi miejscapracy i miejsca spędzania wolnego czasu (np. siłownie, fitness cluby, bary,restauracje). Zmiany te, podobnie jak poprzednie, nastąpiływwyniku uru
chomienia procesów rynkowych w pierwszej połowielat 90. itrwająnadal, a dokonują
204 Ewa Szafrańska
W wielkich zespołach mieszkaniowych Łodzi zachodzą równieżzmiany
fizjono-miczne. Zmianyte,jeśli mają skoordynowanyiplanowycharakteroraz jednego inwe
stora (np. spółdzielnię mieszkaniową), zmieniając wyglądosiedli, czyniąz nich bardziej
przyjazne środowiskomieszkaniowei poprawiają ich społeczny odbiór,a wśród miesz kańców wzmacniają poczucie więzi z zamieszkiwanym obszarem. Niestety, częstosą
one chaotyczne iprzypadkowe, co nie sprzyja ani poprawie estetykiblokowisk, ani
wzmacnianiu więzi mieszkańców z osiedlem. Zmiany te, podobnie jak poprzednie,
dokonują sięgłównie w osiedlach nowszych (typ 2 i 3), a składają sięnanie:
- zmianawyglądu elewacji budynków mieszkalnych (bogatsza kolorystyka iprze łamanieszarości betonowej pustyni), głównie na skutek inwestycji termomoderniza-
cyjnych;
- powstawanie nowych budynków ofunkcji handlowo-usługowej prowadzące do zróżnicowania zabudowy - proces ten niekiedyzewzględu na swój chaotycznyinie
skoordynowany charakter orazmnogośćinwestorów, którzy wznoszą nowe budynki
(liczne budki, pawilony i inne wolnostojącebudynki owątpliwej wartości architekto
niczneji bezładnejlokalizacji), niezmierza do estetyzacji przestrzeni, ale raczej potę
guje chaos przestrzennyi architektoniczny w blokowiskach;
- wprowadzanie elementów małej architekturyi detali architektonicznychprzeła mujących monotonię krajobrazu ijednolity wyglądbudynków- proces dokonujący się
w niewielkiej skali, dotyczący pojedynczych budynków lub ich niewielkich zespołów,
najczęściej wybudowanych po 1990 r.;
- poprawastanu osiedlowej zieleni, alerównocześnie ograniczaniejej powierzchni z przeznaczeniem na miejscaparkowania;
- poprawa stanu technicznego budynków(wymiana okieni drzwi, remontywejść
do klatek schodowych);
- wprowadzanie elementów służącychlepszejorientacji wprzestrzeni (poprawa oznakowania budynków);
- poprawa zagospodarowaniaterenów pełniących funkcjerekreacyjne (place za
baw, boiska).
Podsumowanie
Przeprowadzone badania pozwoliły ustalić, żestruktura społeczno-demograficz nawielkich zespołówmieszkaniowych Łodzi istruktura wielkościowaoferowanych
w nichmieszkań determinowana jest przez czas ich budowy. Wśród wielkich zespo
łówmieszkaniowych Łodzi wyróżnić można trzytypyosiedli różniące się okresem, w jakim powstawały,aw konsekwencji strukturą wielkościową oferowanych w nich mieszkań i strukturąspołeczno-demograficzną mieszkańców.Za interesującynależy uznaćwniosek,żewszystkie łódzkie osiedlablokowiskowecharakteryzująsię relatyw
niewysokim na tlemiasta statusem społecznym (który jest tymwyższy,im młodsze
Wielkiezespoły mieszkaniowe- ich przemiany i miejsce... 205
Stwierdzono także,że wostatnich latachwwielkich zespołachmieszkaniowych Łodzinastąpiłowiele zmian. Obejmująone:
- dokonujące się we wszystkich typach osiedli zmiany wstrukturze społeczno--demograficznej, których kierunek jest zbieżny ze zmianami występującymi w całym mieście;
- zmiany przestrzenne i funkcjonalne, prowadzącedo wzrostu zróżnicowania społeczno-przestrzennego tych osiedli (procesy gentryfikacji,segregacji społeczno-
-przestrzenneji separacji) oraz do przełamaniamonofunkcyjnego charakteru tych ob
szarów,któretozmiany bardziej zaawansowane są w osiedlach powstałych później niż
połowa lat 70.;
- zmiany w fizjonomii, które zjednej strony (jeśli są planowe iskoordynowane)
poprawiająestetykę budynków mieszkalnych, a także całychosiedli,alezdrugiej strony
(jeśli są chaotyczne inieskoordynowane) nie tylko nieprowadzą doestetyzacji prze strzeni ale równieżwprowadzająnieład architektoniczny i przestrzenny.
Przeprowadzone badaniaskłaniają do refleksji,żebędąc dalekim oduznania wiel
kich zespołów mieszkaniowych wich obecnym kształcieza dobreśrodowisko zamiesz kania,należy jednak zweryfikować - funkcjonującąw literaturzei podzielaną przez wielubadaczy - tezę o„slumsowieniu” osiedliblokowiskowych w Polsce. Ich zróżni cowanastruktura społeczno-demograficzna oraz zachodzące w wieluz nich, zwłaszcza
w osiedlachpowstałychpóźniej niżpołowalat 70.,procesydowodzą,że tezata, mimo
żeniekiedy prawdziwa, nie znajduje potwierdzenia w odniesieniu do wszystkich tego typu organizmów urbanistycznych.
Specyfika Łodzi - miastaodużym udziale starych zasobów mieszkaniowycho ni skim standardzie oraz relatywnie niskiej zamożności mieszkańców - tworzy warunki,
wktórychmieszkanie wblokowisku jestdobremwciąż atrakcyjnym isilniespołecznie pożądanym. Społeczna percepcja osiedli blokowiskowychi ichmiejsce w strukturze
społeczno-przestrzennej miastapokazują, że mimo grożących im negatywnych zja
wisk marginalizacjispołecznej i degradacji - wciąż dalekie są one oduznania ich za
miejskie slumsy.
Bibliografia
Borowik L, 2003, Blokowiska - miejski habitatw oglądziesocjologicznym, Arboretum,Wrocław.
Borowik L, 2007, Kierunki przemianwspółczesnego miasta- suburbanizacja oraz humanizacja blokowisk, [w:] I. Borowik, K. Szpalta (red.),Współczesna socjologia miasta.Wielość oglądówikierunkówbadaw
czychdyscypliny, WydawnictwoUWr, Wrocław.
Coudroy de Lille L., 2000, Jak dalece możnaporównywać miasta europejskie? Refleksje nad procesamii po
jęciami na przykładzie osiedli mieszkaniowychwe Francjiiw Polsce, [w:] I.Jażdżewska (red.), Miasto postsocjalistyczne, organizacja przestrzeni miejskiej i jejprzemian, XIII Konwersatorium Wiedzyo Mie ście, Wydawnictwo UŁ, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
CzepczyńskiM., 1999, Rozwój i upadekkoncepcji osiedliblokowych, „Biuletyn KPZK PAN", z. 190. DzieciuchowiczJ., 2002,Zasoby mieszkanioweŁodzi. Rozwój, struktura przedmiotowai przestrzenna, „Acta
206 Ewa Szafrańska
Gaczek W.,RykielZ., 1999, Nowe lokalizacje mieszkaniowew przestrzeni miasta, „Biuletyn KPZK PAN", z.190.
Groeger L.,2004, Standard otoczenia miejscazamieszkaniaa zróżnicowanie preferencji mieszkańców Łodzi, [w:]1. Jażdżewska (red.), Zróżnicowanie warunkówżycialudności w mieście, XVII Konwersatorium Wie dzy o Mieście, WydawnictwoUŁ,Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
KaczmarekS., 1996,Struktura przestrzenna warunków zamieszkania wŁodzi, „Szlakami Nauki", nr 23. Knorr-Siedow T., Present andFuturę Outlookfor LargeHousingEstates, European Academy of the Urban
Environment, Institute for RegionalDevelopment and Structural Planning, http://www.caue.de Miastawojewódzkie.Podstawowe dane statystyczne, nr12,listopad2006,GUS, Warszawa. Motak M., 2003, Skądsięwzięły blokowiska,„Czas Kultury”,nr 4.
Musterd S„van Kempen R.,2005, Large-scaleHousingEstatesin European Cities: OpinionsofResidents on Recent Developments, Restate, Utrecht.
Rębowska A., 1999, Rehabilitacja wielkoblokowych zespołów mieszkaniowych w Polsce, [w:] Gospodarka
przestrzennagmin - odnowa miast, IV Krakowska Konferencja Międzynarodowa, Kraków. Rembarz G.,2007, Przyszłość osiedliwielkopłytowych, „Giełda Nieruchomości" nr7.
Rykiel Z., 1999, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej miasta polskiego a świadomość terytorialna jegomieszkańców, Prace Geograficznenr 170, IGiPZ PAN, Wrocław.
Sagan 1.,2000, Miasto. Scena konfliktów iwspółpracy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Szafrańska E., 2007, Mieszkańcy z wyższymwykształceniem wprzestrzeniŁodzi, „Acta Universitatis
Lodzien-sis, Folia Geographica Socio-Oeconomica” 8, WydawnictwoUŁ, Łódź.
SzafrańskaE„ 2008, Kapitał ludzki i społeczny w przestrzeni miasta.Przykład Łodzi, [w:] J. Słodczyk, E. Sza- franek (red.), Mechanizmy iuwarunkowania budowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo UO, Opole.
WIELKIE ZESPOŁY MIESZKANIOWE - ICH PRZEMIANY I MIEJSCE W STRUKTURZE SPOŁECZNO-PRZESTRZENNEJ WSPÓŁCZESNEGO
MIASTA. PRZYKŁAD ŁODZI
ABSTRAKT:Wpracyskoncentrowanosię na dużych osiedlach mieszkaniowych w Łodzijako przykładzie miasta postsocjalistycznego.Celem artykułujest opisanie dużych osiedlimieszkaniowychw Łodzi w świetle danych statystycznych oraz zidentyfikowanie iwyjaśnienie społecznych, przestrzennych ifunkcjonalnych zmian, jakiezaszły na tych osiedlachw okresie transformacji.Badaniaopierają się na wynikachspisów powszechnych (1988 i 2002) oraz na danych z niepublikowanych materiałów gminy Łódź. Artykułskłada sięzczterech części. Pierwszaczęść przedstawia ogólneinformacje natematwielkich zespołówmiesz kaniowych(LHE) w Polsce. Drugaczęść opisuje rozwójLHE w Łodzi oraz ich obecną sytuację w świetle danych statystycznych. Wtrzeciej części przedstawiono wyniki analizy zmianspołecznych, które zachodziły w LHEw Łodzi wokresie transformacji przestrzennych i funkcjonalnych.Czwarta częśćkoncentrujesię na udzieleniu odpowiedzi napytanie,dlaczego LHE w postsocjalistycznej Łodzi nadal zdają się oferować dość satysfakcjonujące (fizycznie i społecznie) warunkii dlaczego są one nadalatrakcyjne w porównaniu z innymi obszaramimiasta.
SŁOWA KLUCZOWE: dużeobudowy nieruchomości, miastopostsocjalistyczne, Łódź, środowisko miesz kaniowe
