Kazimierz Kruczalak
Czy koszty pogrzebu w rozumieniu
ort. 446 § 1 k.c. obejmują
wystawienie nagrobka?
Palestra 17/7-8(187-188), 37-44
KAZIMIERZ KRUCZALAK
Czy koszty pogrzebu w rozumieniu ort. 4 4 6 § 1 k.c.
obejmujg wystawienie nagrobka?
Roszczenie o zwrot kosztów pogrzebu na podstawie przepisu art. 446 § 1 k.c. może obejmować szereg pozycji kosztów związanych bezpo średnio lub pośrednio z ceremonią grzebania zmarłego. W orzecznic twie, a w szczególności w doktrynie jest sporne, czy koszty nagrobka są
kosztami pogrzebu w rozumieniu powołanego przepisu. Dokonując w y kładni pojęcia „kosztów pogrzebu” z art. 446 § 1 k.c. i powołując się na argumenty zaczerpnięte z judykatury i orzecznictwa, autor artykułu dowodzi, że w zakres kosztów pogrzebu UKhodzi również koszt wznie sienia odpowiedniego, niezbytkownego nagrobka.
1. UW AGI W PROW ADZAJĄCE
Jeżeli śmierć poszkodowanego nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, to zobowiązany do naprawienia szkody powinien — zgodnie z treścią art. 446 § 1 k.c. — zwrócić m.in. koszty pogrzebu temu, kto je poniósł.1 Uprawnionym do żądania zwrotu tych kosztów jest za tem każdy, kto je poniósł i doznał przez to uszczerbku majątkowego. Do dać tu należy, że uprawnienie do zwrotu kosztów pogrzebu od sprawcy śmierci poszkodowanego znajduje swoje uzasadnienie również w przepi sach o bezpodstawnym wzbogaceniu i prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia,2 jednakże rozwiązanie przyjęte w art. 446 § 1 k.c. jest najpro stsze i najskuteczniej prowadzi do celu.3 * * * * 8 Z praktyki sądowej wiadomo, że koszty pogrzebu najczęściej pokrywają osoby bliskie zmarłemu, a więc współmałżonek, rodzice, dzieci itp., i one też przeważnie występują z
rosz-l Id e n ty c z n ie n o rm o w a ł to zag a d n ien ie przep is art. 162 § 1 k.z. D od ać p rzy ty m n a rosz-le ż y , że a u to r zy p r o jek tu k o d ek su zo b o w ią za ń , ch o cia ż w y c h o d z ili z za ło żen ia , iż o b o w ią z e k z w ro tu k o sztó w p ogrzeb u w y n ik a z o g ó ln y ch zasad o od szk od ow an iu , to jed n a k w id z ie li p o trzeb ą istn ie n ia p o w y ższeg o p rzep isu , w ty m m ia n o w ic ie , że pożąd an e b y ło p o sta n o w ie n ie ro zstr zy g a ją ce o ty m , k om u s ię n a le ż y zw ro t w y ż e j w y m ie n io n y c h k o sztó w . P or. na te n tem a t: Z m o ty w ó w K o m isji K o d y fik a c y jn e j d o o sta teczn eg o te k stu k od ek su zo b o w ią za ń w op ra co w a n iu L o n g c h a m p s d e B e r i e r a , W arszaw a 1934, z. 4, art. 1—167, str. 240—242.
z J. R e z 1 e r: N a p ra w ien ie sz k o d y w y n ik łe j ze sp o w o d o w a n ia uszczerb k u na c ie le i zd ro w iu (w ed łu g p raw a c y w iln e g o ), W y d a w n ictw o P ra w n icze, W arszaw a 1968, str. 62; A . S z p u - n a r, R oszczen ia z p o w o d u śm ie r c i o so b y b lisk ie j, N P n r 3/1965, str. 250.
8 A . S z p u n a r jw . oraz t e n ż e a u t o r : O d szk od ow an ie w ra z ie ś m ie r c i o so b y b lis k ie j, W y d a w n ictw o P ra w n icze, W arszaw a 1973, str. 176.
38 K a z i m i e r z K r u c z a l a k Nr 7-8(187-188)
czeniami o zwrot tych kosztów. Jeśli jednak zmarły nie miał krewnych lub innych osób bliskich albo z tych czy innych przyczyn koszty te po niosły osoby trzecie, to zgodnie z treścią powołanego przepisu mogą one również wprost wystąpić o zwrot poniesionych z tytułu pogrzebu kosz tów. 4
Artykuł 446 § 1 k.c. nie określa ani zakresu, ani wysokości kosztów pogrzebu. Tym samym rola ta przypaść musi orzecznictwu i doktrynie. W orzecznictwie i doktrynie zgodnie przyjm uje się, że koszty te obejmo wać mogą takie pozycje, jak wydatki poniesione na ubiór zmarłego, na zakup trumny, za przewiezienie zwłok, wykopanie grobu, złożenie do grobu, na zakup miejsca na cmentarzu, kwiatów, wieńców, za uroczy stości pogrzebowe, ogłoszenie prasowe, a także wydatki poniesione na za kup stosownej odzieży żałobnej dla najbliższej rodziny zmarłego.5 Nato miast budziło i budzi wątpliwości, czy koszty nagrobka — a są to koszty wcale niemałe — są „kosztami pogrzebu” w rozumieniu art. 446 § 1 k.c.
Na ten temat zostały sformułowane sprzeczne twierdzenia zarówno 4 5
4 In n e sy ste m y p raw n e rów n ież dopuszczają roszczen ie o zw rot k osztów pogrzeb u . In te r esu ją ce je st u zasad n ien ie ty c h roszczeń np. w d o k tr y n ie fra n cu sk iej. H .et L. M a z e a u d e t T u n c (T raité th e o retiq u e e t pratiqu e d e la r e sp o n sa b ilité c iv ile , t. 2, w y d . z 1958 r., str. 8S8) podnoszą, że ro szczen ie to m a sw o je u za sa d n ien ie w fa k c ie śm ierci p oszk o d o w a n eg o , a śc iślej m ó w ią c, w fa k c ie p rzy sp ieszen ia tej śm ierci p rzez sp raw cą. Kto sp o w o d o w a ł p rzed w czesn ą śm ie r ć p oszk od ow an ego, ten m usi p o n ieść za to o d p o w ied zia ln o ść c y w iln ą i n ie m oże u tr z y m y w a ć , że sk oro śm ierć je st złem k o n ieczn y m i n ie u n ik n io n y m , to n ie on je st zo b o w ią za n y zw ra c a ć k osztów pogrzebu. O zw ro t ty c h k o sztó w , p o d o b n ie jak i zw r o t k osztów leczen ia , m o g ą w y stą p ić po śm ierci zm arłego ci, k tórzy te k o sz ty p o n ieśli. N a tem a t k o sztó w p ogrze bu i ich zak resu por. rów n ież H. L a l o u: T raité p ra tiq u e da le resp o n sa b ilité c iv ile , P aryż 1962, nr 144, 187, 188 i 228.
K odeks c y w iln y n iem ie ck i rów n ież nakłada na sp raw cą śm ierci p o szk o d o w a n eg o o b o w ią zek z w ro tu k o sztó w p ogrzebu, jed n a k że zo b ow iązan y do od szk od ow an ia m usi je zw r ó c ić ty lk o tem u , kto je st zob ow iązan y do ich pon oszen ia (§ 844 k .c.n .). Z m ocy u sta w y k o szty pogrzebu p o n o si sp ad k ob ieraca (§ 1968 k.c.n .), a n a stęp n ie o so b y , w o b ec k tó r y ch zm arły b y ł zo b o w ią z a n y do a lim e n ta cji. N a leży dod ać, że ju d yk atu ra n iem ie ck a zakres k o sztó w p ogrzeb u u jm u je szerok o.
U staw od aw ca a n g ielsk i za g a d n ien ie zw rotu k o sztó w p ogrzeb u u r e g u lo w a ł d op iero w 1934 r. (Lato R e f o r m Act), d op u szczając r o szczen ie o zw rot k o sz tó w p ogrzeb u od sp r a w c y śm ierci p o szk o d o w a n eg o . S ąd y a n g ie lsk ie do roku 1934, o p ie r a ją c sią na sta tu c ie L o r d C a m p b e l l ’s
F a t a l A c c i d e n ts A c t z 1846 r , n ie d op u szczały p ow ód ztw a o zw rot k o sz tó w pogrzeb u w y c h o
d z ą c z założen ia, że k o szty te n ie w y n ik a ją b ezp o śr ed n io z czy n u n ied o zw o lo n eg o . Ś m ie rteln a o fia ra w y p a d k u w cze śn iej c z y p óźn iej m usi i ta k u m r zeć, a w ó w cza s k o szty p ogrzeb u p onosi k to in n y . Por. na ten tem at: J. S a l m o n d : On th e la w o f torts, w y d . 12, z 1957 r .t str. 629, a także O rville F r e n e t t e : L ’in c id e n c e du d é c é s de la v ic tim e d ’un d é lit ou d ’un qu asi- - d é lit sur l ’a ctio n en in d em n ité, O ttaw a 1961, str. 106.
W Z w iązku R adzieckim za g a d n ien ie zw rotu k o sztó w pogrzebu re g u lu je art. 469 k .c. RFSRR z 1964 r. oraz in n e a n a lo g iczn e p rzep isy z w ią zk o w e, w C zec h o sło w a cji zaś § 449 u st. 3 k.c. c z ec h o sło w a ck ieg o . W p raw ie w ęg iersk im brak w y r a ź n e g o pod tym w zg lęd em p rzep isu, stąd te ż w jud yk atu rze budzi w ie le w ą tp liw o ści zak res ro szczeń z tego ty tu łu .
Z agad n ien ie zw rotu k o sztó w pogrzebu w p raw ie o b cy m szeroko o m a w ia A. S z p u n a r: O d szk od ow an ie w razie śm ierci o sob y b lisk ie j, str. 22—65 (passim ).
5 P or. na ten tem at: S. G a r l i c k i : O d p o w ied zia ln o ść cy w iln a za n ie sz c z ę śliw e w y p a d k i, W yd. P raw n icze, W arszaw a 1971, str. 386 (nr 419); J. R e z l e r : op. c it., str. 63—64; A . S z p u- n a r : R oszczenia (...), jw ., str. 250; K odeks c y w iln y — K om entarz, praca zb iorow a, t. 2, W y d a w n ic tw o P raw n icze, W arszaw a 1972, str. 1110—1111. Z orzec zeń zaś Sądu N a jw y ższ eg o na po w y ż s z y tem at w y m ien ić m ożna n a stęp u ją ce o rzeczen ia: z d n ia 10.X II.1962 r. I PR 244/62, OSNCP z 1964 r., poz. 11; z dnia 25.V II.1967 r. I CR 81/67, O SN C P z 1968 r. n r 3, poz. 48; z d n ia 7.III. 1969 r. II PR 641/68, OSNCP 1970 r., poz. 33. Por. też o rz e c z e n ie Sądu W o jew ó d zk ieg o w B yd g o sz c z y z dnia 24.1.1963 r. II Cr 904/62, BMS 63/3/95.
Nr 7-8 (187-188) K o s z t y p o g r z e b u a w y s t a w i e n i e n a g ro b k a 39 w dokrynie jak i w judykaturze i dlatego wydaje się celowe nieco szer sze omówienie powyższego zagadnienia.6
2. STANOW ISKO JU DYK ATURY I DOKTRYNY
W celu przedstawienia stanowiska judykatury w omawianej kwestii wydaje się przede wszystkim konieczną rzeczą prezentacja niektórych orzeczeń Sądu Najwyższego, zapadłych tak pod rządami kodeksu zobo wiązań jak i w czasie obowiązywania kodeksu cywilnego. Pozwoli to, jak sędzę, uchwycić pełniej linię orzecznictwa w omawianej sprawie.
Tak więc w orzeczeniu z dnia 8.IV.1957 r. I CR 502/57 7 Sąd Najwyż szy stwierdził, że wystawienie nagrobka dla zmarłego nie jest objęte po jęciem „kosztów pogrzebu” w rozumieniu art. 162 § 1 k.z., jednakże za sądzenie niewygórowanej kwoty z tego tytułu znajduje uzasadnienie w przepisach art. 166 k.z., albowiem — zdaniem Sądu Najwyższego — nie jest z niczym sprzeczne zużycie części czy całości uzyskanego zadość uczynienia na wystawienie nagrobka, a także zwrot wydatku poniesio nego na nagrobek w ramach mającego ulec zasądzeniu zadośćuczynienia. Postawienie nagrobka może w pewnej mierze łagodzić stratę wynikłą ze śmierci poszkodowanego i związaną z tym krzywdą życiową.
Natomiast w orzeczeniu z dnia 10 grudnia 1962 r. I PR 244/62 8 Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że jeżeli koszt wystawienia nagrobka nie przekracza przeciętnych sum wydatkowanych na ten cel w rodzinach, w których zwyczaj stawiania nagrobków jest przyjęty i realizowany, to pod lega on zwrotowi w granicach odszkodowania należnego od osób odpo wiedzialnych za skutki wypadku powodującego śmierć człowieka. W orze czeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że zasądzenie wymienionych wyżej kosztów znajduje swoje oparcie w ogólnej normie art. 157 § 1 k.z. W uza sadnieniu Sąd Najwyższy podniósł, że postawienie osobie zmarłej na grobka przedstawia się jako uszczerbek majątkowy, który w ramach przeciętnych wysokości sum na taki cel wydatkowanych wśród rodzin, w których zwyczaj wznoszenia nagrobków jest przyjęty i realizowany, rodzi zobowiązanie zapłaty odszkodowania przez zobowiązanego do tego odszkodowania za spowodowanie śmierci poszkodowanego. Ale jednocześ nie Sąd Najwyższy stwierdził w omawianym orzeczeniu, że koszty wznie sienia nagrobka jako materialnego śladu symbolizującego pamięć o zmar łym nie należą do kosztów pogrzebu, o którym mowa w § 1 art. 162 k.z., i dlatego nie ten przepis może stanowić podstawę prawną zobowiązują
6 N ie w d a ją c się w sz czeg ó ło w e p rzed sta w ia n ie zagad n ien ia zw rotu k o sztó w n agrobka w o b c y c h sy ste m a c h p ra w n y ch , c elo w a w y d a je sią w zm ian k a, że np. ju d y k a tu ra n iem ieck a w z a k res k o sz tó w pogrzebu w lic z a k o sz ty w y sta w ie n ia nagrobka; por. w tej k w e stii A. S z p u n a r : o d sz k o d o w a n ie w razie śm ierci o sob y b lisk ie j, str. 36. p o d o b n ie czy n i to ju d y k a tu ra sz w a jca r sk a ; por. tu w sz czeg ó ln o ści o rzeczen ie T rybu n ału Z w ią zk o w eg o z dnia 5.X II.1907 r. (cy tu ją w g A . S z p u n a r a: op. c it., str. 46). N a to m ia st ju d y k a tu ra fran cu sk a k o szty p ogrzeb u — w o m a w ia n y m tu zn aczen iu — u jm u je w zasadzie d o ść w ą sk o , ogran icza ją c je d o zw ro tu w y d a tk ó w p rzezn a cz o n y c h na sam ą u ro czy sto ść p ogrzeb ow ą i na p rzew ie z ie n ie z w ło k z m iejsca w y p a d k u do grob ow ca rod zin n ego lub na cm en tarz; por. w tej m ierze H. L a 1 o u: op. cit., nr 188.
7 ,,P a ń s tw o i P r a w o ” nr 4/1959, str. 780. fl O SNCP 1/1964, poz. 11.
40 K a z i m i e r z K r u c z a ł a к Nr 7-8(187-188)
cą sprawcę śmierci człowieka do zwrotu kosztów postawienia nagrobka, ale ogólna norma art. 157 § 1 k.z.
W nieco wcześniejszym orzeczeniu, mianowicie z dnia 30 marca 1962 r. 2 CR 492/61 °, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że koszt wystawienia na grobka należy do kosztów pogrzebu w rozumieniu art. 162 § 1 k.z. Po dobny pogląd wyraził również Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy w wyroku z dnia 24.1.1963 r. II Cr 904/62 9 10 przyjmując, że koszty pogrzebu obejmu ją nie tylko koszty złożenia zwłok do grobu, lecz także — w zależności od zwyczaju miejscowego i stosunków majątkowych zmarłej osoby — koszty nagrobka.
Tak więc w świetle orzecznictwa zapadłego na tle przepisów kodeksu zobowiązań nie było całkiem jasne, czy roszczenie o zwrot kosztów na grobka należy do kosztów pogrzebu w rozumieniu art. 162 § 1 k.z., czy też może ono być zasądzone jedynie na podstawie innych przepisów, a w szczególności na podstawie art. 157 § 1 k.z., a nawet art. 166 k.z.
W orzeczeniach zapadłych już na tle art. 446 § 1 k.c. Sąd Najwyższy konsekwentnie utrzymuje, że koszty efektywnie poniesione na wybudo wanie zmarłemu nagrobka są „kosztami pogrzebu” w rozumieniu tego przepisu. Stwierdzenie to zawarte jest wyraźnie w orzeczeniach z dnia 25 lipca 1967 r. I CR 81/67 11 i z dnia 13 listopada 1969 r. II CR 326/69.12 W orzeczeniu z dnia 25 lipca 1967 r. Sąd Najwyższy formułując tezę, że koszty nagrobka stanowią „koszty pogrzebu” w rozumieniu art. 446 § 1 k.c., dodał zarazem, że koszty te należą się tylko w takich granicach, w jakich odpowiada to zwyczajom miejscowym, przyjętym w tej grupie społecznej, do której należała zmarła osoba. Natomiast w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 listopada 1969 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że „koszty pogrzebu” mogą obejmować również koszty odpowiedniego nagrobka.
To ostatnie orzeczenie spotkało się z aprobatą Z. Radwańskiego w glo sie do cyt. orzeczenia. Autor glosy stwierdził, że nie ma żadnych powo dów, aby wyłączyć spod zakresu kosztów pogrzebu także koszt wzniesie nia odpowiedniego, niezbytkownego nagrobka.13 W glosie do tego samego orzeczenia J. Gwiazdomorski wyraził jednak pogląd odmienny.14 We dług tego autora wyrażone w cyt. orzeczeniu zapatrywanie, że koszty po grzebu mogą obejmować również koszty odpowiedniego nagrobka, stanowi silnie rozszerzającą wykładnię art. 446 § 1 k.c. W potocznym rozumieniu przez wyrażenie „pogrzeb” rozumie się — zdaniem autora — jedynie uro czystą ceremonię złożenia zwłok zmarłego do grobu, ceremonię zazwy czaj krótkotrwałą, która ma charakter pożegnania zmarłego przez osoby mu bliskie. Koszty pogrzebu obejmują koszty tej właśnie ceremonii. Na tomiast czymś innym zupełnie jest wystawienie nagrobka. Jest to bo wiem efekt pracy określonego rzemieślnika, wykonanie dzieła, trwające dłuższy czas i nie połączone z żadną ceremonią, przy czym koszt nagrobka
9 O SN C P Z 1963 Г., poz. 74.
10 B iu le ty n M in isterstw a S p ra w ied liw o ści, rocsznik IX , z e sz y t 3 z 1963 r., str. 95.
11 ,,P ra ca i Z a b ezp ieczen ie S p o łeczn e’* z 1968 r. nr 12, str. 68 oraz OSNCP 3/1968, poz. 48. 12 O SP iK A 7—8/1971, pOZ. 140, Str. 321—323.
13 z. R a d w a ń s k i : G losa do orzeczen ia Sądu N a jw y ż sz e g o z d nia 13.X I .1969 r., O SPiK A 7—8/1971, str. 325.
14 j . G w i a z d o m o r s k i : G losa do o rzeczen ia Sądu N a jw y ż sz e g o z d nia 13.X I.1969 r., O S P iK A 7—8/1971, str. 328—329 (pkt III).
Nr 7-8 (187-188) K o s z t y p o g r z e b u a w y s t a w i e n i e n a g r o b k a 41 przekracza wielokrotnie rzeczywiste koszty pogrzebu. Z wymienionych zatem względów, a także wobec tego, że wyrażenie „koszty pogrzebu” użyte w innych przepisach obowiązującego prawa nie pozwalają na przy jęcie tezy, iż koszty nagrobka są „kosztami pogrzebu” — nie do przyjęcia jest, zdaniem Gwiazdomorskiego, stanowisko Sądu Najwyższego, że koszty wystawienia nagrobka są „kosztami pogrzebu” w rozumieniu art. 446 § 1 k.c.15
W przeciwieństwie do przedstawionego wyżej stanowiska J. Gwiazdo morskiego — A. Szpunar 16, J. Rezler 17 18 19, Z. Radw ańskils, Z. Masłowski1!> i S. G arlicki20 wypowiedzieli się za włączeniem kosztów nagrobka do kosztów pogrzebu, przy czym autorzy ci zgodnie podkreślili, że chodzić tu może o kwoty przeciętnie wydatkowane na tego rodzaju cel i efektyw nie poniesione.
3. POD STAW A PRAW NA ROSZCZEŃ O ZWROT KOSZTÓW NAG RO BK A ORAZ ZAKRES TYCH ROSZCZEŃ
Ustosunkowując się do postawionego w tytule niniejszego artykułu pytania należy — w moim przekonaniu — wyjść od wykładni pojęcia „kosztów pogrzebu”, o których mówi art. 446 § 1 k.c. Otóż w świetle tego, co już zostało powiedziane, wydaje się nie budzić wątpliwości, że zarówno w doktrynie jak i w orzecznictwie przeważa pogląd, iż koszty te obejmują nie tylko wydatki związane bezpośrednio z ceremonią grze bania zwłok zmarłego na cmentarzu, ale również wydatki na inne, nie związane bezpośrednio z tą ceremonią cele. Jest przecież niekwestyjne, że do kosztów tych zalicza się wydatki na czynności bądź poprzedzające samą ceremonię pogrzebową, bądź następujące po niej. Takie bowiem wydatki, jak poniesione np. na przewiezienie zwłok zmarłego do grobu, wykonanie samego grobu, ogłoszenia prasowe, ubiór dla zmarłego i jego rodziny i temu podobne, wyprzedzają w czasie samą uroczystość pogrze bową, a przecież stanowią „koszty pogrzebu” z art. 446 § 1 k.c. Koszty pogrzebu w rozumieniu art. 446 § 1 k.c. są więc kosztami związanymi po średnio lub bezpośrednio z samym faktem grzebania zmarłego, który w następstwie doznanych obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia poniósł śmierć.
W świetle przytoczonej wyżej wykładni „kosztów pogrzebu” z art. 446 § 1 k.c. koszty nagrobka są też „kosztami pogrzebu”. Nie są one wprawdzie związane bezpośrednio z samą ceremonią grzebania zmar łego, jednakże wynikają pośrednio z tego faktu. Nagrobek jest bowiem —
15 Z aznaczyć n a leży , że id e n ty c z n e sta n o w isk o za jm u je J. G w i a z d o m o r s k i w pra cy: P ra w o sp a d k o w e w z a ry sie (PW N , W arszaw a 1967, str. 60, p rzyp is 57), w k tó r e j z apro batą au tora sp o tk a ło się o rzeczen ie S ąd u N a jw y ższ eg o z d n ia 10 grudnia 1962 r., c y to w a n e w yżej w p rzy p isie 8.
16 a. S z p u n a r : O d szk od ow an ie w razie śm ierci o sob y b lisk ie j, str. 179—181. Z daniem tego au tora w y k ła d n ia ce lo w o śc io w a art. 446 § 1 k.c. siln ie przem aw ia za u w zg lęd n ien iem k o sztó w w z n ie sie n ia n agrobka na p o d sta w ie teg o przepisu.
17 j . R e z l e r : op. cit., str. 64.
18 z, R a d w a ń s k i : op. cit. (p rzyp is 13).
19 K o d ek s c y w iln y — K om en tarz, p raca zb iorow a, t. 2, W yd aw n ictw o P ra w n icze, W arszaw a 1972, str. 1110.
42 K a z i m i e r z K r u c z a l a H Nr 7-8 (187-1&8) jak to słusznie określił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 10.XII 1962 r . 81 — materialnym śladem symbolizującym pamięć o zmarłym. Do dać należy, że zwyczaj stawiania nagrobków w naszym społeczeństwie ma wielowiekową tradycję i obecnie —- przynajmniej w niektórych miejsco wościach czy regionach kraju — jest powszechny. Stawianie nagrobków jest zatem zwyczajowo i społecznie uzasadnione. Skoro za'ś sprawca śmier ci poszkodowanego musi wyrównać z woli ustawodawcy wszelkie straty materialne związane z faktem przedwczesnej nagłej śmierci poszkodowa nego, a w tym także m.in. koszty związane z jego pogrzebem, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby tymi kosztami objąć również wydatki na wybu dowanie nagrobka dla zmarłego. Byłoby niezrozumiałe, dlaczego właśnie te koszty mieliby ponosić najbliżsi zmarłego, a nie sprawca śmierci po szkodowanego.
Jest rzeczą znamienną, że orzecznictwo, wahając się w pewnym okre sie co do podstaw prawnych roszczeń o zwrot kosztów nagrobka nie ne gowało jednak samej konieczności zwrotu tych kosztów i obarczało tym obowiązkiem sprawcę śmierci poszkodowanego. Za prawidłowe jednak uznać należy te orzeczenia, które odszkodowanie kosztów nagrobka uza leżniały od istniejącego zwyczaju miejscowego. Wprawdzie art. 446 § 1 k.c. nie określa ani pojęcia, ani rozmiaru kosztów pogrzebu, jednakże przytoczona wyżej interpretacja znajduje swoje uzasadnienie w brzmieniu innych analogicznych przepisów kodeksu cywilnego, a w szczególności art. 908 § 1 i 922 § 3 k.c. W obu tych przepisach dla określenia uspra wiedliwionych wydatków na urządzenie pogrzebu ustawodawca użył po dobnych w treści i znaczeniu określeń.
Według więc art. 922 § 3 k.c. do długów spadku należą między inny mi koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Natomiast w art. 908 § 1 k.c. wśród świadczeń na rzecz dożywotnika znajdują się rów nież koszty pogrzebu dożywotnika, odpowiadające zwyczajom miejsco wym. Z zestawienia tych przepisów można zatem zasadnie wnosić, że również w razie śmierci poszkodowanego, o jakiej mowa w art. 446 § 1 k.c., koszty pogrzebu obciążające zobowiązanego do naprawienia szkody nie powinny przekraczać ram wynikających ze zwyczaju przyjętego pod tym względem w danym ś r o d o w i s k u O d istniejącego pod tym wzglę dem zwyczaju zależeć zatem będzie, czy roszczenie o zwrot kosztów na grobka zostanie przez sąd uwzględnione.
Należy podkreślić, że przyjęta wyżej interpretacja „kosztów pogrze bu” z art. 446 § 1 k.c. i ich rozmiaru znajduje potwierdzenie w doktrynie prawa. Między innymi J. Rezler 21 22 23 * 2S, omawiając to zagadnienie, stwierdził, że przy ocenie roszczeń odszkodowawczych o zwrot kosztów pogrzebu na
21 P o w y ższe o rzeczen ie p o w o łu ję w p rzyp isie 8.
22 j . P i e t r z y k o w s k i , k om e n tu ją c art. 922 § 3 k .c., w y ra ził pogląd , że o zaliczen iu do kosztów pogrzebu w y d a tk ó w na nagrob ek — w rozu m ien iu p o w o ła n eg o p rzep isu — po w in n y d ecy d o w a ć p o w sz ech n ie p rzy jęte i sto so w a n e w d an ym śr o d o w isk u z w y cz a je. A utor d o w o d zi też, że ch od zi tu o k o szty p rz e c ię tn ie w y d a tk o w a n e na te n c e l (por. c y t. w y ż e j K o d ek s c y w iln y — K om en tarz, t. 3, str. 1829).
23 jr. R e z l e r : op. cit., str. 63—64. P odob n ie rów n ież A. S z p u n a r : O dszkodow anie w razie śm ierci osob y b lisk ie j, str. 180 (godna p od k reślen ia je st tu u w a g a teg o autora, że w ram ach art. 446 § 1 k .c. n ie m ieszczą się — poza zw rotem k o sztó w sk ro m n eg o n agrobka — d a lej id ące w y d a tk i, ja k np. na u trzy m a n ie nagrobka).
N r 7-8 (187-188) K o s z t y p o g r z e b u a w y s t a w i e n i e n a g r o b k a 43 leży — jeśli chodzi o wysokość tych kosztów — uwzględnić zwyczaje środowiska, w jakim przebywał zmarły za swego życia, przy czym autor, uzasadniając swoje stanowisko, również wskazał na treść art. 908 § 1 i 922 § 3 k.c. Podzielić też należy, jako słuszny, pogląd J. Rezlera, że sądowa ocena zasadności roszczeń o zwrot kosztów pogrzebu powinna się przeciwstawiać wszelkim przejawom nieuzasadnionego zbytku. Powyższe zastrzeżenia, jak można sądzić, autor odnosi również do kosztów wysta
wienia nagrobka.24
Zgodnie z zasadą pełnego odszkodowania wyrażoną w art. 361 § 2 k.c. świadczenie odszkodowawcze powinno być równoważne wyrządzonej szkodzie.25 * W tym kontekście rzecz ujmując, należy stwierdzić, że rosz czenie o zwrot kosztów nagrobka powinno być również przez sąd uwzględnione w takim rozmiarze, w jakim koszty te efektywnie zostały poniesione. Nie można jednak wyłączyć ewentualności, że bliscy zmarłego, korzystając z faktu, iż koszty wzniesienia nagrobka ma ponieść osoba od powiedzialna za śmierć poszkodowanego, spowodują wystawienie zbyt okazałego i drogiego nagrobka. Z tych względów na pełną aprobatę za sługuje pogląd, że skutecznie można dochodzić zwrotu jedynie kosztów przeciętnie, zwyczajowo wydatkowanych na ten cel. Analiza orzecznictwa wykazuje, że w praktyce takie właśnie kwoty są na ogół zasądzane z ty tułu kosztów poniesionych na wystawienie nagrobka, co uznać należy za kierunek prawidłowy.
Reasumując powyższe wywody, wypada stwierdzić, że roszczenie o zwrot kosztów poniesionych na wystawienie nagrobka znajduje swoje uzasadnienie w przepisie art. 446 § 1 k.c., albowiem koszty te stanowią „koszty pogrzebu” w rozumieniu tego przepisu. Nie byłoby natomiast uza sadnione dochodzenie powyższych roszczeń na podstawie innych prze pisów kodeksu cywilnego, a w szczególności na podstawie art. 361 § 2 k.c. Jak to bowiem niejednokrotnie już podniesiono w literaturze przed miotu, art. 446 k.c. określa rodzaj i charakter roszczeń związanych ze śmiercią poszkodowanego, wobec czego tylko ten przepis może stanowić podstawę prawną zwrotu strat poniesionych w związku ze śmiercią posz kodowanego. 28 Artykuł 361 § 2 k.o, statuuje natomiast ogólne zasady od szkodowania, których konkretyzacją co do kosztów pogrzebu jest właśnie przepis art. 446 § 1 k .c.27
Podstawą prawną roszczeń o zwrot kosztów nagrobka nie może być też art. 446 § 3 k.c. Jeśli bowiem nie było sprzeczne — jak to motywował Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 8.IV.1957 r . 28 — z przepisem art. 166 k.z. zużycie części czy całości zasądzonego na tej podstawie zadośćuczy nienia na wystawienie nagrobka, to jednak było wątpliwe, czy postawie
24 J. R e z l e r : op. cit., str. 63—64 (zw łaszcza p rzyp is 27).
25 j . R e z l e r : op. c it., s tr . 39 i n a s t.
20 N a le ż y n a d m ien ić, że art. 446 k.c. n ie je st jed y n y m w p raw ie p olsk im u sta w o w y m u n or m ow an iem teg o za g a d n ien ia . W sz czeg ó ln o ści w razie śm ie r c i p oszk od ow an ego w n a stęp stw ie w y p a d k u p rzy p ra cy osob ie, k tóra p ok ryła k o szty pogrzebu p ra co w n ik a , p rzy słu g u je zw rot p o n iesio n y ch z te g o ty tu łu k o sztó w w p ostaci tzw . za siłk u p ogrzeb ow ego. Por. na ten tem at Z. K o p a n k i e w i c z : P raw a em e r y tó w , ren cistó w i o d szk od ow an ia za w y p a d k i, W ydaw n ictw o P ra w n icze, W arszaw a 1970, str. 85 i nast. *
27 a. S z p u n a r : C zyny n ied o zw o lo n e w k od ek sie c y w iln y m , „S tudia C yw ilistyczne*” , tom X V , K rak ów 1970, str. 39.
44 K a z i m i e r z K r u c z a l a k Nr 7-8 (187-188)'
nie takiego nagrobka może łagodzić stratę wynikłą ze śmierci osoby bliskiej i związaną z tym krzywdę życiową. Tym bardziej zaś przepis art. 166 k.z. nie uzasadniał roszczeń o zwrot kosztów poniesionych na wy budowanie nagrobka. Na tle zaś obecnego stanu prawnego unormowane go w art. 446 § 3 k.c. żądanie zwrotu kosztów nagrobka na podstawie tego przepisu byłoby tym bardziej bezzasadne, i to nie tylko dlatego, że prze pis ten stanowi istotne novum w porównaniu z treścią art. 166 k.z., ale również dlatego, że § 3 art. 446 k.c. służy innym celom. Jak bowiem wy nika z ustalonej już pod tym względem linii orzecznictwa 29, a także po glądów wyrażonych w doktrynie,80 celem powołanego przepisu jest w y równanie szkód majątkowych trudno wymiernych, a polegających na znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej najbliższych członków rodziny. Natomiast roszczenie o zwrot kosztów nagrobka zmierza do wyrównania strat wymiernych i nie jest związane ze znacznym pogorszeniem się sy tuacji życiowej najbliższych członków rodziny.
Skoro zatem roszczenie o zwrot kosztów poniesionych na postawienie nagrobka nie może się opierać na ogólnej normie art. 361 § 2 k.c. ani też na przepisie art. 446 § 3 k.c., to jest rzeczą logiczną, że jedyną podstawą prawną tych roszczeń jest art. 446 § 1 k.c.
29 p or. w szczeg ó ln o ści u ch w a łę Sądu N a jw y ższ eg o z d n ia 26.X .1970 r. III P ZP 22/70, O SN C P 7—8/1971, poz. 100.
so p o r . w sz czeg ó ln o ści p u b lik a cje A . S z p u n a r a na tem at § 3 art. 446 k .c., a w sz cze g ó ln o ści: R oszczen ia (...), jw . str. 249—250; O d szk od ow an ie dla n a jb liższy ch c zło n k ó w rodziny* zm arłego, p ip 11/1968, str. 730 i nast.; P r zejście ro szczen ia z art. 446 § 3 k .c. n a sp a d k o b ie r c ó w u p ra w n io n eg o , N P 1/1972, str. 10—20; Glosa do orzec zen ia S ąd u N a jw y ższ eg o z dnia 10.XII.196» P iP 12/1970, str. 1032 i nast.
