Państwo faszystowskie (Bilans rządów pięcioletnich)

(1)

Dr. Antoni Peretiatkowicz Profesor Uniwersytetu Poznańskiego

Państwo faszystowskie

(Bilans rządów pięcioletnich)

1. Ideologja faszyzmu. Organizacja partji faszystowskiej. 2. Reformy konsty tucyjne. 3. Reformy administracyjne. 4. Reformy gospodarcze. 5. Silne i słabe

strony faszyzmu.

W październiku 1927 upłynęło pięciolecie marszu na Rzym i objęcia steru władzy państwowej przez Mussoliniego. Okres pięcioletni jest okresem drobnym w historji życia państwowego. Wystarcza jednak dla zorientowania się w charakterze no wego systemu politycznego. Wystarcza do zrobienia bilansu ogólnego rządów faszystowskich. Zastanówmy się przeto w krótkim zarysie nad ideologją faszyzmu, nad konkretnemi reformami przez faszyzm dokonanemi, nad silnemi i słabemi stronami faszyzmu.

1. Ideologia faszyzmu.

Były premjer włoski N i t t i utrzymuje w swej książce najnowszej1), że faszyzm nie reprezentuje żadnej doktryny. Pogląd taki mógł mieć pewną słuszność w latach 1919—20, gdy faszyści wysuwali hasła różnorodne, niekiedy najskraj-niejsze. Obecnie jednak ideologja faszyzmu skrystalizowała się wyraźniej i znalazła swój wyraz konkretny w formie wielu zasadniczych reform państwowych.

Istota ideologii faszystowskiej polega na przeciwstawieniu się hasłom przewodnim wielkiej rewolucji francuskiej oraz ostatniej rewolucji rosyjskiej. Faszyzm przeciwstawia się idei

1) F r a n c e s c o N i t t i „Bolschevisme, Fascisme et Democratie", Paris, 1926, Progrès Civique.

(2)

208* Dr. Antoni Peretiatkowicz

wolności, idei równości oraz idei walki klasowej. Innemi sło wami faszyzm przeciwstawia się liberalizmowi, demokracji, oraz socjalizmowi2).

L i b e r a l i z m polityczny wysuwał na plan pierwszy za sadę wolności indywidualnej. Rozpatrywał różne kierunki praw wolnościowych, które winny być nietykalne dla władzy pań stwowej. Uważał za cel państwa jak najdalej idące zabezpie czenie różnych wolności osobistych. W imię „wolności" tole rował również propagandę komunistyczną.

Faszyzm natomiast wysuwa na plan pierwszy nie inte resy jednostki, ale interes narodu i państwa, jako konkretnej organizacji politycznej narodu. Głosi zasadę zupełnego podpo rządkowania jednostki państwu. „Wszystko dla państwa, nic poza państwem, a przedewszystkiem nic przeciw państwu", powtórzył Mussolini w parlamencie w maju 1927 roku. „Spo łeczeństwo w rozumieniu faszyzmu", powiada jeden z głów nych teoretyków faszyzmu, minister R o c c o „nie jest tylko sumą jednostek, ale organizmem, posiadającym własne życie, własne cele, przekraczające cele jednostek oraz własną war tość duchową i historyczną 3). Faszyzm pozostawia jednost kom wolność tylko w tych granicach i w tych kierunkach, w których to jest zgodne z interesem państwa w jego rozu mieniu. Dlatego pozostawia wiele wolności w życiu gospodar-czem, uważając inicjatywę prywatną i własność indywidualną za korzystną dla rozwoju gospodarczego państwa. Możnaby powiedzieć, że dla liberalizmu wolność jest zasadą, dla faszy zmu jest metodą, dla liberalizmu wolność jest celem, dla faszy zmu tylko środkiem.

Również do idei d e m o k r a c j i faszyzm odnosi się kry tycznie. Demokracja bowiem wysuwa na plan pierwszy za sadę „równości". Równości politycznej, równości społecznej, równości gospodarczej. Stąd postulat równych praw politycz nych dla wszystkich jednostek, postulat powszechnego i

rów-2) Por. moją „Współczesną Encyklopedję Polityczną", 1927, Gebethner. 3) A l f r e d R o c c o . La transformazione dello Stato, (Politica, marzo 1922). Artykuł 1-szy ogłoszonej w kwietniu 1927 Carta del Lavoro głosi : „Na ród włoski jest organizmem posiadającym cele, życie i środki działania wyższe od jednostek i grup go składających. Stanowi on jedność moralną, polityczną

i ekonomiczną, która realizuje się integralnie w państwie faszystowskiem".

W tym duchu również wypowiada się G e n t i l e „Che cosa e il Fascismo", 1926 i P r e z z o l i n i „Faszyzm", Warszawa, 1926.

(3)

Państwo faszystowskie _209*

nego głosowania. Stąd także postulat głosowania proporcjo nalnego, ażeby również mniejszość miała udział we władzy państwowej.

Faszyzm natomiast twierdzi, że państwo powinno być oparte nie na idei równości, ale na idei kompetencji. Władza państwowa powinna znajdować się w ręku ludzi bardziej od innych zdolnych do wzniesienia się ponad interesy własne i do realizowania interesów narodu, pojętego jako nieskończony łańcuch pokoleń. Zasadzie równości przeciwstawia faszyzm zasadę autorytetu i hierarchji4). Stąd nazwa „La Gerarchia", jednego z głównych miesięczników faszystowskich, założone go i redagowanego przez Mussoliniego.

Faszyzm wreszcie przeciwstawia się s o c j a l i z m o w i . Socjalizm bowiem propaguje walkę klas, faszyzm zaś głosi współpracę klas. Socjalizm wysuwa na plan pierwszy interes klasowy, faszyzm zaś głosi podporządkowanie interesów kla sowych interesowi narodowemu. Socjalizm występuje prze ciw kapitałowi prywatnemu, faszyzm dąży do wzmocnienia produkcji, wzmocnienia kapitału i inicjatywy prywatnej, za strzegając państwu wymiar sprawiedliwości pomiędzy kla sami.

Z powyższych uwag widzimy, że ideologja faszyzmu jest właściwie ideologją nacjonalistyczną, co tłumaczy się połącze niem faszystów, posiadających znakomitą organizację siły po litycznej z nacjonalistami (Corradini, Rocco, Coppola), posia dającymi opracowaną szeroko ideologię polityczną. Istnieją jednak pewne różnice. Nacjonalizm nowoczesny bowiem, zwłaszcza niemiecki i rosyjski, posiadał charakter raczej ne gatywny, gdyż wysuwał na pierwszy plan walkę z innemi, są siedniemi narodami, dążąc do możliwego ich unicestwienia lub przynajmniej osłabienia. Faszyzm natomiast reprezentuje na-c j o n a l i z m p o z y t y w n y , wysuwająna-c na plan pierwszy nie Walkę z innemi narodami, ale pracę wewnętrzną dla wła snego narodu.

Dlatego faszyzm wysuwa na plan pierwszy 2 idee, które nie były dość silnie podkreślane przez nacjonalizm, mianowicie ideę k a r n o ś c i oraz ideę godności i znaczenia p r a c y .

Kiedy przed zdobyciem władzy pytano Mussoliniego, co ma wstąpić na miejsce liberalnego mechanizmu państwowego,

4) Jest tu pewien związek z ideami Pareta o elicie społecznej (Trattato di sociologia generale, 2 wyd., 1923).

(4)

odpowiedział: hierarchja faszystowska5). Po zdobyciu władzy zasada hierarchji i karności nie tylko nie została osłabiona, ale przeciwnie, została realizowana coraz silniej i wyraźniej. Prze jawia się to w sposób widoczny w samej organizacji partji fa szystowskiej.

Przyzwyczajeni jesteśmy do tego, że każda partja poli tyczna ma swoje władze (Radę Naczelną, Zarząd), oparte na wyborach. Inaczej jest w partji faszystowskiej, która nie zna wyborów. Według ostatniego statutu partji z 1926 r. o wła dzach partyjnych decydują nominacje, idące z góry. Na czele partji stoi Il D u c e oraz W i e l k a R a d a (Gran Consiglio), złożona z ministrów, członków Dyrektorjatu Narodowego i osób powołanych przez Il Duce. Wielka Rada formalnie, a Il Duce faktycznie mianuje G e n e r a l n e g o S e k r e t a r z a politycznego (obecnie Turati), który w rzeczywistości zarzą dza partją pod kierunkiem Il Duce. Sekretarz generalny mia nuje sekretarzy prowincjonalnych. Sekretarze prowincjonalni mianują sekretarzy lokalnych czyli przywódców miejscowych „fasci". Powyższych sekretarzy politycznych nie należy mie szać z sekretarzami administracyjnymi. Sekretarze polityczni bowiem są przywódcami odnośnych grup faszystowskich i są osobiście odpowiedzialni za działalność kierowanych przez nich „fasci". D y r e k t o r j a t N a r o d o w y (Direttorio Na zionale), który w dawnej organizacji partji faszystowskiej od grywał wielką rolę, obecnie ma znaczenie mniej ważne. Skła da się z Sekretarza Generalnego (politycznego), sekretarza ad ministracyjnego oraz 8 członków mianowanych przez Wielką Radę faszystowską. Powołany jest do współpracy z Sekreta rzem Generalnym, któremu pomaga w jego funkcjach różno-r rodnych. Wydaje rozkazy i normy partyjne drukowane w „Fo glio d' Ordini"6).

Wzorem karności i dyscypliny jest m i l i c j a f a s z y s t o w s k a ; nazwana obecnie Milicją Narodową. Określenie stanowiska prawnego milicji narodowej jest niezmiernie tru dne. Milicja jest organem państwa, gdyż podlega rozkazom premjera i otrzymuje pewną pomoc finansową ze strony pań stwa 7). Ale milicja jest jednocześnie organem partji, podlega

6) B e r n h a r d , System Mussoliniego, Poznań, 1925, Rzepecki, str. 76. 6) Por. B e c k e r a t h , Wesen und Werden des faschistischen Staates,

1927.

7) Pomoc ta jest znacznie mniejsza, aniżeli się zwykle przypuszcza. Przeważna bowiem część milicjantów składa się z ochotników, pełniących

(5)

Il Duce, rekrutuje się z tych, którzy poprzednio należą do fa szystowskich „avanguardisti" (w wieku 14—18 lat). Ten po dwójny charakter milicji narodowej nie wywołuje komplikacyj, ponieważ Il Duce jest jednocześnie premjerem, co jest uważane przez faszystów za zjawisko stałe i normalne. Nie ulega jednak wątpliwości, iż ten niewyraźny charakter prawny Milicji Na rodowej z trudnością dałby się pogodzić z charakterem pań stwa praworządnego.

Obok idei hierarchji i karności drugą ideą wysuniętą przez faszyzm na plan pierwszy jest idea g o d n o ś c i i z n a c z e n i a p r a c y . Nie było dotychczas kierunku politycznego, któryby tak silnie podkreślał znaczenie narodowe i państwo we pracy publicznej i prywatnej, któryby tak wytrwale dążył do podniesienia ilości, jakości i wydajności pracy. Praca w ideologji faszyzmu, zarówno praca fizyczna, jak praca umy słowa, nabiera specjalnej wartości i godności, staje się funkcją narodową. Artykuł 2-gi ogłoszonej przez Wielką Radę faszy stowską w kwietniu 1927 r. „Carta del Lavoro", głosi: „Praca w każdej postaci, intelektualnej, technicznej i ręcznej, stanowi obowiązek społeczny. Z tego i tylko z tego tytułu jest chronio na przez państwo. Całokształt produkcji stanowi jedność z punktu widzenia narodowego. Cel jej jest jednolity i zmierza do dobrobytu produkujących oraz rozwoju potęgi narodowej". Stąd zakaz strajków w przedsiębiorstwach użyteczności pu blicznej, stąd dążenie do usunięcia strajków z życia gospodar czego wogóle 8).

Zmierzając do zwiększenia ilości i wydajności pracy, fa szyzm równocześnie miał zawsze na oku sytuację materjalną i społeczną warstwy robotniczej. Pod tym względem faszyzm, jak to słusznie zaznacza V a l o i s w swej pracy najnowszej, poszedł znacznie dalej, aniżeli nacjonalizm, który mało zajmo wał się zagadnieniami socjalnemi i nie umiał znaleźć ich nale żytego rozwiązania 9). Wyrazem troski faszyzmu o

zabezpie-swą służbę bezpłatnie. Płatnymi są tylko ci milicjanci, którzy mają służbę stałą, a więc niejako pracę zawodową.

8) T. D z i e d u s z y c k i upatruje istotę faszyzmu w naukowej organizacji pracy państwowej i gospodarczej, tworząc analogje do tayloryzmu i fordyzmu. (Teorja ruchu faszystowskiego i państwa syndykalistycznego, 1927).

9) G e o r g e s V a l o i s , Le Fascisme, 1927. Natomiast formuła podawa na przez Valois, że faszyzm = nacjonalizm + socjalizm, jest mocno przesa dzona. Pogląd zaś nawiązujący faszyzm do idei 1789 r. jest zupełnie fałszywy.

(6)

czenie położenia warstwy robotniczej oraz zapewnienia cią głości produkcji jest ustawa syndykalistyczna z 1926 r., o któ rej w dalszym ciągu obszerniej pomówimy.

Obok zasad powyższych do istotnych składników ideolo gji faszystowskiej zaliczyć należy specyficzną taktykę faszy zmu. Taktyka ta jest powszechnie znana. Jest to zasada zdo bywania władzy zapomocą „akcji bezpośredniej". Nie przez parlament, nie przez pozyskiwanie opinji publicznej, ale przez silnie zorganizowaną „mniejszość", która w pewnych wypad kach i w pewnych sytuacjach ma moralne prawo narzucenia swojej woli „większości". Zasada, rozwinięta w syndykaliźmie francuskim przez S o r e l a1 0) , który, jak to sam Mussolini przyznaje, wywarł na niego wpływ znaczny. Obosieczność tej broni politycznej zrozumie każdy, gdy zważy, iż zasada „akcji bezpośredniej" była stosowana zarówno przez faszyzm, jak przez komunizm. To też jedynem uzasadnieniem taktyki fa szystowskiej może być okoliczność, że była ona niezbędną dla ocalenia Włoch przed zalewem komunizmu.

2. Reformy konstytucyjne.

Przechodzimy teraz do konkretnych reform przez fa szyzm dokonanych. Do najpierwszych i najważniejszych na leży r e f o r m a p a r l a m e n t u czyli stworzenie stałej i je dnolitej większości parlamentarnej.

Parlamentaryzm włoski w okresie powojennym znalazł się w stanie niemal beznadziejnym. Wprowadzona w 1919 r. zasada powszechności wyborów wraz z zasadą proporcjonalną i systemem głosowania na listy, spowodowały rozbicie izby poselskiej na kilkanaście stronnictw i frakcyj, a rezultatem tego była zupełna niezdolność do wytworzenia określonej i stałej większości parlamentarnej. Pogarszała sytuację oko liczność, iż partje we Włoszech grupowały się bardziej około pewnych osób (Giolitti, Orlando, Salandra, Nitti etc.), aniżeli około pewnych idei politycznych. W tej sytuacji wszelkie rzą dy były nietylko krótkotrwałe, ale także pozbawione wszelkiej energji i konsekwencji. Autorytet władzy państwowej upadał coraz bardziej. Wzrastała dezorganizacja administracji pu blicznej i w ślad za tem rosły wpływy komunistyczne.

Zaproponowana przez Mussoliniego i uchwalona w listo padzie 1923 roku reforma prawa wyborczego ustaliła nową

(7)

Państwo faszystowskie 2 1 3 *

zasadę, że stronnictwo, które uzyskuje przy wyborach w ca łym kraju w z g l ę d n ą w i ę k s z o ś ć głosów, otrzymuje 2/3 mandatów w izbie poselskiej. Jest tylko jedno zastrzeżenie, że stronnictwo to musi uzyskać conajmniej 25% wszystkich ważnie oddanych głosów.

W motywach ustawy Mussolini wyjaśnił, dlaczego propo nował proporcję 2/3 mandatów dla listy, która otrzymała naj więcej głosów. Sądzi on, że proporcja ta jest wystarczająca dla zapewnienia stałego Rządu, ale jednocześnie jest koniecz ną ze względu na większą gotowość do walki ze strony opo zycji, zwykle aktywniejszej od większości, która wobec pew ności zwycięstwa często wpada w wygodną bierność.

Słowem system włoski zapewnił względnej większości przy wyborach 2/3 mandatów. Pozostałe mandaty dzieli się po między stronnictwa mniejszości według systemu proporcjo nalnego, w stosunku do ilości głosów uzyskanych 11). W prak tyce przy wyborach, odbytych w kwietniu 1924 r. lista faszy stowska uzyskała bezwzględną większość12).

Z powodu krytyk, skierowanych przeciw tej ordynacji wy borczej przez obóz liberalno-demokratyczny, Mussolini na po czątku 1925 r. przeprowadził zmianę ordynacji wyborczej w kie runku systemu angielskiego, czyli okręgów jednomandatowych w połączeniu z zasadą względnej większości. Reforma ta nie weszła w życie. Zaznaczyć wszakże należy, iż nie była to zmiana tak istotna, jakby się pozornie wydawało. Zatrzymy wała bowiem zasadę decydującego znaczenia w z g l ę d n e j w i ę k s z o ś c i , a tylko obliczanie tej względnej większości miało następować nie w całym kraju, jak dotychczas, ale w po szczególnych okręgach, jak w Anglji.

Dążenie faszyzmu, ażeby uczynić parlament zdolnym do pracy ustawodawczej (oczywiście w duchu faszystowskim), doprowadziło w końcu do projektu oparcia izby poselskiej na syndykatach, czyli na reprezentacji gospodarczej. W 1926 roku istniał w kierowniczych kołach faszystowskich projekt opar cia na syndykatach izby wyższej czyli S e n a t u . Wystąpił

11) Bardziej szczegółowe dane dotyczące tej ustawy znajdzie czytelnik w moim dodatku do książki B e r n h a r d a „System Mussoliniego", Poznań,

1925, str. 71.

12) Obecnie opozycja w parlamencie włoskim prawie nie istnieje, ponie waż przeważną część opozycji urządziła w roku 1925 po zabójstwie Matteot-tiego secesję w parlamencie, co pociągnęło za sobą po upływie roku utratę mandatów.

(8)

2 1 4 * Dr. Antoni Peretiatkowicz

jednak przeciw temu odłam dawniejszych nacjonalistów (Cor-radini, Federzoni, Coppola etc.), który popiera utrzymanie składu Senatu W formie obecnej, powołując się na tradycję państwa włoskiego, na poziom obecnego Senatu i na wpływ, jaki zapewnia Rządowi obecny sposób powoływania sena torów (nominacja). I projekt upadł. W 1927 r. aktualną się stała sprawa oparcia na syndykatach I z b y p o s e l s k i e j . Tu jednakże wśród samych nacjonalistów nastąpił rozłam. Mini ster sprawiedliwości R o c c o popierał ten projekt, podczas gdy C o p p o l a , redaktor wpływowego miesięcznika faszy stowskiego „Politica" projekt ten zwalczał. Utrzymuje on, iż byłoby to zwycięstwem ideologji materjalistycznej i wysunię ciem w życiu państwowem na pierwszy plan sporów gospo darczych, zamiast zasadniczych zagadnień i zasadniczych war tości moralno-politycznych.

Ostatnie słowo w tej kwestji, jak we wszystkich, należało do Mussoliniego, który długo nie wypowiadał się zdecydowa nie. Dopiero w maju 1927 roku w swej wielkiej mowie, wypo wiedzianej w parlamencie, Mussolini zapowiedział oparcie Iz by poselskiej na korporacjach. W niedługim czasie ma być ustalony system wyborczy izby korporacyjnej13).

Obok reformy parlamentu drugą reformą konstytucyjną przez faszyzm dokonaną, było wzmocnienie nietylko faktycz ne, ale także prawne stanowiska s z e f a r z ą d u (il capo del governo) czyli premjera. Ustawa z 24 grudnia 1925 roku od różnia sytuację prawną premjera od sytuacji prawnej innych ministrów i pośrednio oznacza skasowanie rządów parlamen tarnych oraz wzmocnienie stanowiska króla i rządu. Premjer jest mianowany i odwoływany przez króla i jest wobec króla (nie wobec parlamentu) odpowiedzialny za ogólny kierunek polityki rządowej. Inni ministrowie są mianowani i odwoływa przez króla na wniosek premjera i są odpowiedzialni zaró wno przed królem, jak przed premjerem. Do premjera należy koordynacja prac poszczególnych ministrów, oraz decydowa nie w razie różnych opinij pomiędzy ministrami (dotychczas decydowała Rada Ministrów).

l 3) „Dzisiaj grzebiemy uroczyście kłamstwo powszechnego głosowania

demokratycznego. Pozostanie nadal Izba, ale ta Izba będzie wybrana poprzez organizacje korporacyjne państwa. W końcu tego roku i w roku przyszłym ustalimy formy, w których nastąpią wybory do Izby korporacyjnej państwa włoskiego". (Z mowy Mussoliniego w parlamencie 26 maja 1927 r.)

(9)

Ustawa powyższa wzmocniła jeszcze w innym kierunku stanowisko Rządu, stanowiąc, że żadna sprawa nie może być postawiona na porządku dziennym Izb, bez zgody premjera. Pozatem ustala specjalnie wysokie kary za zamachy skierowa ne przeciwko premjerowi oraz za obrazę premjera. Zostało to jeszcze wzmocnione ustawą z 25 listopada 1926, która posta nawia karę śmierci za wszelki „zamach na życie, całość lub wolność osobistą króla, regenta, królowej, następcy tronu oraz szefa rządu" czyli premjera.

Trzecią reformą konstytucyjną było uregulowanie prawda władzy wykonawczej do wydawania w pewnych wypadkach d e k r e t ó w z m o c ą u s t a w y . Już poprzednio stosowane było na terenie włoskim wydawanie przez króla w wypadkach koniecznych dekretów z mocą ustawy (decreti-legge), które potem były aprobowane przez parlament. Jednakże praktyka ta nie opierała się na wyraźnych przepisach i zawsze wzbu dzała wątpliwości prawne. Dopiero obecnie ustawa z 31 stycz nia 1926 r. uregulowała tę kwestję w sposób bardziej określo ny. Unormowała ona dokładniej kompetencję władzy wyko nawczej w delikatnej z punktu widzenia prawnego sprawie wydawania „norm prawnych". Pozatem nadała królowi pra wo wydawania „dekretów z mocą ustawy" w wypadkach:

1) gdy Rząd został do tego upoważniony przez ustawę w gra nicach nadanej mu przez parlament delegacji ustawodawczej, 2) w wypadkach nadzwyczajnych, gdy tego wymagają powo dy naglące o konieczności absolutnej 14). Dekrety te muszą być przedstawione parlamentowi (jednej z izb) najpóźniej na trze-ciem posiedzeniu po ogłoszeniu dekretu w celu uchwalenia go w formie ustawy. Tracą one moc obowiązującą, jeżeli jedna z Izb odmówi ich zatwierdzenia lub też jeżeli w ciągu 2 lat nie zostały zastąpione przez ustawę. Przepisy powyższe stanowią poważne wzmocnienie stanowiska króla i Rządu, który może w pewnych wypadkach zmieniać ustawy zapomocą dekretów.

3. Reformy administracyjne.

Obok reform konstytucyjnych faszyzm przeprowadził ca ły szereg reform administracyjnych. Przewodnia myśl tych re form jest zawsze ta sama: wzmocnienie władzy rządowej,

na-14) Przy zmianie Konstytucji polskiej w połowie 1926 r. przepisy po wyższe o dekretach z mocą ustawy miały znaczny wpływ na ustawodawcę polskiego.

(10)

danie większej siły i większej sprawności administracji pu blicznej 15).

Jest to połączone ze znacznem ograniczeniem samorządu, idzie naogół po linji reform administracyjnych Napoleona I-go we Francji. Ustawa z 28 października 1925 r. skasowała do tychczasowe władze samorządowe w Rzymie i ustanowiła urząd Gubernatora Rzymu, mianowanego przez króla. Do po mocy mu dodana została Rada Miejska, częściowo mianowa na, a częściowo desygnowana przez różne instytucje. Władza tej Rady Miejskiej jest bardzo ograniczona i według wzoru na poleońskiego cała władza i cała odpowiedzialność spoczywa na jednej osobie (system monokratyczny) : na Gubernatorze. Ustawa z 4 lutego 1926 r. skasowała samorząd wybieralny w gminach z ludnością poniżej 5 000 i ustanowiła tam komisa rzy rządowych (podestà), mianowanych dekretem królewskim

na 5 lat i jedynie odpowiedzialnych za działalność administra

cyjną gminy. Obok niego jest Rada gminna, mianowana przez prefekta w jednej trzeciej bezpośrednio, a w dwóch trzecich na podstawie desygnacji instytucyj lokalnych. Atrybucje tej Rady gminnej mają charakter doradczy. Na podstawie do świadczeń, poczynionych z ustawą powyższą, dekret-ustawa z 3 września 1926 r. rozciągnął ją z pewnemi modyfikacjami na wszystkie gminy w państwie. Cel powyższych reform jest jasny. Chodziło o zapewnienie sprawności administracyjnej oraz lojalności politycznej kierowników administracji pu blicznej.

Bardzo surowe rygory zastosował faszyzm w stosunku do p r a s y . Ustawa z 31 grudnia 1925 r. zmierza do tego, aże by uczynić prasę istotnie o d p o w i e d z i a l n ą . Kasuje więc instytucję t. zw. redaktorów odpowiedzialnych i nakłada po ważną odpowiedzialność na faktycznych kierowników pisma. Odpowiadają oni karnie i cywilnie, przyczem odpowiedzial ność cywilną ponoszą solidarnie wydawca i wszyscy właści ciele pisma. Gwarancję tej odpowiedzialności stanowią ma szyny, czcionki i inne przedmioty drukarni, w której druko wane jest dane pismo. Faktyczny kierownik pisma musi być zatwierdzony przez prefekta prowincji. Poza odpowiedzial nością karną i cywilną kierownik pisma może otrzymać od

15) Por. P e t r o n e . Il nuovo diritto costituzionale e amministrativo, Ro ma, 1927 i T a m b a r o. Il diritto pubblico nella nuova legislazione italiana, Napoli, 1927.

(11)

Państwo faszystowskie _217*

prefekta „ostrzeżenie". Po dwukrotnem ostrzeżeniu w ciągu jednego roku prefekt może usunąć danego kierownika pisma. Zatwierdzenie nowego kierownika zależy również od prefek ta. W razie niezastosowania się do przepisów powyższych na pismo nakłada się sekwestr (zajęcie). Wreszcie ustawa oma wiana tworzy przy Sądach Apelacyjnych korporacje dzienni karzy (Ordine dei giornalisti). Tylko osoby należące do kor-poracyj, mogą wykonywać zawód dziennikarski.

Również przepisy dotyczące s t o w a r z y s z e ń zostały zaostrzone. Już ustawa z 25 listopada 1925 r., skierowana prze ciw masonom, zakazała tajnych stowarzyszeń. Dokładniej kwestje te reguluje dekret królewski z 6 listopada 1926 roku o bezpieczeństwie publicznem. Czyni on łatwiejszą kontrolę władz, zmuszając założycieli, kierowników i reprezentantów wszelkich stowarzyszeń do dokładnego informowania władz o statucie, członkach i działalności stowarzyszenia. Każde sto warzyszenie może być rozwiązane przez prefekta: 1) jeżeli podaje informacje fałszywe, 2) jeżeli rozwija działalność sprzeczną z ustrojem narodowym państwa. Szczególne prze pisy dotyczą urzędników państwowych, którzy zobowiązani są na żądanie zwierzchników złożyć deklarację, czy nie nale żą do tajnych związków, choćby w charakterze zwykłych członków.

Dekret powyższy reguluje również kwestje z g r o m a d z e ń w kierunku większej kontroli władz. Organizatorzy każdego zgromadzenia publicznego obowiązani są uprzedzić o tem władze bezpieczeństwa przynajmniej na 3 dni naprzód. Za „publiczne" uważa się również zgromadzenie za zaprosze niami, jeżeli z ilości osób zaproszonych i z celu zebrania wy nika jego charakter publiczny. Władze mogą zakazać odbycia zgromadzenia z powodów porządku publicznego, moralności lub zdrowia publicznego.

Celem wszystkich zaznaczonych reform konstytucyjnych i administracyjnych jest utrwalenie rządów faszystowskich przez wzmocnienie władzy rządowej, która nabiera w ten spo sób niezwykłej siły i sprężystości.

4. Reformy gospodarcze.

Wśród faszystowskich reform gospodarczych największe znaczenie ma ustawa syndykalistyczna z 3 kwietnia 1926 r. Ustawa ta zasługuje na uwagę nietylko z punktu widzenia wło skiego. Przedstawia bowiem pierwszą próbę zasadniczego

(12)

rozwiązania kwestji robotniczej oraz stałego uregulowania wzajemnego stosunku pomiędzy kapitałem a pracą. Znacze nie polityczne tej reformy zrozumiemy, gdy zważymy zamiar Mussoliniego oparcia na syndykatach reprezentacji parlamen tarnej.

Syndykalizm faszystowski — powiedział Mussolini przy omawianiu ustawy w parlamencie — różni się od syndyka-lizmu czerwonego w tym punkcie zasadniczym, że nie dąży do zniesienia prawa własności. Dąży on do współdziałania kapitału i pracy w procesie produkcyjnym, w celu spotęgowa nia samej produkcji.

Faszyzm — powiedział w parlamencie minister sprawie dliwości R o c c o , główny twórca ustawy syndykalistycznej — ma tę zasługę historyczną, że restytuował równowagę po między warstwami społecznemi, że zajął stanowisko modera tora i arbitra pomiędzy klasami. Uczynił to w celu przeszko dzenia, aby jedna klasa zapanowała nad drugą i aby z tej wal ki wynikła niemoc państwa i nędza obywateli.

Jakkolwiek sama ustawa syndykalistyczna ujęta jest w formę zwięzłą i prostą, to jednak szereg późniejszych de kretów, rozporządzeń i okólników administracyjnych, jak rów nież sama różnorodność i komplikacja sytuacyj społeczno-gospodarczych wywołały tyle kwestyj wątpliwych, że dokła dne zorjentowanie się w tem wszystkiem stało się nawet dla Włochów dość trudne. Pewne ułatwienie w tej mierze stanowi wydana niedawno książka C o s t a m a g n a , jednego z najbliż szych współpracowników ministra Rocco, która daje bardzo dokładny obraz nowego prawa syndykalistycznego włoskiego i obszerną analizę wszystkich kwestyj wątpliwych i spor nych 16).

Możnaby powiedzieć, że prawo syndykalistyczne włoskie opiera się na czterech zasadach przewodnich: 1) zasada jedno ści syndykatu, 2) zasada umów zbiorowych, 3) ustanowienie trybunałów pracy z orzecznictwem obowiązującem, 4) zakaz strajków i lokautów, które uznano za przestępstwa.

Zasada jedności syndykatu oznacza, że w danym zawo dzie i danem miejscu może być tylko jeden syndykat praco biorców i jeden syndykat pracodawców i że syndykat ten

re-l6) Carlo C o s t a m a g n a . Diritto corporativo italiano, 1927, z przed-Mową. A. Rocco. W języku polskim na uwagę zasługuje książka Dr. A. Szy m a ń s k i e g o „Mussolini i korporacyjna przebudowa Włoch". Lublin, 1927.

(13)

prezentuje ogół robotników lub przedsiębiorców danej kate gorji. Rzecz jasna, że w praktyce Rząd będzie zatwierdzał czyli nadawał znaczenie prawne przedewszystkiem syndyka tom faszystowskim.

Syndykaty lokalne mogą łączyć się w federacje, te ostatnie w konfederacje. Obecny regulamin przewiduje 6 kon-federacyj narodowych pracodawców i 6 konkon-federacyj narodo wych robotników, według głównych gałęzi produkcji: prze mysł, rolnictwo, handel, transport morski i powietrzny, trans port lądowy, banki. Pozatem przewidziana jest 13-ta konfede racja zawodowa: wolnych zawodów i artystów. Kontrolę nad syndykatami sprawuje Minister Korporacyj. Urzędnicy pań stwowi i samorządowi nie mogą tworzyć syndykatów, chyba za specjalnem upoważnieniem Rządu.

Ogłoszona dnia 21 kwietnia 1927 roku Carta del Lavoro zawiera szereg zasad i przepisów, dotyczących umowy zbio rowej, płacy, ochrony i ubezpieczenia pracy.

Według terminologji obecnie przyjętej należy odróżniać „syndykaty" i „korporacje". Syndykaty są zrzeszeniami ludzi tego samego zawodu, mają zdolność prawną i pewną władzę dyscyplinarną. Ustawa syndykalistyczna mówi tylko o syndy katach. Korporacje natomiast reprezentują pewną gałąź pro dukcji W danem miejscu i składają się z reprezentantów przed siębiorców, robotników i urzędników (prywatnych), pod prze wodnictwem osoby mianowanej przez Ministra Korporacyj. Korporacje nie mają osobowości prawnej i są tylko organem administracyjnym państwa. Są one przewidziane jedynie w rozporządzeniach wykonawczych, jako organ pomocniczy administracji państwowej. Ogłoszona Karta Pracy nadaje kor poracjom charakter organu pośredniczącego w zatargach, przed zwróceniem się do Trybunału pracy.

Główny organizator syndykatów i korporacyj faszystow skich R o s s o n i w swym odczycie, wygłoszonym niedawno w Uniwersytecie Rzymskim, powiedział, że syndykalizm fa szystowski został przyjęty z większem uznaniem przez robo tników, aniżeli przez przedsiębiorców. Robotnicy bowiem czu ją, że oznacza on stabilizację ich sytuacji społeczno-gospodar czej, dając im obronę syndykatu i ochronę sądową. Faszyzm jednak nie zatrzyma się w tym punkcie, tylko pójdzie dalej w kierunku poprawy doli robotniczej. Będzie on dążył do zna lezienia formy prawnej, któraby, nie hamując produkcji, za pewniła robotnikowi udział w zyskach przedsiębiorstwa i związała go w ten sposób mocniej z warsztatem pracy.

(14)

5. Silne i słabe strony faszyzmu.

Pisanie o s i l n y c h stronach faszyzmu należy do zadań mało wdzięcznych, gdyż kwestje te były wielokrotnie oma wiane w prasie i publicystyce i należą do tematów powszech nie znanych. Ograniczam się przeto do przypomnienia rzeczy najważniejszych.

Największą zasługę faszyzmu stanowi to, iż obalił i nie mal unicestwił komunizm, który w okresie powojennym już, że tak powiem, chwytał Włochy za gardło. Że zwycięstwo komu nizmu na terenie włoskim było wówczas bliskie, przyznają to sami komuniści 17). Już fabryki i koleje żelazne były w znacz nej części okupowane przez socjalistów i komunistów, już na padano na oficerów na ulicach, już król i ministrowie nie mogli ruszyć się z Rzymu bez narażenia życia na niebezpieczeństwo. Wprawdzie przeciwnicy faszyzmu (Nitti, Sturzo, Bonomi) twierdzą, że komunizm już był opanowany wówczas, gdy fa szyzm urządził pochód na Rzym18), zapominają jednak dodać, że to opanowanie komunizmu nastąpiło nie przez Rząd, zupeł nie bezsilny, ale dzięki Mussoliniemu i mocnej już wówczas or ganizacji faszystów.

W dziedzinie konstytucyjnej faszyzm usunął kryzys par lamentaryzmu i stworzył silny Rząd, oparty o stałą większość parlamentarną. Wzmocnił również konstytucyjne stanowisko króla, kasując rządy parlamentarne.

W dziedzinie administracyjnej faszyzm doprowadził do usprawnienia administracji dzięki jednolitości, sile i spręży stości władzy rządowej. Nawet powierzchowna obesrwacja obecnego funkcjonowania kolei, poczt i różnych urzędów świadczy o różnicy korzystnej w porównaniu z okresem po przedzającym faszyzm. Niektóre zjawiska ujemne, jak np. ma fja sycylijska, z któremi nie mógł sobie dać rady żaden rząd włoski, zostały wytępione dopiero przez rząd faszystowski.

1 7) „Włochy w 1920 r. były znacznie bliższe swego października (data

rewolucji bolszewickiej), aniżeli można sądzić. Przy dokladnem zbadaniu te go, co odbywało się we Włoszech, w roku 1920, powstaje obraz, przypomina jący bardzo naszą kiereńszczyznę". (Wiestnik komunisticzieskoj Akadiemji,

1927, ks. XIX, str. 71).

1 8) Francesco N i t t i . Bolschevisme, Fascisme et Démocratie. Paris,

1926; D o n L u i g i S t u r z o . L'Italie et le Fascisme, Paris, 1927, B o n o m i . Du socialisme au Fascisme. Paris, 1924.

(15)

W dziedzinie skarbowo-gospodarczej faszyzm doprowa dził do równowagi budżetowej, do stabilizacji liry włoskiej, do usunięcia strajków, a w trudnej dziedzinie konfliktów socjal nych stworzył ciekawą próbę ich pokojowego rozwiązania przez przymusowe Trybunały pracy. To też jedną z najczęst szych opinij, którą się słyszy podczas pobytu we Włoszech, jest ta, że „Mussolini nauczył nas pracować".

W dziedzinie polityki międzynarodowej faszyzm przyczy nił się do wzmocnienia wpływów i znaczenia Włoch, a delika tną sprawę, związaną w Fiume, potrafił rozwiązać w sposób pokojowy na korzyść swego narodu.

W dziedzinie stosunku państwa do Kościoła faszyzm za stąpił dotychczasową walkę przez politykę porozumienia i współpracy, co musiało mieć wpływ dodatni pod względem wychowania moralnego oraz wzmocniło powagę zarówno pań stwa jak Kościoła.

Wszystko to stanowi rezultat tak poważny, że musi wy wołać uznanie każdego bezstronnego badacza stosunków wło skich. Są to silne strony faszyzmu.

Ale faszyzm ma także swoje s ł a b e strony, które rów nież podkreślone być muszą. Sformułowanie tych słabych stron jest znacznie trudniejsze, aniżeli stron silnych, prasa bo wiem włoska nie ma możności krytykowania faszyzmu, a prze ciwnicy faszyzmu na emigracji przedstawiają sytuację Włoch w sposób tendencyjny, bardzo odległy od istotnego stanu rze czy. Sądzę, że słabe strony faszyzmu sprowadzają się głównie do 2 punktów: 1) s k a s o w a n i e w o l n o ś c i p o l i t y c z nej, 2) z a c h w i a n i e p r a w o r z ą d n o ś c i .

Nie ulega wątpliwości, że niezwykła w historji siła wła dzy rządowej i związane z tem wzmocnienie porządku pań stwowego pociągnęło za sobą jednocześnie zupełne niemal ska sowanie wolności politycznej. Jaskrawym dowodem tego jest fakt, że prasa opozycyjna nie istnieje, bo istnieć nie może. Są tylko pisma faszystowskie lub też pisma neutralne, ale popie rające faszyzm. Niema więc wolności prasy. Niema również wolności zgromadzeń i stowarzyszeń, ponieważ zgromadzenia i stowarzyszenia antyfaszystowskie są zakazane. Zdarzały się nawet wypadki rozwiązywania kongresów naukowych z po wodu wygłaszanych na nich przemówień w duchu liberalnym. Także autonomja uniwersytetów została ograniczona i Rząd uzyskał prawo usuwania niepożądanych dla siebie profesorów, jakkolwiek w praktyce rzadko z tego korzysta. Zupełne nie mal skasowanie samorządów terytorjalnych przez zamianę

(16)

wyborów na nominacje stanowi również znaczne ograniczenie wolności politycznej.

Być może ograniczenia te były niezbędne dla zwalczenia komunizmu. Jeżeli jednak rozpatrujemy faszyzm nie z punktu widzenia chwili, ale jako pewien system polityczny, to musimy ograniczenia wolności obywatelskiej tak daleko idące zaliczyć do minusów faszyzmu. Faszyści wprawdzie utrzymują, że na ród włoski pragnie porządku, nie wolności i zapewne w danej chwili mają wiele słuszności. Zapominają jednak, że na dłuższą metę żaden naród kulturalny z utratą wolności indywidualnej się nie pogodzi. Przecie historja różnych ustrojów politycz nych jest wiecznem ścieraniem się idei porządku z ideą wol ności. Zapewne, wolność bez porządku prowadzi do anarchji. Ale porządek bez wolności prowadzi do despotyzmu. Normal ny ustrój polityczny, jak to zawsze twierdzili wybitni myśli ciele polityczni (Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, Montes kjusz etc.) powinien obydwa czynniki z sobą połączyć. Auto rytet i wolność winny być z sobą harmonijnie zespolone.

Drugą słabą stronę faszyzmu stanowi z a c h w i a n i e p r a w o r z ą d n o ś c i . Wynika to z metody „akcji bezpo średniej" oraz całkowitego opanowania władzy państwowej przez jedną partję. Jest rzeczą zrozumiałą, że ludzie przyzwy czajeni do „akcji bezpośredniej", nie mają ochoty się prawo-wać. Mają oni tendencję do samodzielnego i bezpośredniego narzucania swojej woli, do samodzielnego i bezpośredniego wymierzania sprawiedliwości z pominięciem normalnych or ganów państwowych. Stąd demolowanie przez faszystów re-dakcyj pism i mieszkań ludzi inaczej myślących, stąd wyrzu canie z Izby poselskiej posłów opozycyjnych, stąd głośne za bójstwo Matteottiego w 1925 r. Nawet w sprawach niepoli tycznych faszyści niejednokrotnie wyzyskują swoją pozycję grupy panującej w stosunku do innych grup — podległych. Przywódcy faszystów, zwłaszcza w odległej prowincji, przy bierali czasem charakter kacyków nieograniczonych, którym wszyscy we wszystkiem ulegać musieli. Władze państwowe są często wobec takich zjawisk bezsilne. Nie chcą się bowiem narazić na opinję wrogów faszyzmu. Dotyczy to również są-dów, zwłaszcza wobec zawieszenia zasady nieusuwalności sę dziów, która jest jednym z podstawowych warunków prawo rządności w państwie. Konkretny reprezentant siły państwo wej, milicja narodowa, jest jednocześnie organem partyjnym, mało powołanym do bezstronnego i sprawiedliwego działania w konkretnych wypadkach spornych.

(17)

Zaznaczyć wszakże należy, że Mussolini stara się, w mia rę możności, tępić nadużycia faszystów i że te nadużycia zmniejszają się w miarę normalizacji życia państwowego i w miarę stopniowego zlewania się organizacji partyjnej z or ganizacją państwową.

Za najsłabszą stronę faszyzmu uważają przeważnie — na wet zwolennicy faszyzmu — okoliczność, że faszyzm opiera się na jednej osobie, na Mussolinim, po ustąpieniu którego, jak twierdzą, faszyzm musi się skończyć. Owa słynna kwestja „dopo Mussolini", owo pytanie, co będzie po Mussolinim, zaj muje żywo umysły polityków współczesnych zarówno we Włoszech, jak gdzieindziej.

Ażeby należycie odpowiedzieć na to pytanie, należy od różnić dwie rzeczy w faszyźmie: 1) techniczną organizację si ły politycznej, 2) zasady narodowo-wychowawcze przez fa szyzm głoszone i konkretne reformy przez faszyzm dokonane.

T e c h n i c z n a o r g a n i z a c j a s i ł y p o l i t y c z n e j jest niewątpliwie dziełem Mussoliniego. Nie tylko w tem zna czeniu, że on tę organizację stworzył, ale także w tem znacze niu, że cała organizacja na nim się opiera. Mussolini jest od 1922 r. faktycznym dyktatorem Włoch. Od 1926 r. jest nim również formalnie, skoro nowy statut partji faszystowskiej skasował wybory i pozostawił jedynie nominacje od góry do dołu, utrzymując na szczycie tej drabiny hierarchicznej Mus soliniego. Przysięga, którą składają faszyści, brzmi: „Przy sięgam wypełniać bezwzględnie wszelkie rozkazy Il Duce i służyć dziełu rewolucji faszystowskiej wszelkiemi memi si łami, a jeśli zajdzie potrzeba, moją krwią". Obecna organizacja faszyzmu bez osoby Mussoliniego nie da się pomyśleć. Można-by się spierać na temat, czy Mussolini jest geniuszem, czy też nie jest. Ale nawet przeciwnicy Mussoliniego przyznają, że jest to człowiek niezwykle utalentowany, człowiek, do którego mi-ijony ludzi mają bezwzględne zaufanie i bezwzględne przywią zanie.

Otóż przyznać należy, że ten czynnik talentów, czynnik bezwzględnego zaufania i bezwzględnego posłuszeństwa jest czynnikiem nieprzenośnym. Nie można go dowolnie z osoby na osobę przenieść w drodze jakiejś uchwały czy rezolucji. To nam tłumaczy, dlaczego wszelkie próby przeniesienia faszy zmu do innych krajów pozostają bez rezultatu. Pod tym wzglę dem obecny faszyzm jest jak najściślej związany z osobą Mus soliniego. Nie znaczy to, żeby faszyzm na wypadek utraty Mussoliniego musiał się rozpaść. Znaczy to jednak, że

(18)

224* Dr. Antoni Peretiatkowìcz

szyzm w braku Mussoliniego musiałby znaleźć n o w e for

my o r g a n i z a c y j n e , nowe ukształtowanie formalne i prawne, dostosowane do nowej sytuacji personalnej.

Ale faszyzm obok strony organizacyjnej ma jeszcze drugą, może ważniejszą stronę, mianowicie z a s a d y n a r o d o w o -w y c h o -w a -w c z e , przez faszyzm głoszone i konkretne re formy przez faszyzm dokonane. Ta dziedzina jest mniej zależ na od czynników personalnych i posiada znaczenie trwalsze. Nie ulega bowiem wątpliwości, że faszyzm obok pewnych skrajności i nadużyć związanych z taktyką akcji bez pośredniej, wysunął na porządek dzienny cały szereg zdro wych idei społeczno-politycznych, które dały dodatnie rezul taty na terenie włoskim i które stopniowo przenikają do innych krajów, często w sposób niewidoczny. Zasada podporządko wania interesów osobistych interesom narodowym, zasada karności w życiu organizacyjnem, zasada godności i znaczenia narodowego pracy, zasada współdziałania kapitału z pracą pod opieką państwa, zasada ograniczenia rządów parlamen tarnych i wzmocnienia władzy rządowej, zasada współpracy państwa z Kościołem w dziedzinie wychowania moralnego — są to zasady zdrowe, przenikające coraz silniej do współcze snej świadomości politycznej. Gdyby nawet faszyzm w zna czeniu siły politycznej miał upaść (na co się bynajmniej nie zanosi), to zasady powyższe, wszczepiane systematycznie i skutecznie w społeczeństwo, zachowają swoją wartość pod względem narodowo-wychowawczym. Wartość tem większą, że nie są to zasady papierowe, lecz istotnie są w czyn Wcie lane.