Polscy wojskowi kapelani salezjańscy w okresie drugiej wojny światowej

Jan Pietrzykowski

Polscy wojskowi kapelani salezjańscy

w okresie drugiej wojny światowej

20 * 2004 * s. 479–494

KS.JAN PIETRZYKOWSKI SDB

POLSCY WOJSKOWI KAPELANI SALEZJAŃSCY

W OKRESIE DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

WSTĘP

W okresie międzywojennym salezjanie polscy z różnych przyczyn nie an-gażowali się w duszpasterstwo wojskowe. Jednak potrzeba tego rodzaju posługi była już aktualna w momencie odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. Polski Komitet Narodowy zwracał się kilkakrotnie z prośbą do domu general-nego w Turynie o kapelanów dla organizujących się Polskich Sił Zbrojnych we Francji. Niestety, z nieznanym nam bliżej przyczyn odpowiedzi były wymijają-ce lub negatywne1.

Działalność salezjanów wśród żołnierzy polskich w czasie drugiej wojny światowej ograniczała się w większości do inicjatywy prywatnej i nie miała cha-rakteru akcji zorganizowanej z tego względu, że jedynie nieliczna grupa księży znalazła się za granicą. Niniejsze opracowanie obejmuje sześć lat – od czerwca 1939 do sierpnia 1945 r. Uwzględniono tylko tych salezjanów, którzy we wspo-mnianym okresie zostali oddelegowani przez przełożonych zakonnych do duszpa-sterstwa wojskowego lub zostali zaangażowani przez biskupa polowego. Dlatego też pominięto kapelanów szpitali wojskowych, zmobilizowanych w późniejszym okresie. Konsekwentnie nie uwzględniono także duszpasterzy (zasadniczo byłych więźniów) obozów przejściowych dla Polaków, zorganizowanych na terytorium pokonanych Niemiec. Biogramy salezjanów przedstawiono w porządku chrono-logicznym, biorąc pod uwagę datę i miejsce powołania do polskich sił zbrojnych w kraju, jak i na obczyźnie.

1

Archivio Salesiano Centrale (ASC), E 999 Polonia Generica. Comitato Natzionale Polacco do ks. Generała M. Rua, Roma 30 XI 1918, 23 XII 1918, 20 I 1919.

ZMOBILIZOWANI W KRAJU

Do pierwszych salezjanów polskich powołanych do duszpasterstwa polowe-go należał ks. WŁADYSŁAW DEC2. Był kapelanem Wojska Polskiego, SZP, ZWZ,

AK. Młodemu księdzu pracującemu w Przemyślu biskup polowy Józef Gawlina zlecił w czerwcu 1939 r. obowiązki kapelana junaków w Lipowicy. Po wybuchu drugiej wojny światowej ks. Dec razem z 22. Dywizją Piechoty Górskiej dotarł w trakcie walk do tzw. Przyczółka Rumuńskiego w rejonie Kołomyjki. Pod koniec września tego roku wrócił do domu rodzinnego w Daszawie i razem z poruczni-kiem Edmundem Krzyżem nawiązał kontakt z SZP we Lwowie i tu zaczął orga-nizować oddział SZP. W Daszawie w grudniu 1939 r. został zaprzysiężony3

. Ksiądz Dec w działalności konspiracyjnej posługiwał się pseudonimami „Sko-rupka” i „Brat Celestyn”. W sierpniu 1941 r. wrócił do Przemyśla i pracował jako katecheta w szkole im. Jana Kantego. Po przekształceniu ZWZ w AK ks. Dec otrzymał przydział do Komendy Obwodu Przemyśl-Zasanie i pełnił funkcję kape-lana w oddziale kapitana Gołębiowskiego. Od stycznia 1942 do maja 1944 r. or-ganizował w terenie grupy do odbioru zrzutów oraz prowadził działalność wy-wiadowczą. Zagrożony aresztowaniem wiosną 1944 r. opuścił Przemyśl i zamel-dował się w Komendzie Obwodu Lwów. Na nowym miejscu został oddelegowa-ny do oddziału partyzanckiego „Pasieki” pod dowództwem kapitana Draża (Soty-rowicza), który działał w rejonie Lwów-Daszawa. Jurysdykcję do duszpasterskiej posługi otrzymał od biskupa Eugeniusza Baziaka. Do Przemyśla ks. Dec wrócił we wrześniu 1944 r., już po wkroczeniu wojsk sowieckich. Zaangażował się czynnie w szkolnictwo i harcerstwo.

W 1990 r. otrzymał awans na stopnień podpułkownika. Został odznaczony Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem AK, Krzyżem Partyzanckim, Medalem Wojska Polskiego, Krzyżem zasługi dla ZHP z rozetą4.

Pod koniec sierpnia 1939 r. został zmobilizowany w Ostrzeszowie ks. ALOJZY GOLUBSKI5, z rozkazem stawienia się w Lublinie. Ksiądz inspektor

2

Ur. 26 I 1907 r. w Daszawie pow. Stryj, syn rolników: Antoniego i Tekli z d. Serafin. Do szkoły średniej uczęszczał w Krakowie i w Marszałkach i tam zdał maturę. Nowicjat odbył w Czerwińsku, na którego zakończenie 15 VIII 1926 r. złożył pierwszą profesję zakonną. Filozofię studiował w Marszałkach, a teologię w Krakowie, gdzie 29 VI 1938 r. przyjął święcenia kapłańskie. W 1939 r. na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie uzyskał tytuł magistra teologii. W latach 1990–1997 był kapelanem 14. Brygady Pancernej w Przemyślu. Zmarł 12 XI 1999 r., został pochowany na zasańskim cmentarzu. Por. Archiwum Salezjańskiej Inspektorii Krakowskiej (ASIK), Teczka Personalna, Dyplom Magistra Teologii L.253/1939; Poświęcił się

Bogu i Ojczyźnie. „Pogranicze” 16 XI 1999, s. 1–2.

3

ASIK, Teczka Personalna, Zaświadczenie Weryfikacyjne. Koło Byłych Żołnierzy Armii Kra-jowej, Londyn 15 X 1981.

4

ASIK, Teczka Personalna, Legitymacje, Pisma urzędowe: Na wieczną wartę. „Życie Podkar-packie” 17 XI 1999, s. 12.

Adam Cieślar sankcjonował to listem posłuszeństwa, przeznaczając ks. Golub-skiego do Tudorowa na Wołyniu, aby tam zorganizował opiekę duszpasterską nad opuszczoną młodzieżą i pogranicznymi oddziałami Wojska Polskiego6

. No-cą z 31 sierpnia na 1 września ks. Alojzy wyjechał pociągiem z Ostrzeszowa do miejsca przeznaczenia i dopiero wieczorem 16 września dotarł do Równego na Wołyniu. Następnego dnia – w niedzielę – miasto to zajęły wojska radzieckie. 12 października, po uzyskaniu cywilnego ubrania i przepustki, wyjechał pocią-giem do Lwowa. W Kurii Metropolitalnej Obrządku Łacińskiego we Lwowie otrzymał przydział placówki duszpasterskiej w Worochcie (dekanat stanisła-wowski), znajdującej we wschodnich Karpatach nad granicą węgierską. 26 grudnia 1939 r. w towarzystwie dwóch oficerów polskich udał się na Wę-gry7. Po zarejestrowaniu się w punkcie zbornym dotarł do konsulatu polskiego w Budapeszcie i 29 grudnia oddał się do dyspozycji biskupa Karola Radońskie-go8. Z węgierskiej Kurii Polowej otrzymał ks. Golubski jurysdykcję do spra-wowania duszpasterstwa w obozach dla Polaków. Pierwszym miejscem pracy kapelana była misja Csaroda koło Beregszasz, gdzie znajdował się obóz dla internowanych ok. 300 żołnierzy i kilku oficerów. Systematyczne ucieczki in-ternowanych do organizujących się Polskich Sił Zbrojnych we Francji przyczy-niły się do zlikwidowania tej placówki po Wielkanocy 1940 r.9

. Kolejnym eta-pem pracy ks. Golubskiego był obóz dla około 100 oficerów polskich interno-wanych w Lengyeltoti blisko Balatonu. Przebywał tam tylko od czerwca do września 1940 r. Na własną prośbę przeniesiono go do podobnej placówki znaj-dującej się w miejscowości Eger, gdzie przebywało wtedy około 80 oficerów w randze od kapitana do pułkownika10_{. Kapelan zamieszkał gościnnie u}

5

Ur. 16 III 1894 r. we Wlewsku pow. brodnicki na Pomorzu, syn Walentego i Marianny. Gimnazjum klasyczne ukończył w Oświęcimiu i w Radnej na Słowenii. W latach 1914–1915 odbył nowicjat w Radnej i tam uczył się filozofii. Przez kilka miesięcy przebywał na froncie francuskim. Teologię studiował w Foglizzo, a 27 VII 1923 r. przyjął święcenia kapłańskie w Krakowie z rąk biskupa A. Nowaka. Po święceniach był socjuszem nowicjatu w Kleczy Dolnej i w Czerwińsku. W 1927 r. został dyrektorem sierocińca w Ciechanowie, a w latach 1929–1932 dyrektorem w Wilnie. Następnie pracował w Warszawie, Kielcach i w Lublinie. Zmarł 5 XI 1984 r. w Rydułtowach Szpi-tal, został pochowany w Ostrzeszowie. ASIK, Teczka Personalna, Życiorys 1929; Karta personalna.

6

A. Golubski, Jeśli chcesz żyć – idź na Węgry, w: Historia prowincji świętego Jacka

Towarzy-stwa Salezjańskiego w Polsce, red. J. Ślósarczyk, t. 4, Pogrzebień 1966, s. 178 (masz.).

7

Tamże, s. 187–209; Do pierwszych dni października 1939 r. granicę węgierską przekroczyło 40 382 żołnierzy, w tym 5400 oficerów oraz ponad 15 000 uciekinierów cywilnych. Por. J. Draus

Oświata i nauka polska na Bliskim i Środkowym Wschodzie 1939–1950, Lublin 1983, s. 12.

8

Bp K. Radoński przekroczył 16 IX 1939 r. granicę rumuńską. Zatrzymał się w klasztorze Pauli-nów w Budzie. Przy pomocy polskich księży zorganizował duszpasterstwo polskie dla rodaków woj-skowych i cywilnych przebywających na Węgrzech i w Rumunii. Por. Z. Karpus, Radoński Karol

Mieczysław, w: Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, R–Ż, Lublin 1995, s. 2.

9

A. Golubski, art.cyt., s. 218–222, 409.

10

Początkowo w obozie przebywało ok. 800 żołnierzy i oficerów. Miasto Eger, położone ma-lowniczo na wzgórzach Bukk nad potokiem, liczyło 40 tys. mieszkańców. Obóz znajdował się w

kanów. W tym obozie ks. Golubski, pracował najdłużej, tj. od września 1940 do kwietnia 1943 r. Następnie został skierowany do Magyarovar nad granicą au-striacką, gdzie w hucie aluminium pracowało kilkudziesięciu polskich szerego-wych i podoficerów. Tutaj przeżył między innymi naloty i bombardowania sa-molotów alianckich. Placówkę tę opuścił sam w połowie lipca 1944 r. i w domu salezjańskim w Szombathely doczekał zakończenia wojny11_{. Do końca pobytu}

na Węgrzech pobierał żołd kapelana. W sierpniu 1945 r. otrzymał dokumenty upoważniające go do wyjazdu z Szombathely do Budapesztu, a w połowie tego miesiąca wrócił specjalnym pociągiem do Polski12

.

W Warszawie, już od października 1939 r., w ruchu oporu działał ks. S TANI-SŁAW JANIK, pseudonim „Kruk”13. Po święceniach w 1937 r. podjął pracę w

cha-rakterze prefekta na Powiślu przy ul. Lipowej. Działała tutaj szkoła graficzna i drukarnia, a dla zamiejscowych chłopców internat. Na początku wojny ks. Janik był kapelanem ZWZ, a od 1942 r. AK w Batalionie im. W. Łukasińskiego. Współpracował z „piątkami dywersyjno-wywiadowczymi” i „piątkami dywersyj-no-sabotażowymi”. Jako kapelan zaprzysięgał nowo wstępujących żołnierzy AK, współpracował z opieką społeczną i dzięki temu kontaktował się z dr. J. Korcza-kiem i odbierał od niego z getta starszych chłopców żydowskich, których następ-nie umieszczał w salezjańskim internacie przy ul. Lipowej na Powiślu. Ponadto gromadził środki opatrunkowe i lekarstwa, przechowywał broń i amunicję, anga-żował się w montowanie drukarni, wyrabianie kenkart, dowodów osobistych i metryk chrztu. Ksiądz Janik pełnił także rolę skrzynki kontaktowej dla kurierów z byłych koszarach wojskowych usytuowanych w dawnym zamku wzniesionym na dość wysokiej górze i otoczonym murem. Por. Por. ASIK. Teczka Personalna, ks. A. Golubski do ks. A. Cieslara, Eger 12 XII 1940; 2 IV 1941; Wspomnienia polskich uchodźców na Węgrzech w latach 1939–1945, red. J. Stolarski, Warszawa 1999, s. 177, 181.

11

A. Golubski, art.cyt., s. 420–423.

12

Tamże, s. 436–439.

13

Ur. w miejscowości Rutkowszczyzna 15 III 1909 r. z rodziców Ignacego i Anny z d. Misie-wicz. Gimnazjum salezjańskie ukończył w Różanymstoku, a nowicjat odbył w Czerwińsku, na zakończenie którego złożył 28 VII 1927 r. okresowe śluby zakonne. Filozofię i teologię studiował w Krakowie i tam 24 VI 1937 r. przyjął święcenia kapłańskie. W latach 1937–1944 był prefektem w Warszawie. Po wojnie pracował w Sokołowie Podlaskim, Kutnie-Woźniakowie oraz w Łodzi przy ul. Wodnej. W 1952 r. obronił pracę magisterską z pedagogiki społecznej, którą studiował na Uni-wersytecie Łódzkim i UniUni-wersytecie Warszawskim. Przez długie lata skutecznie bronił szkoły sale-zjańskiej w Łodzi przed jej zlikwidowaniem. 28 V 1961 r. został aresztowany za przechowywanie książek J. Sheena, Czy warto żyć i Droga do szczęśliwości. Skazany na 3 lata więzienie i 4 tys. grzywny, po odsiedzeniu części kary 25 I 1963 r. wyszedł na wolność. Następnie pracował w dusz-pasterstwie parafialnym w: Rumi (św. Krzyż), Chruścielu, Dubeninkach, Łęczu, Pogrodziu, Stobnie. Por. Postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, sygn. Akt II Ds. 92/61; Karta zwolnienia 25 I 1963 (zbiory ks. Janika), J. Pietrzykowski, Szkoła salezjańska w Łodzi 1922–1992, „Seminare”, 10 (1994), s. 235–238; J. Dzierżak, Działalność salezjanów w „Ośrodku fromborskim” w latach

1946–1981, Ląd–Lublin 1996, s. 140–142 (masz.); ks. S. Janik do ks. J. Pietrzykowskiego, Rumia

Wilna i z Lwowa. W 1942 r. rozkazem nr 88 został wyróżniony za „Wyjątkowo ofiarną pracę w służbie POZ i AK”14

.

Tak aktywna i szeroka działalność nie uszła uwadze gestapo. 7 lutego 1944 r. Niemcy aresztowali dziesięciu starszych wychowanków internatu oraz 26 sale-zjanów (13 księży i 13 koadiutorów) z domu przy ul. Lipowej i z inspektoratu przy ul. ks. Siemca. Kapelan „Kruk” razem z innymi znalazł się na Pawiaku, a następnie w obozie w Gross-Rosen. Rok później, tj. 7 lutego 1945 r., został prze-niesiony do miejscowości Dora do pracy w fabryce wyrzutni V2. Następnie po kilku tygodniach przetransportowano go do miejscowości Osterode. W kwietniu wyszedł w grupie więźniów do obozu w Beren-Belsen i w drodze 11 kwietnia został uwolniony przez Amerykanów15

.

Nowe pole pracy otwarło się dla ks. Janika na terenie byłej III Rzeszy. W pierwszych tygodniach wolności został wcielony do służby wojskowej przy Polskim Dowództwie z siedzibą w Brunszwiku. Organizował w tym rejonie dusz-pasterstwo wojskowe i cywilne, zakładał szkoły oraz drukował podręczniki szkolne. Dodatkowo pełnił obowiązki kapelana naczelnego III Brytyjskiej Dywi-zji Renu. Jurysdykcję na to stanowisko otrzymał od biskupa z Hildenhein. W lip-cu 1946 r. ks. Janik wrócił do Polski, a 2 grudnia 1972 r. został odznaczony Krzy-żem Armii Krajowej. Od 1988 r. jest spowiednikiem przy parafii Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Rumi16

.

Ze wspólnoty zakonnej na Powiślu w działalność narodowowyzwoleńczą za-angażował się jeszcze jeden salezjanin, ks. JAN CYBULSKI17. Po święceniach

ka-14

B. Ziółkowski, Batalion Armii Krajowej „Łukasiński”, Warszawa 1998, s. 73.

15

Por. W. Jacewicz, Męczeństwo salezjanów polskich w czasie okupacji hitlerowskiej 1939–

1945, w: 75 lat działalności salezjanów w Polsce. Księga Pamiątkowa, red. R. Popowski, S. Wilk,

M. Lewko, Łódź–Kraków 1974, s. 245; Relacja ks. S. Janika spisana na drodze wywiadu, Rumia 25 VIII 2000 r.

16

5 VI 1945 r. papież Pius XII mianował biskupa polowego Józefa Gawlinę ordynariuszem Polaków na terenie dawnej III Rzeszy. Por. „Wiadomości Urzędowe Biskupa Ordynariusza dla Polaków w Niemczech”, (Preisann–Monachium), 1(1945) nr 1 s. 1; Legitymacja Krzyża Armii Krajo-wej Nr 11232 (zbiory ks. Janika); J. Dzierżak, dz.cyt., s. 140–142; B. Ziółkowski, dz.cyt., s. 73.

17

Ur. 8 VII 1910 r. w Polubiczch w powiecie włodawskim. Rodzicami jego byli Eliasz i Marcela z d. Szuborczyk. W latach 1924–1927 uczył się w małym seminarium w Lądzie nad Wartą, a następnie wstąpił do salezjańskiego nowicjatu w Czerwińsku nad Wisłą, który ukończył 24 VII 1928 r. złożeniem trzyletnich ślubów zakonnych. Praktykę pedagogiczną odbył w szko-łach salezjańskich w Łodzi, Ostrzeszowie i Aleksandrowie Kujawskim. Maturę i studia filozo-ficzne ukończył w Salezjańskim Studentacie Filozoficznym w Krakowie, a teologię studiował w Wyższym Seminarium Duchownym w Płocku. Tam też 11 VI 1938 r. abp A. J. Nowowiejski udzielił mu święceń kapłańskich. Następnie pracował w Różanymstoku i w Warszawie. Po p o-wrocie z Niemiec w 1946 r. przez trzy lata był administratorem domu i szkoły w Łodzi. Skiero-wany do duszpasterstwa przez 15 lat pełnił obowiązki proboszcza parafii i dyrektora domu w Rumi (św. Krzyż), a przez kolejne dziewięć lat dyrektora domu i proboszcza parafii Świętej Ro-dziny w Pile. Ponadto był długoletnim dziekanem dekanatu pilskiego. Od 1980 r. jako spowied-nik przebywał w Rumi. Zmarł 22 IV 2000 r. w szpitalu w Wejherowie, został pochowany w Rumi

płańskich (1938 r.) pracował w Różanymstoku, a od kwietnia 1940 r. w Zakładzie Salezjańskim im. ks. Siemca przy ul. Lipowej w Warszawie, gdzie był nauczycie-lem w szkole, wychowawcą w internacie i administratorem domu. Ponadto na taj-nych kompletach przygotowywał młodzież warszawską do egzaminu dojrzałości. Trudno dokładnie określić kiedy ks. Cybulski wstąpił do ZWZ. Jako kapelan AK został włączony do Zgrupowania „Radwan” (Okręg Warszawa, Batalionu im. W. Łukasińskiego) i posługiwał się pseudonimami „Czachar” i „Wrona”. Brał udział w odprawach i przysięgach, które odbierał w różnych lokalach na terenie stolicy18

. Został aresztowany 7 lutego 1944 r. razem z innymi salezjanami. Męczeńską drogę przeszedł wspólnie z ks. S. Janikiem, a wiodła ona przez Pawiak, obóz kon-centracyjny w Gross Rosen, obozy w Dora i Osterode oraz wyzwolenie 11 kwietnia 1945 r. koło Braunschweigu. Ksiądz Cybulski był jednym z czterech kapłanów, którzy mimo zagrożenia życia, w okresie Bożego Narodzenia 1944 r. w Bloku 17. odprawili dla współwięźniów cztery msze święte. Po wyzwoleniu od maja 1945 r. pracował jako kapelan, nauczyciel i duszpasterz Polaków, głównie w Altewikring koło Brunszwiku przy V Dywizji Brytyjskiej Armii Renu. W tym rejonie zgrupo-wano około 300 tys. rodaków. Duszpastersko wśród nich zaangażowało się kilku salezjanów polskich. Do kraju ks. Cybulski powrócił pod koniec lipca 1946 r. 29 listopada 1972 r. został odznaczony Krzyżem Armii Krajowej. Ostatnie dwa-dzieścia lat życia spędził w Rumi (św. Krzyż) w charakterze spowiednika19

.

PRZEZ SYBERIĘ DO II KORPUSU

Dla księży salezjanów: Józefa Czernieckiego, Antoniego Guzika, Jana Kapu-sty, Franciszka Tomasika – zesłańców syberyjskich, duszpasterstwo w organizo-wanej armii polskiej na terytorium Związku Radzieckiego było równocześnie szansą odzyskania wolności.

Najmniej szczęścia z nich miał ks. JAN KAPUSTA20. Aresztowany 27 listopada 1939 r. w Dworcu, 15 miesięcy przesiedział w więzieniach w Słonimie i w Mińsku, na cmentarzu parafialnym. Por. Archiwum Salezjańskiej Inspektorii Pilskiej (ASIP), Teczka Personalna. W. Jaworski, Wspomnienie pośmiertne o ks. Janie Cybulskim SDB, s. 1–3 (masz.).

18

ASIP, Teczka Personalna. Życiorys ks. J. Cybulskiego, Rumia 25 V 1996; B. Ziółkowski, dz.cyt.,. s. 72.

19

ASIP, Teczka Personalna. Zaświadczenie Centrali Szkolnictwa Polskiego w Niemczech. Hennover–Ledeburg 7 V 1946; Por. J. Rykała, Więźniowie heftlingi emigranc,. Warszawa 1972, s. 174; W. Jacewicz. J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod

okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, z. 5, Warszawa 1981. s. 134; Elenco Generale.

20

Ks. J. Kapusta, syn Józefa i Tekli z d. Wesołowskiej, ur. 13 VIII 1894 r. w Witowie pow. Pińczów. Nowicjat odbył w Pleszowie 1917/1918. Filozofię studiował w Krakowie, a teologię w Oświęcimiu i w Turynie, gdzie 8 VII 1928 r. przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do kraju pracował w Wilnie, Przemyślu, Warszawie. W 1937 r. został dyrektorem w Dworcu (woj.. nowo-grodzkie) i tam zastał go wybuch drugiej wojny światowej. Aresztowany 27 XI 1939 r., do końca

a następnie trafił do obozu w Karelofińskiej obłasti. Zwolniony na mocy amnestii, udał się do Buzuluku do formującej się armii polskiej. Dziekan duszpasterzy prze-znaczył ks. Kapustę do pracy wśród polskich wysiedleńców w Kazachstanie (Aktiubińska obłast). Przebywał tam od 17 listopada 1941 do 10 maja 1942 r. Na-stępnie został skierowany na kapelana junaczek do Karszy w Uzbekistanie. 15 sierp-nia 1942 r. na granicy, podczas ewakuacji II Korpusu do Iranu, władze sowieckie ponownie aresztowały ks. Kapustę, tym razem pod zarzutem szpiegostwa. Przez 17 miesięcy przebywał w więzieniach moskiewskich na Łubiance i Butyrkach. Zo-stał skazany zaocznie na 10 lat łagru w Workucie21

.

Ksiądz JÓZEF CZERNIECKI22 w momencie wybuchu drugiej wojny świato-wej przebywał we Lwowie na Łyczakowie przy kościele Matki Boskiej Ostrob-ramskiej. Został aresztowany przez NKWD w lutym 1940 r. Decyzję tę uzasad-niano troską władzy sowieckiej o bezpieczeństwo Polaków zagrożonych przez Ukraińców. Podczas transportu do stacji Lwówek eskortujący żołnierz zapropo-nował salezjaninowi ucieczkę, z czego ks. Czerniecki nie skorzystał, lecz poje-chał na Syberię, ponieważ nie chciał zostawić rodaków. W punkcie zbornym w Guzach zgłosił się 2 lutego 1942 r. na kapelana i otrzymał przydział do V Dy-wizji23 . W sierpniu 1942 r. przybył do Isfahanu w Persji, a już od lutego 1943 r. przez rok pracował jako katecheta i kierownik ośrodka dla polskich chłopców znajdujących się w Afryce Południowej. Następnie z polecenia władz kościel-nych przybył do Włoch i został kapelanem II Batalionu 4. Brygady Wołyńskiej. Towarzyszył batalionowi w jego bitwach, koniec drugiej wojny światowej za-stał go w Bolonii. W 1946 r. przybył do Anglii i do 1956 r. przebywał w obo-zach i w hotelu robotniczym. Przez kolejne cztery lata prowadził „duszpaster-stwo objazdowe”, a w 1960 r. przeniósł się na stałe do Frowbrudge, gdzie do 1992 r. w kościele katolickim (angielskim) pracował wśród pozostałych po woj-nie Polaków. Ostatwoj-nie lata życia spędził w Lubliwoj-nie. Zmarł 11 sierpnia 1996 r. w Mirocinie i tam został pochowany24

.

grudnia 1955 r. przebywał w więzieniach i łagrach sowieckich. Do kraju wrócił 30 XII 1955 r. i pracował w Płocku, Łodzi i w Lądzie, gdzie zmarł 5 II 1962 r. Por. W. Żurek, „Jeńcy na wolności”.

Salezjanie na terenach byłego ZSRR po drugiej wojnie światowej, Kraków 1998, s. 121–127.

21

Archiwum Salezjańskiej Inspektorii Warszawskiej (ASIW). T. Dworzec. Ks. W. Rybicki o Dworcu i o sobie; Archiwum Katedry Polowej WP w Warszawie (dalej AKP). Księża pracujący aktualnie wśród rodzin wojskowych (b.d. m.w.); W. Żurek, dz.cyt., s. 125.

22

Ks. J. Czerniecki, ur. 19 X 1909 r. w Mirocinie k. Przeworska, pierwsze śluby złożył 24 VII 1928 r. w Czerwińsku na zakończenie nowicjatu, święcenia kapłańskie przyjął 29 V 1938 r. w Kra-kowie. Por. L. Kaliński, Rodzina salezjańska w Polsce, Warszawa 1988, s. 96.

23

ASIK, Teczka Personalna. Pamiętnik, s. 5–9 (rękopis), Ks. J. Grryb, Wspomnienie

pośmiert-ne, Lublin 1998, s. 1–3 (masz.); AKP. Depesza Szyfr Tajne. Naczelny Wódz do Biskupa Polowego,

28 VII 1942, prośba o mianowanie wymienionych księży (J. Czerniecki, A. Guzik) kapelanami na czas wojny.

24

J. Pietrzykowski, Działalność salezjanów polskich wśród emigracji, „Biuletyn Polonijny (47) Collectanea Theologica”, 68 (1998), nr 3, s. 154; ASIW. T. Personalna

Ksiądz FRANCISZEK TOMASIK25 – pierwszy dyrektor domu zakonnego i sie-rocińca w Supraślu koło Białegostoku, z powodu szykan władz sowieckich posta-nowił przedostać się do Generalnej Guberni. Na początku kwietnia 1940 r. pod-czas nocnej przeprawy kajakiem przez Bug w okolicach Siemiatycz wpadł w ręce radzieckiej straży granicznej. Po półrocznym więzieniu w Białymstoku i w Brze-ściu nad Bugiem został wywieziony nad Morze Białe, gdzie miał spędzić osiem lat. Dzięki amnestii, od października 1941 r. do lutego następnego roku znajdował się w wojsku polskim na południu Związku Radzieckiego. W drugą rocznicę swo-jego aresztowania, tj. 4 kwietnia 1942 r., znalazł się w Iranie26

. W Teheranie spo-tkał się z biskupem polowym Józefem Gawliną, który zaproponował mu kapela-nię wśród polskich sierot w Isfahanie. Ksiądz Tomasik przyjął to z radością, gdyż bardziej odpowiadała mu praca z młodzieżą niż „włóczenie się za wojskiem”. Ponieważ władze wojskowe nie chciały pozbywać się swojego kapelana, dlatego też sprawę rozstrzygnął delegat apostolski w Teheranie, arcybiskup A. Marina27

. Na polu szkolno-wychowawczym ks. Tomasik pracował owocnie i ofiarnie. W ciągu trzech miesięcy założył w Isfahanie 20 różnych szkół dla ponad 2000 dzieci i młodzieży i zaangażował w to 150 nauczycieli. Przemęczenie było powodem paraliżu, i musiał więc ograniczać swoją działalność28. Pod koniec 1945 r. nastąpiła ewakuacja Polaków z Iranu do Libanu. W Zouku Mikael był nauczycielem, inspektorem nauki religii, a od 1949 r. dyrektorem dwóch liceów i trzech gimnazjów. Na przełomie 1947 i 1948 r. większości polskich ośrodków w Libanie uległo likwidacji. Ksiądz Tomasik pozostał na miejscu z „resztą” rodaków. Jednak ze względu na stan zdrowia, za zgodą wyższych przełożonych

25

Ks. F. Tomasik, syn Jana i Anny z d. Dziuban, ur. 26 VII 1899 r. w miejscowości Jaworzyce k. Wieliczki. Nowicjat odbył w Kleczy Dolnej w 1920/1921 r., a 30 VII 1924 r. złożył śluby wie-czyste. Filozofię studiował w Krakowie, a teologię w Rzymie i tam uzyskał doktorat na Uniwersy-tecie Gregoriańskim. Święcenia kapłańskie przyjął 3 VIII 1930 r. w Krakowie z rąk abpa A. S. Sapiehy. Następnie w latach 1932–1936 pracował w Zakładzie im. Ks. Siemca w Warszawie. Był pierwszym dyrektorem w Supraślu (1939–1940). Po aresztowaniu, więzieniu, Syberii, służbie w II Korpusie został na Bliskim Wschodzie. Z powodu słabego zdrowia wycofał się z życia czynnego i w 1950 r. zamieszkał w domu salezjańskim w Betlejem. Chorym ks. Tomasikiem zaopiekował się dr Conti, który zabrał go do włoskiego szpitala w Damaszku. Tam zmarł 18 III 1961 r. Por. ASIW, Teczka Personalna; Elenco Generale Societa di S. Francesco di Sales 1931–1939; J. Knoth,

Nieda-leko Damaszku, w: Naokoło świata, Warszawa 1961, s. 179–182.

26

Por. J. Ślósarczyk, dz.cyt., t. 7, Pogrzebień 1969, s. 986–987.

27

ASIW, Teczka Personalna. Ks. F. Tomasik do ks. inspektora S. Rokity, 19 XI 1947 Zouk-Mikael.

28

ASIW, Teczka Personalna. Ks. F. Tomasik do ks. S. Rokity. 2 I 1948 Zouk Mikael; J. Śló-sarczyk, dz.cyt., s. 989–990; „Bp Gawlina wizytując Isfahan, nie mógł dość nachwalić się ks. F. Toma-sika za pracę, zdolności organizacyjne i wprost fanatyczną jego gorliwość w pracy nad duszami powierzonej mu młodzieży”, Polskie duszpasterstwo zagranicą. Persja i Afryka Brytyjska w latach 1942–1950, s. 17 (b.a.r.m.w); J. Draus, Oświata i nauka, s. 68, 135; „Około 1600 dzieci zostało przez delegaturę rządu umieszczonych w zakładach dawnej stolicy Persji w Isfahanie”, Polacy w

z Turynu, w 1950 r. przeniósł się do Betlejem. Z zachowanej korespondencji wynika, że ks. Tomasik lepiej czuł się jednak w Damaszku i tam przebywał od początku 1953 r.29.

Podobnie, męczeński, tułaczy i patriotyczny szlak przeszedł ks. ANTONI

GUZIK30. W 1937 r. został dyrektorem domu i rektorem kościoła MB

Ostrobram-skiej we Lwowie na Łyczakowie. Podczas jego przygotowań do kolejnego wyjaz-du do USA wybuchła druga wojna światowa. Po aresztowaniu 23 kwietnia 1940 r. rok spędził we lwowskich więzieniach. Pod koniec kwietnia 1941 r. wyjechał pociągiem „w nieznane”. Po krótkich postojach w obozach nad rzekami Peczorą i Ussą zawieziono ks. Guzika do Workuty pod biegunem północnym31

. Na mocy amnestii otrzymał „wolność” i 11 września 1941 r., przez Ural dotarł do Azji nad rzekę Amur-Darie. Ochotnikom do polskiego wojska konwojenci wytłumaczyli, że w punkcie koncentracyjnym w Bazałuku brak miejsc i transport skierowano na roboty do kołchozów w Uzbekistanie blisko Morza Aralskiego. Dopiero przed Popielcem (18 II) 1942 r. ks. Guzik otrzymał wezwanie do wojska. Zameldował się w dowództwie w Jangijuku i po odpoczynku otrzymał nominację na kapelana 9. Dywizji w Taszłuku w pobliżu granicy chińsko-afgańskiej. Dywizja ta wkrótce została wysłana przez Morze Kaspijskie, Iran i Irak do Palestyny. Ksiądz Guzik był początkowo kapelanem regularnych oddziałów żołnierzy, a później kobiet pełniących przy wojsku służbę pomocniczą. W 1943 r. na własną prośbę odko-menderowano go do obozu polskiej młodzieży junackiej w Nazarecie32. Oprócz posługi kapelana był nauczycielem III Junackiej Szkoły Mechanicznej w Kiriat- -Motzkin. Dla polskiej młodzieży organizował pielgrzymki i wycieczki do miejsc świętych. Zgodnie z decyzją władz brytyjskich w lipcu 1947 r. szkoły junackie razem z kadrą ewakuowano do Anglii. Ksiądz Guzik, za zgodą przełożonych z Turynu, z Wielkiej Brytanii udał się do Stanów Zjednoczonych i zamieszkał w domu salezjańskim dla Polaków w Ramsey33

.

29

ASIW, Teczka Personalna. Ks. F. Tomasik do ks. S. Rokity, 21 III 1953 Damaszek.

30

Ks. A. Guzik ur. 25 VII 1892 r. we wsi Osielec pow. Myślenice, syn Józefa i Anny z d. So-kołowskiej. Razem ze starszym bratem Wilhelmem wstąpił do nowicjatu w Radnej (Słowenia) w 1909/10 r. i tam ukończył filozofię, a teologię studiował w Foglizzo (Włochy), natomiast święcenia kapłańskie przyjął 5 X 1919 r. w Przemyślu. Tam też pracował jako katecheta, a później był prefek-tem w Krakowie na Łosiówce i w Oświęcimiu. W latach 1926–1933 pełnił obowiązki dyrektora domu i proboszcza parafii w Kielcach. Następnie wyjechał na 3 lata do USA. W 1947 r. przeniósł się na stałe na stałe do Stanów Zjednoczonych. Zmarł 3 II 1966 r. w szpitalu katolickim w Suffern N.Y. ASIW, Teczka Personalna. J. Tymiński, Wspomnienie o śp. ks. A. Guziku, Ramsey 1966.

31

Por. A. Guzik, Ze Lwowa przez Sybir – do Palestyny, w. Historia Prowincji. św. Jacka, t. 3, Pogrzebień 1966, s. 406–407; S. Rozner, W. Żurek, Salezjanie we Lwowie 1934–1945, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 68 (1997), s. 400.

32

Por. J. Ślósarczyk, dz.cyt., t. 6, Pogrzebień 1969, s. 150–152.

33

ASIW, Teczka Personalna; AKP. Ks. S. Pietruszka do ks. A. Guzika, Jerozolima 24 VIII 1946; J. Draus, dz.cyt., s. 156, 173.

ZMOBILIZOWANI WE WŁOSZECH

Na starym kontynencie podczas drugiej wojny światowej najliczniejsza grupa – oczywiście poza krajem – salezjanów polskich „na wolności” przebywała we Włoszech. Na zaproszenie katechety generalnego ks. Piotra Tirone w styczniu 1940 r. przedostało się na Półwysep Apeniński 10 młodych księży, 26 kleryków i 1 koadiutor. Alumni kontynuowali formację podstawową we włoskich lub hisz-pańskich studentatach, natomiast księża studiowali na uniwersytetach lub byli zaangażowani w domach salezjańskich. Utrzymywali oni kontakt z polskimi par-tyzantami – oficerami w mundurach alianckich, działającymi na tyłach wojsk niemieckich w północnych Włoszech34

.

5 czerwca 1944 r. alianci wkroczyli do Rzymu, a wśród nich także oddziały polskie z 2 Korpusu. Po trzech miesiącach przybył biskup polowy JÓZEF

GAWLINA i zwołał polskich księży przebywających w Wiecznym Mieście na konferencję do sióstr nazaretanek. Zaproponował duchownym podjęcie duszpa-sterstwa polowego. Ksiądz Tirone do dyspozycji władz wojskowych przezna-czył dwóch księży: Artura Słomkę i Andrzeja Świdę. Na ochotnika zgłosił się i został przyjęty ks. Henryk Boryński. Do grupy salezjańskich kapelanów dołą-czył później ks. Józef Dryżałowski. Można jeszcze wymienić także księży: Jó-zefa Łobacza i Leopolda Kasperlika35

.

W styczniu 1940 r. do Rzymu przyjechał legalnie ks. HENRYK BORYŃSKI36. Na początku zatrzymał się w domu salezjańskim Sacro Cuore i zgłosił się do biskupa Gawliny z prośbą o przyjęcie go na kapelana formujących się oddzia-łów Wojska Polskiego we Francji. Wobec odmowy, oddał się do dyspozycji przełożonych zakonnych, którzy skierowali go do Palermo na Sycylii. Z powo-du niebezpieczeństwa inwazji aliantów na południowe Włochy, ks. Boryński uciekł w 1943 r. na północ i zatrzymał się koło Mediolanu, a później we Floren-cji. Latem 1944 r. przedostał się do Rzymu i został zaangażowany do duszpa-sterstwa polowego. Z ramienia katolickiej organizacji amerykańskiej MCWC otrzymał za zadanie kontrolę rozdzielania ofiar i darów na rzecz potrzebują-cych. Z racji tej funkcji jeździł urzędowo i przy okazji zwiedzał włoskie

mia-34

Por. J. Ślósarczyk, dz.cyt., t. 3, s. 345–350.

35

AKP. Księża Kapelani wojskowi 2. Korpusu (spis); Por. A. Słomka, Na włoskiej ziemi, w:

Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie światowej, red. J. Humeński, Warszawa 1984,

s. 225–226; J. Pietrzykowski. Un secolo di presenza di salesiani Polacchi fra gli emigranti. Cenni

storici, „Ricerche Storiche Salesiane”, 18 (1999), nr 1 (34), s. 168–169.

36

Ks. H. Boryński, syn Jana i Anny z d. Kryńskiej, ur. 8 X 1910 r. w Zatorze k. Krakowa. Na zakończenie nowicjatu w Czerwińsku złożył 24 VII 1928 r. trzyletnie śluby zakonne. Studia filozo-ficzne i teologiczne odbył w Marszałkach i w Krakowie. Wyświęcony na kapłana 29 VI 1938 r. przez bpa S. Rosponda przez rok pracował w Łodzi przy ul. Wodnej. Po przyjeździe do Rzymu miał zamiar na stałe zatrzymać się we Włoszech. ASIW, Teczka Personalna. Elenco Generale.

sta37. Dalsze losy ks. Boryńskiego były związane z sytuacją polskich żołnierzy. W 1946 r. przybył do Anglii i pełnił obowiązki kapelana wojskowego w obozie Mona Camp. Po przekształceniu II Korpusu w kadry robotnicze pozostał wśród polskich powojennych emigrantów. W 1952 r. zatrzymał się na stałe w Bradford i tam zorganizował ośrodek duszpasterski. Nocą 13 lipca 1953 r., wezwany tele-fonicznie do chorego, zginął w tajemniczych okolicznościach38.

Cały okres drugiej wojny światowej spędził we Włoszech ks. ARTUR SŁOMKA39

. Jako student historii na Uniwersytecie Warszawskim wyjechał w połowie sierpnia 1939 r. do Rzymu w celu przeprowadzenia kwerendy w Archiwach Watykańskich. Sytuacja życiowa zmusiła go do pozostania we Włoszech. Od października 1939 r. podjął studia na Wydziale Historii Kościoła Uniwersytetu Gregoriańskiego, które ukończył w 1943 r. i uzyskał stopień doktora. Współpracował z prymasem kard. Augustem Hlondem na rzecz polskich uchodźców. Ponadto rozwinął działalność charytatywną wśród Polaków w Rzymie oraz zorganizował wysyłkę paczek żyw-nościowych dla dzieci w Krakowie i Warszawie40_{. Z powodu tak szerokiej}

działal-ności zainteresowała się nim tajna policja włoska. Uniknął jednak aresztowania i przez rok (1943/44) ukrywał się w klasztorze Sióstr Klarysek w Rzymie41

. Po zaję-ciu Wiecznego Miasta przez aliantów, tj. od czerwca 1944 r., z ramienia polskiej ambasady przy Stolicy Apostolskiej i za zgodą gen. Władysława Andersa objął kierownictwo oprowadzania grup żołnierzy polskich po Watykanie i Rzymie. Pro-gram zwiedzania zabytków miał charakter kościelno-religijny, łącznie z audiencją u papieża Piusa XII. W październiku 1944 r. ks. Słomka został powołany w randze

37

Por. ASIW, Teczka Personalna. A. Słomka, Wspomnienia. U salezjanów w Sacro Cuore, Ramsey 1967, s. 8 (masz.); S. Kosiński, Polscy salezjanie w służbie emigracji 1893–1974, w:

Dzia-łalność męskich zgromadzeń zakonnych wśród Polonii, red. J. Bakalarz, Lublin 1982, s. 322.

38 _{W 1951 r. w Elenco Generale figurował jako „Cappellano per emigranti Polacchi”. W}

kaza-niach demaskował polskich komunistów i prawdopodobnie przez nich został zamordowany. Policja nie znalazła ciała. Być może zostało ono spalone w opuszczonej cegielni. Por. F. Bresler, In was the

cold war era of spies and traitors. „Sunday Espress”, 6 VI 1975, s. 8–9; Relacja ustna ks.

T. Bartnika, Warszawa 8 XI 2002.

39

A. Słomka urodził się w Tymbarku (pow. limanowski) 1 X 1906 r. z rodziców Rafała i Anny z d. Kowalowka. Ukończył gimnazjum salezjańskie w Oświęcimiu i w 1921 r. wstąpił do nowicjatu w Kleczy Dolnej, który zakończył 2 X 1922 r. złożeniem okresowych ślubów zakonnych. Filozofię studiował w Krakowie na Łosiówce, a teologię w Wyższym Seminarium Duchownym w Przemyślu i w tamtejszej katedrze 25 VI 1933 r. przyjął święcenia kapłańskie. W latach 1933–1936 pracował w Gimnazjum Męskim Księży Salezjanów w Aleksandrowie Kujawskim, a następnie podjął studia historyczne. Por. ASIW, Teczka Personalna; S. Wilk, Słomka Artur (1906–1991),

salezjanin, kapelan wojskowy, działacz polonijny w USA, w: Polski słownik biograficzny, 38 (1997),

z. 156, s. 654–655.

40

Pięć wagonów paczek (daru gwiazdkowego) opłaconych przez Stolicę Apostolską wysłał do inspektoratów salezjańskich i kurii archidiecezjalnych w Krakowie i w Warszawie. Por. A. Słomka,

Wspomnienia..., s. 17–19 (masz.).

41

Dyrektor domu ks. L. Colombo dwa razy otrzymał zlecenie z Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej, aby ostrzec ks. Słomkę przed niebezpieczeństwem aresztowania, tamże, s. 24.

rotmistrza na kapelana wojskowego. Po dwutygodniowym pobycie w strefie fron-towej pod Faenzą został pierwszym kapelanem odtwarzanego 25. Pułku Ułanów Wielkopolskich w Magila (południowe Włochy). Z jednostką tą przebywał kolejno na zgrupowaniach w Ascoli Piceno (Marchia), Cesena, Badrio k. Bolonii. W 1947 r. przez Neapol został ewakuowany do Wielkiej Brytanii. Wszędzie, gdzie pułk stacjonował, ks. Słomka zyskiwał życzliwość, sympatię i popularność u żołnierzy i okolicznych mieszkańców. W Anglii do demobilizacji II Korpusu w 1949 r. był nadal kapelanem i dodatkowo sekretarzem Kurii Biskupa Polowego Wojsk Pol-skich w Londynie. W marcu 1949 r. za zgodą inspektora udał się do zakładu sale-zjańskiego w Ramsey w charakterze nauczyciela muzyki i języka polskiego oraz duszpasterza Polonii w USA. Do kraju powrócił w 1987 r. i zamieszkał w Warsza-wie, gdzie zmarł 7 września 1991 r. Pochowany został w grobowcu salezjańskim na cmentarzu w Czerwińsku nad Wisłą42

.

Ksiądz ANDRZEJ ŚWIDA za zgodą przełożonych w styczniu 1940 r. wyjechał z 25 klerykami do Włoch z zamiarem udania się na misje do Indii. Przełożeni ze względu na jego wykształcenie zatrzymali go w Italii. Od roku szkolnego 1940/41 pracował przez 4 lata jako nauczyciel chemii i fizyki w Lanuvio i w Rzymie43

. Od-delegowany do duszpasterstwa polowego, 1 listopada 1944 r. otrzymał nominację na kapelana Wojska Polskiego na czas wojny, w stopniu kapitana. Ze względu na stan zdrowia został mianowany kapelanem szpitala polowego i nauczycielem żoł-nierzy w Komendzie Kursów Maturalnych nr 1 zorganizowanych w bazie Korpusu. Dopiero 11 stycznia 1945 r. skierowano go do Alessano (południowe Włochy) i przeznaczono do prowadzenia kursów maturalnych dla żołnierzy i młodszych ofice-rów. Przez trzy semestry przygotowano tam trzy matury. W lipcu 1946 r. nastąpiła likwidacja bazy wojskowej, w połowie sierpnia oficerowie polscy okrętem przypły-nęli do Anglii i zostali umieszczeni w obozie Cannon Hall. Na nowym miejscu, podczas turnusu letnio-jesiennego, ks. Świda uczestniczył w przygotowaniu żołnie-rzy do egzaminu dojrzałości. Wobec zapowiedzianej demobilizacji II Korpusu w lutym 1947 r. na wezwanie inspektora wrócił do Polski, narażając się na miano

42

Por. A. Słomka, Na ziemi włoskiej, s. 227–234; W. Lasocki, Złoty jubileusz ułańskiego

kape-lana, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 15 (1984), nr 113; Z. Malinowski, Śp. ks. dr Artur Słomka SDB (list pośmiertny), Warszawa 1991, s. 1–4 (masz.).

43

Ks. A. Świda ur. 23 III 1905 r. w miejscowości Malecz koło Prużan na Polesiu w rodzinie właściciela ziemskiego i handlowca, syn Tadeusza i Julii z Zawadzkich. Uczył się w gimnazjum w Wilnie i w Bydgoszczy, a chemię studiował na UJ w Krakowie i UAM w Poznaniu. Absolutorium z chemii uzyskał w 1929 r., a magisterium w 1938. W latach 1926–1929 dodatkowo studiował w Prywatnym Instytucie Sztuk Pięknych w Poznaniu oraz przerabiał kurs fotografii. W 1929 r. rozpo-czął nowicjat w Czerwińsku, który ukończył 16 VII następnego roku złożeniem okresowych ślubów zakonnych. Podczas trzyletniej praktyki pedagogicznej w małym Seminarium Duchownym w Lą-dzie nad Wartą prywatnie studiował filozofię, a teologię skończył w Salezjańskim Instytucie Teolo-gicznym w Krakowie i 24 VI 1937 r. przyjął święcenia kapłańskie. Pracował w Poznaniu i w Schro-nisku im. Lubomirskiego w Krakowie. Por. ASIW, Teczka Personalna.

zdrajcy w oczach dowódców. Ksiądz Świda został odznaczony Gwiazdą za wojnę 1939–1945, Gwiazdą Italii oraz medalem brytyjskim44.

Po powrocie do kraju pracował na ważnych i odpowiedzialnych stanowi-skach. Był kolejno nauczycielem w Twardogórze, proboszczem i dziekanem w Lubiniu Legnickim, dyrektorem Studentatu Filozoficznego w Oświęcimiu, ma-gistrem nowicjatu w Kopcu, inspektorem w Łodzi oraz wykładowcą w Pryma-sowskim Studium Życia Wewnętrznego przy Metropolitalnym WSD i wizytato-rem dwóch polskich ewizytato-remów kamedulskich. Od 1972 r. w zamieszkał racie w Łodzi, a od 1986 r. w Warszawie. Pracował jako archiwista inspekto-rialny oraz poświęcił się pracy pisarskiej z zakresu ascetyki i historii salezjanów w Polsce. Zmarł 19 lutego 1995 r. w Warszawie, pochowany na cmentarzu bródnowskim 45

.

W grupie salezjanów, którym w styczniu 1940 r. udało się przedostać do Włoch, znalazł się także ks. JÓZEF DRYŻAŁOWSKI46. Po przyjeździe do Turynu

ks. P. Tirone skierował go do miasteczka Amalia w Umbrii. W istniejącym tam zakładzie salezjańskim przebywała grupa 27 uchodźców – chłopców pol-skich, których koszty utrzymania pokrywała Stolica Apostolska. Na początku 1945 r. dowództwo Bazy II Korpusu zorganizowało w Matino, w pobliżu Alessano, Kursy Maturalne nr 2, a 1 lutego 1945 r. kapelanem tej instytucji mianowano ks. Dryżałowskiego. Jako zapalony harcerz i instruktor czuł się dobrze na tym odcinku duszpasterstwa. W Matino zorganizował chór, sodali-cję mariańską, harcerstwo oraz dobrze zaopatrzoną świetlicę. Razem z żołnie-rzami został ewakuowany do Neapolu, a w lipcu 1946 r. przybył do Anglii. Wspólnie z ks. Świdą przygotował kaplicę polową w Cannon Hall i nadal peł-nił tam obowiązki kapelana kursów maturalnych47

. Gdy II Korpus przekształ-cono w kadry kierownicze, ks. Dryżałowski samowolnie pozostał w Anglii do obsługi emigrantów, byłych żołnierzy. W 1948 r. przybył do Huddersfield i przy parafii św. Patryka zaczął gromadzić Polonię. Zorganizował tam Polski Katolicki Ośrodek oraz zbudował dom parafialny i piękny kościół w stylu

go-44

ASIW. Teczka Personalna. Ojciec J. Bocheński do ks. A. Świdy, Rzym 20 X 1944; Ksią-żeczka Uposażenia Oficera 1 II 1945; Celebret z 1945 r. wystawiony przez bpa polowego J. Gawli-nę; A. Świda, Okruchy własnych wspomnień, Łódź 1985, s. 46–60 (masz.); AKP. Służba wojskowa ks. A. Świdy kapelana 331/III w II Korpusie PSZ poza krajem (sprawozdanie).

45

Por. A. Świda, Synowie chwalą ojca. Inspektorzy polskich prowincji salezjańskich, cz. 4, Warszawa 1991, s. 26–30.

46

Ks. J. Dryżałowski, ur. 14 III 1908 r. w Białej Podlaskiej, syn Władysława i Józefy z d. Ko-kalskiej. Nowicjat odbył Czerwińsku, gdzie 24 VII 1928 r. złożył pierwszą profesję zakonną. Trzy-letnią praktykę pedagogiczno-duszpasterską odbył w Daszawie. Studia filozoficzne i teologiczne skończył w Krakowie na Łosiówce i tam 29 V 1938 r. przyjął święcenia kapłańskie. Jako młody ksiądz pracował tylko w Oświęcimiu. Por. ASIK, Teczka Personalna; Elenco Generale.

47

Pamiątka uroczystości srebrnego jubileuszu ks. Józefa Dryżałowskiego 1938–1963, Roma

tycko-nadwiślańskim. Zmarł 27 września 1968 r. w Huddersfield, został po-chowany na miejscowym cmentarzu48.

Posługę kapłańską wśród żołnierzy przypłacił życiem ks. JÓZEF ŁOBACZ49. Wybuch drugiej wojny światowej zastał go w Ostrzeszowie. Przez Węgry i Jugo-sławię dostał się do Włoch i został skierowany do zakładu salezjańskiego w Fo-glizzo koło Turynu, gdzie uczył fizyki. Przedstawiciele ruchu oporu z górzystych terenów Piemontu poprosili w 1944 r. przełożonych z Turynu o kapelana znają-cego także język polski. Chodziło im o posługę kapłańską wśród partyzantów i okolicznych mieszkańców. Co więcej, kapelan miał nawiązać kontakt ze Śląza-kami służącymi w formacjach niemieckich i powstrzymać ich od znęcania się nad miejscową ludnością. Ksiądz Łobacz chętnie zgłosił się do tej ryzykownej misji i 6 października 1944 r. pojechał pociągiem do Vicoforte nad granicę francuską, gdzie przebywali Ślązacy. Już następnego dnia udało się księdzu skontaktować z nimi i jedną noc spędził wśród żołnierzy. Ponieważ w tym czasie kilku Ślązaków zdezerterowało z niemieckiego wojska, żandarmeria, szukając zbiegów, znalazła w sanktuarium w Vicoforte ks. Łobacza. Nie miał on pozwolenia na przebywanie w pasie przygranicznym, dlatego został aresztowany. Zmarł 3 maja 1945 r. w Mathausen w przeddzień wyzwolenia obozu50

.

Przez kilka miesięcy duszpasterstwo wśród żołnierzy polskich pełnił we Włoszech ks. LEOPOLD KASPERLIK51. Wyjechał z Polski w styczniu 1940 r.

razem z grupą młodych księży i kleryków. Przełożeni z Turynu przeznaczyli go na nauczyciela fizyki w Salezjańskiej Szkole Rolniczo-Misyjnej w Gumiana. W październiku 1944 r. został przeniesiony do Foglizzo, aby zastąpić aresztowa-nego ks. Łobacza. Po kapitulacji armii niemieckiej we Włoszech, wojska alianckie wkroczyły do Turynu. Polacy utworzyli własną Misję Wojskową w stolicy Piemontu i poprosili salezjanów o przydzielenie księdza, który

spełniał-48

ASIK. T. Korespondencja Misjonarzy. Ks. J. Dryżałowski do ks. J. Ślósarczyka, Hddersfield 29 IV 1949; Acta Hlondiana, t. 4, cz. 6, s. 222, kard. A. Hlond do ks. J. Ślósarczyka. Liestkard 14 VI 1948 (w sprawie odwołania z Anglii polskich salezjanów); J. Żurawiński, Śp. ks. dziekan Józef

Leon Dryżałowski, „Gazeta Niedzielna”, Londyn 27 X 1968.

49

Ks. J. Łobacz ur. 31 X 1892 r. w Pawlukach koło Włodawy. Nowicjat odbył w Pleszowie koło Krakowa zakończony 24 VII 1917 r. złożeniem trzyletnich ślubów zakonnych. Filozofię stu-diował w Krakowie, a teologię w Rzymie. Tam też uzyskał doktorat, 31 VII 1927 r. przyjął święce-nia kapłańskie. Był cenionym nauczycielem matematyki i fizyki w liceach salezjańskich. W 1938 r. za pracę młodzieżową władze państwowe odznaczyły go Złotym Krzyżem Zasługi. Por. E. Hortas,

Don Giuseppe Łobacz SDB. Foglizzo 1945, s. 1–3 (wspomnienie pośmiertne); Nekrolog salezjanów

polskich 1891–1976, s. 141, 143.

50

Por. W. Jacewicz, J. Woś, dz.cyt., s. 144; J. Gierowski, Historia Włoch, Warszawa 1985, s. 627–630.

51

Ks. L. Kasperlik ur. 12 XI 1905 r. w Budapeszcie, syn Feliksa i Marianny z d. Lisieckiej, Salezjańską drogę rozpoczął nowicjatem w Kleczy Dolnej i tam 9 VIII 1923 r. złożył okresowe śluby zakonne. Święcenia kapłańskie przyjął 17 VI 1934 r. w Poznaniu. Od święceń do drugiej wojny światowej pracował w Studentacie Filozoficznym w Marszałkach. Zmarł 24 VII 1981 r. w Krakowie. Por. ASIK. Karta Personalna

by wśród nich posługę kapłańską, szczególnie w niedziele i święta. Przełożeni wyznaczyli do tego zadania ks. Kasperlika. Do końca roku szkolnego 1944/45 dojeżdżał on z Foglizzo do Turynu, odległość tę, 21 km, pokonywał rowerem lub wyjątkowo pociągiem. Po rozpoczęciu nowego roku szkolnego 1945/46 zastąpił go inny salezjanin – ks. Jan Grabowski, a ks. Kasperlik tylko spora-dycznie dojeżdżał z Foglizzo do studentów, polskich żołnierzy. W sierpniu 1946 r. wyjechał do obozu repatriacyjnego w Cinecitta koło Rzymu i ostatniego dnia tego miesiąca wsiadł do pociągu do Polski52

.

ZAKOŃCZENIE

Podczas drugiej wojny światowej salezjanie podzielili los zniewolonych ro-daków. Praca młodzieżowa została zawieszona, a tylko w niektórych przypad-kach ograniczała się do prowadzenia domów dziecka. Nic dziwnego, że niektó-rzy młodzi księża i klerycy chętnie skoniektó-rzystali z wyjazdu do Włoch, aby tam kontynuować studia lub pełnić posłannictwo salezjańskie. W nowym środowi-sku tęsknili za Ojczyzną i pragnęli coś zrobić dla rodaków. Wyrazem tego były kontakty listowe z internowanymi w Rumunii i na Węgrzech, tłumaczenie na język polski Memorie Biografiche di San Giovanni Bosco, akcja charytatywna dla uchodźców w Rzymie, organizowanie harcerstwa w Bollengo i w Amali, kontakty z Polakami, którzy znaleźli się na tyłach wojsk niemieckich w party-zantce alianckiej. Znaczącym wyrazem postawy patriotycznej był udział sale-zjanów polskich w duszpasterstwie polowym.

Nota o Autorze: ks. dr JAN PIETRZYKOWSKI SDB – dyrektor Archiwum Salezjańskiej Inspektorii Warszawskiej i wykładowca historii Kościoła w WSD Towarzystwa Salezjańskiego w Łodzi i w Lądzie n. Wartą. Zajmuje się dziejami Towarzystwa Salezjańskiego na ziemiach polskich.

Słowa kluczowe: kapelani wojskowi, druga wojna światowa, duszpasterstwo wojskowe, salezjanie.

52

Ks. L. Kasperlik, Divio di Gumiana, w: Historia prowincji, red. J. Ślósarczyk, t. 4, Pogrze-bień 1966, s. 473–488.