Biblioteka Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego

Badowska, Stanisława

Biblioteka Ośrodka Badań

Naukowych im. Wojciecha

Kętrzyńskiego

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 585-596

K

R

O

N

I

K

A

N

A

U

K

O

W

A

S ta n isła w a B adow ska

BIBLIOTEKA OŚRODKA BADAŃ NAUKOWYCH

IM. WOJCIECHA KĘTRZYŃSKIEGO

1. PROFIL, ZADANIA, CHARAKTERYSTYKA RZECZOWA ZBIOROW

Istotne znaczenie dla badań hum anistycznych w w ojew ód ztw ie olsztyń­ skim jako w arsztat pracy ma B iblioteka Ośrodka Badań N au kow ych im. W oj­ ciecha K ętrzyńskiego. W nin iejszym opracowaniu przedstaw iam szczegółow ą charakterystykę tej biblioteki, jak rów nież niektóre jej n ie zrealizow ane dotąd zadania i zam ierzenia.

B iblioteka Ośrodka gromadzi, opracow uje i udostępnia m ateriały bib lio­ teczne i biblioteczno-archiw alne z zakresu nauk społecznych, przydatne dla badań nad regionem W armii i Mazur oraz dla studiów hum anistycznych. W yprofilow ana w ten sposób i dość już zasobna biblioteka Ośrodka jest bi­ blioteką specjalistyczną regionalno-hum anistyczną. M imo niew ystarczających w arunków lokalow ych i kadrow ych, Ośrodek od m om entu sw ego pow stania oddał tworzoną przez siebie bibliotekę jako otw artą do publicznego użytku, zgodnie z istniejącym , i coraz to pow ażniejszym , społecznym zapotrzebowa­ niem.

N ajw iększe ilościow o zbiory bib lioteki (23 242 vol.) to w yd aw n ictw a zw ar­ te. Dla zorientow ania w ich profilu podaję procentow y udział dzieł z różnych dziedzin w iedzy w stosunku do całości zbiorów: — bibliografie, encyklopedie, słow n ik i i inform atory stanow ią około 8%; — filozofia, psychologia, socjolo­ gia, ekonom ia polityczna, geografia, statystyka, dem ografia i inne nauki spo­ łeczne łącznie około 21%; — nauki pom ocnicze historii w raz z m etodologią i historiografią około 5%; — historia pow szechna około 16%; — historia P ol­ ski (z w yłączeniem Pomorza W schodniego) około 22%; — historia Pomorza W schodniego około 10%; — kultura, nauka, ośw iata, literatura, język ozn aw ­ stw o i varia około 18%.

Część dzieł z różnych (poza historią) dziedzin w iedzy dotyczy Pomorza W schodniego. Łączna ich ilość w yn osi około 20% całości zbiorów. Wraz z w y ­ kazaną pow yżej historią Pomorza W schodniego około 30% zbiorów w dziale druków zw artych dotyczy w ięc bezpośrednio regionu *.

Podaw anie przykładów jednostkow ych, które m iałyb y scharakteryzow ać

1 P rzed staw ion e w yliczen ia są szacu n kow e, oparte na ilo ści k art k a talogow ych w od po­ w ied n ich działach katalogu rzeczow ego.

586

ten ponad dw ud ziestotysięczny zbiór książek m ogłoby być dezorientujące, gdyż trudno je oprzeć o jak iekolw iek kryteria. Toteż rezygnu jem y tu z przy­ taczania tytu łów , zaznaczając jedynie, iż szczególnie cenny jest w yd zielon y w dziale historii zbiór źródeł (ok. 20% zbiorów z tej dziedziny) oraz heraldyka i niektóre dzieła encyklopedyczne, bio- i bibliograficzne.

P rofil rzeczow y druków ciągłych (9 323 vol.) jest w zasadzie analogiczny do druków zwartych, jednak pow iązanie tych zbiorów z regionem jest jeszcze ściślejsze. Spośród dzienników 90% posiadanych ty tu łó w stan ow ią gazety uka­ zujące się na W arm ii i Mazurach oraz w K rólewcu. N ajdłuższe ciągi to „Ga­ zeta O lsztyńska” za lata 1886— 1939 (z lukam i, lata 1886— 1913 w m ikrofilm ie), „Mazur” (w yd aw any w Szczytnie) za lata 1906— 1920 i 1929— 1939, „Gazeta M azurska” (W arszawa—D ziałdow o) za lata 1922— 1933, „Gazeta L udow a” (Ełk) za lata 1896— 1902, „K önigsberger H artungsche Zeitung” za lata 1832— 1930 (w tym 21 roczników brak), „K önigsberger A llgem ein e Z eitu ng” na lata 1883— 1938 (m ałe luki), „A lienstein er V olksblatt” za lata 1906— 1933 (z lukami).

Gromadzi się czasopism a ogólno-historyczne i pod staw ow e ty tu ły z in - i.ych nauk społecznych, a przede w szystkim ty tu ły w ychodzące na terenie Pom orza W schodniego, ziem zachodnich i północnych oraz zam ieszczające na s wych łam ach zw iązane z tym i ziem iam i artykuły. Pow ażny udział m ają tu kalendarze regionalne (10 tytułów ). Godne u w agi są długie ciągi takich cza­ sopism, jak: „Preussische P rovinzial-B lätter” za lata 1829— 1865 i ich kon­ tynuacja „A ltpreussische M onatsschrift” (1864— 1922), „Sitzungsberichte der A ltertum sgesellschaft Prussia zu K önigsberg” za lata 1891— 1940, „M itteilun­ gen der L itterarischen G eselschaft M asevia” (Lötzen) za lata 1896— 1922, bez luk, „Zeitschrift für die G eschichte una A ltertum skunde Erm lands” (Mainz- -B raunsberg-M ünster) od roku 1858 do ch w ili obecnej, komplet; wychodzące w K rólew cu, Gąbinie, K w idzynie i O lsztynie dzienniki urzędow e (Amtsblatt) za cały praw ie w iek X IX po 1943 rok.

Z ogólnych czasopism sięgających w iek u X IX i początków w iek u X X w arto w ym ienić takie tytuły, jak: „Dziennik P raw K rólestw a P olsk iego”, „R eichs-G esetzblatt”, „G esetz-Sam m lung für die K öniglichen Preussische Staaten”, „K w artalnik H istoryczny”, „Przegląd H istoryczny”, „W isła”, „Lud”, „Roczniki T ow arzystw a N aukow ego w T oruniu”, „Zapiski T ow arzystw a N au­ kow ego w T oruniu”, „Roczniki H istoryczne”, „Przegląd W spółczesny”, „Bello­ na”. Z tytu łów w spółczesnych — „Przegląd Zachodni” (pełen kom plet od 1945 roku), „Sobótka”, „Twórczość”, „Pam iętnik L iterack i”, „Zbiór Dokum en­ tów ”, „Nauka P olska” .

W dw u i pół tysięcznym zbiorze starodruków bezpośrednio w iążą się z regionem liczne druki w ydane w K rólew cu i Braniew ie oraz takie źródła do historii regionu, jak np. Caspra Schiitza Historia R e ru m Prussicarum... (Danzig 1599), Christopha H artknocha A l t un d neues Pre ussen oder preussi-

scher Historien (Frankfurt-Leipzig 1684), Johanna Friedericka Goldbecka Volstä nd ige Topographie des Kö nigr eich s Pre ussen (Th. 1 K önigsberg 1783,

Th. 2 M arienw erder 1789) czy zbiór patentów i ed yk tów królów pruskich z XV III w ieku (m. in. patent rozbiorow y z 13 IX 1772 r.).

Zbiory kartograficzne, ikonograficzne i dokum entów życia społecznego w całości niem al należy zaliczyć do regionalnych. R ów nież uruchom iony w 1972 roku dokumator, na którym w ykonano już do zbiorów Ośrodka około

5 8 7

60 tys. klatek m ikrofilm ów , przeznaczono przede w szystkim do uzupełniania

źródeł, w yd aw n ictw ciągłych i tym podobnych m ateriałów z zakresu ścisłej specjalizacji biblioteki.

Ciekaw e m ateriały posiada biblioteka w tzw . dziale rękopisów . Jest to zbiór tem atycznie bardzo różnorodny. Form alnie dzieli się on na „opracowa­ n ia ” i „źródła”. „O pracow ania” są nietrudne do zdefiniow ania — są to różne­ go rodzaju nie opublikow ane prace, zaw ierające m ateriał, przydatny do dal­ szych studiów . Jako przykład warto tu w ym ien ić m ieszczące się w 37 tekach zestaw ienia statystyczne Stanisław a W iśniew skiego, obrazujące przy pom ocy zbiorów odpisów z akt szkolnych i różnego rodzaju zestaw ień stan szkolnic­ twa w w ojew ód ztw ie olsztyńskim w latach 1945— 1970. „Źródła” natom iast są to zarówno różne dokum enty, jak na przykład spraw ozdania Bu n d D e u t­

scher Osten z lat 1933— 1940, jak i dokum entacja opracow yw ana z in icjatyw y

Ośrodka, na przykład inw entaryzacja cm entarzy i nagrobków na Warmii, a także ank iety w yp ełn ion e przez uczestników p lebiscytu 1920 roku, zbiory korespondencji zw iązanych z regionem osób, relacje b. robotników i jeńców w ojennych zatrudnionych przym usow o w latach II w ojn y św iatow ej na te­ renie Prus W schodnich, uzyskane w trakcie obozu naukow o-badaw czego, w spo­ m nienia i pam iętniki, głów nie stan ow iące plon organizow anych konkursów, jak np. konkursy pod hasłem Ż yc io r ys -p a m ię tn ik Polaka z Prus W s c h o d ­

nich, Moje ż ycie na W a r m ii i Mazurach i inne. W dziale tym znajdują się

także rękopisy utw orów M ichała K ajki oraz „Teka” z zapiskam i K azim ierza Jaroszyka.

Ilość „źródeł” i „opracowań” w dziale rękopisów jest m niej w ięcej jed­ nakow a — po około 500 jednostek inw entarzow ych.

2. KSZTAŁTOWANIE SIĘ BIBLIOTEKI

Zbiory Ośrodka Badań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego skła­ dają się z depozytu Stacji N aukow ej Polskiego T ow arzystw a H istorycznego (dalej PTH) w O lsztynie oraz zbiorów w łasnych, grom adzonych od roku 1962. Tak w ięc tw orzenie biblioteki naukow ej, mającej służyć przede w szystkim studiom nad historią W armii i Mazur, rozpoczęła już w 1945 roku Em ilia Su - kertow a-B iedraw ina, kierow niczka ów czesnego In stytutu M azu rsk iego2. Jed­ nak Instytutow i brakło pełnych upraw nień do zabezpieczania m ateriałów ar­ chiw alnych i bibliotecznych; brakło rów nież kredytów na w yn ajęcie sam o­ chodów i ludzi. Emilia S u kertow a-B iedraw ina osobiście, w najcieńszych w a ­ runkach, objeżdżała teren, w yszu kiw ała i zw oziła najcenniejsze książki. Mimo iż w iększym i zbiorami zain teresow ały się biblioteki u n iw ersyteck ie, k ierow ­ niczka Instytutu M azurskiego, działając na podstaw ie zezw olenia prof. dr. Jó­ zefa Grycza, kierow nika W ydziału B ibliotek M inisterstw a Oświaty, nie w ahała się staczać hom eryckich w alk z przedstaw icielam i un iw ersytetów . W 1948 roku ów czesny dyrektor M uzeum M azurskiego, H ieronim Skurpski, podarow ał Ins­ tytutow i m iędzy innym i zespół druków p lebiscytow ych ze zbiorów daw nego

H eimatm us eu m. W tym sam ym roku, dzięki staraniom Su kertow ej-B ied raw i-

ny, In stytut wzbogacił się o zbiór Suckow a oraz pow ażną liczbę starodruków.

2 T. G rygier, 15-lecie I n s ty tu tu M azu rskiego го O lsztyn ie, K om unikaty-M azursko-W ar­ m iń skie, 1969, ПГ 3, SS. 436—453.

W zw iązku z przekształceniem w 1948 roku Instytutu M azurskiego w Sta­ cję Naukow ą Instytutu Zachodniego, anon im ow y spraw ozdaw ca pisał: „Du­ żą zasługę ma Instytut M azurski (a w łaściw ie p. E m ilia Su kertow a-B iedra- w ina) przez zabezpieczanie i grom adzenie w sw ej siedzibie w O lsztynie bezcen­ n ych arch iw aliów (np. k ilkad ziesiąt tom ów recesów sejm ików pruskich z XVII w ie k u )3, książek i czasopism zw iązanych z regionem , które wchodzą w skład bib lioteki dzisiejszej Stacji N aukow ej In stytutu Zachodniego, bez wątpienia najpow ażniejszej bib liotek i naukow ej woj. olsztyńsk iego” 4.

B iblioteka Stacji borykała się jednak z w ielom a trudnościam i. B rak kre­ d ytów na zaangażow anie bibliotekarza un iem ożliw iał opracow yw anie nap ły­ w ających zbiorów. W obec zapoczątkowanej już w 1946 roku działalności pań­ stw ow ej służby archiw alnej, grom adzenie arch iw aliów i zbiorów rękopiśm ien­ nych nie m ogło dać pow ażniejszych rezultatów . Istotną przeszkodą w pracy stały się następnie kilkakrotne reorganizacje (ostatecznie w 1953 roku Stacja przeszła pod zarząd PTH), a przede w szystkim groźba przekazania biblioteki bądź to placów ce innego typu (Bibliotece W ojewódzkiej — projekt z 1950 roku), bądź też m ieszczącej się poza O lsztynem (Instytutow i Z achodniem u — decyzja z 1948 roku). T ylko w ytrw ałości i zdecydow aniu Em ilii S u kertow ej- -B ied raw in y n ależy zawdzięczać, że księgozbiór ten pozostał w O lsztynie i ostatecznie znalazł się w placów ce naukow ej, pow ołanej do prowadzenia i koordynowania badań nad regionem . Pow ażna — m im o tak trudnych w a­ runków pracy — liczebność tego zbioru i jego wartość m erytoryczna, to rów ­ nież w znacznej m ierze zasługa jego niestrudzonej opiekunki.

W m arcu 1963 roku Stacja N aukow a PTH przekazała w depozyt Ośrod­ kow i Badań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego około 10 tys. druków now ych (z tego około jedną trzecią stan ow iły czasop ism a)5, około 2 tys. sta­ rodruków, po kilkaset pozycji kartograficznych i ikonograficznych. Pow ierzo­ ne Ośrodkowi zbiory były w znacznej m ierze nie opracowane, w ym agały se­ lek cji i podziału na poszczególne rodzaje m ateriałów bibliotecznych oraz no­ w ego zinw entaryzow ania i skatalogow ania. B yło to zadanie znacznie prze­ rastające zarówno m ożliw ości trzyosobowej biblioteki Ośrodka, jak i m ożli­ w ości finansow e tej placów ki. Mimo to już w 1963 roku dokonano ogromnej pracy: posegregow ano m ateriały, w yłączono du blety i pozycje nieprzydatne oraz opracowano około 3 tys. tytułów , w ybierając pozycje najniezbędniejsze z punktu w idzenia potrzeb czytelniczych. Zapoczątkowano rów nież kon serw a­ cję zbiorów, prowadzoną konsekw entnie w ciągu lat następnych °.

D zięki depozytow i Stacji N aukow ej PTH bib liotek a zyskała — poza sta­ rodrukami — przede w szystkim w yd aw nictw a z okresu m iędzyw ojennego i w cześniejsze, w znacznej części niem ieckie, w przeważającej m ierze ściśle dotyczące regionu. Jednakże dotk liw ie d aw ał się odczuć brak pow ojennej lite ­ ratury nau kow ej, dzieł k lasyk ów polskiej historii oraz dostatecznego zasobu słow ników , encyklopedii i bibliografii. Od 1963 roku zaczęto szybko nadrabiać

3 M ateriały te przekazano w roku 1950 W ojew ódzkiem u A rchiw um Pań stw ow em u w Ol-

szty n ie — por. T. Grygier, op. cit., s. 446. 4 K om unikaty, Poznań 1948, пт 8—12, s. 11.

5 P ew n a część tego zasobu, jak o nieprzydatna w bib liotece Ośrodka, została później prze­

kazana na ogólnopolską w y m ia n ę dubletów .

589

te zaległości; do końca tegoż roku (inauguracja działalności Ośrodka nastąpiła 23 marca) zdołano zgromadzić 1393 vol. w łasn ego księgozbioru. P raw ie 80% stan ow iły dary — wyraz sym patii i poparcia dla now o pow stałej placówki. W latach następnych udział darów w n ow ych nabytkach znacznie się zm niej­ szył —· częściow o dlatego, że przeprowadzano dużo ostrzejszą ich selek cję.

K sięgozbiór w łasn y Ośrodka w zrastał szybko i w roku 1967 przew yższył ilościow o zasób depozytow y. Ten ostatni nie m iał w iększych m ożliw ości roz­ woju, gdyż Stacja N aukow a PTH nie posiada fun du szów na zakup książek i korzysta jed yn ie z w ym iany i darów. O becny stan ilościow y zbiorów przed­ staw ia tabela 1.

TABELA l. Zbiory B ib liotek i Ośrodka Badań N aukow ych (stan na 31 X II 1975)

W yszczegól­ n ien ie W ydaw ­ n ictw a zw arte W yd aw ­ nictw a cią g łe Staro­ druki K arto­ graf. R ęk opisy Taśm y

m agn et. Razem

Zbiory Stacji N aukow ej PTH (depozyt) 7 183 3586 2282 196 450 74 13771 Zbiory w ła sn e OBN 16 059 5738 223 383 490 27 22918 Ogółem 23242 9323 2502 578 940 101 36689 Ż r ó d 1 o: O bliczenie w łasne na podstaw ie doku m en tacji b ibliotecznej.

Ilość zbiorów ogółem w ynosi w ięc 36 662 vol. oraz ok. 90 000 klatek m ikrofil­ m ów (OBN). Istnieje poza tym w zbiorach ikonografia i dokum enty życia społecznego, których liczba — poza w ydzielon ym i i opracow anym i ulotkam i p lebiscytow ym i (100 sztuk) — nie jest dokładnie określona.

N ależy zaznaczyć, iż zbiory Ośrodka i Stacji N aukow ej PTH pod w zglę­ dem m erytorycznym stanow ią jeden księgozbiór. Jest to w yn ik prowadzenia od m om entu pow stania bib liotek i Ośrodka konsekw entnej p olityki grom adze­ nia. Jednym z jej założeń b yło łączne traktow anie obu zbiorów. N ow e nabytki nie dublow ały się, nie nabyw ano dzieł, posiadanych już w depozycie. B ib lio­ teka Ośrodka ma w sw oich zbiorach po jednym tylk o egzem plarzu każdego dzieła. Jedynie w specjalnie uzasadnionych przypadkach (ma to zastosow anie w stosunku do szczególnie w ażnych pozycji dotyczących regionu) dopuszcza się istnienie dwóch, najw yżej trzech egzem plarzy. Jeden egzem plarz takiego dzieła służy wów czas w yłącznie do udostępniania na m iejscu.

Roczne przybytki książek w bibliotece Ośrodka osiągają przeciętnie 1600— 1800 vol. (nie licząc roku 1964, jako okresu bardzo jeszcze w czesnego, n iety­ pow ego, w którym skoncentrow ano się na opracow aniu posiadanych zbiorów). Przybytki druków now ych (zwartych i ciągłych) w poszczególnych latach ilu ­ struje poniższe zestaw ienie:

Rok 1963 — 1658 1964— 963 1965 — 1773 1966 — 1878 Rok 1967 — 1797 1968 — 1546 1969 — 2588 1970 — 1886 Rok 1971 — 1802 1972 — 1828 1973 — 1555 1974 — 1797 1975 — 1616

590

Sięgające 1000 vol. w ahania (w roku 1969 zgromadzono o około 1000 vol. w ięcej niż w roku 1968 lub 1973) mają złożone przyczyny. Składają się na nie m ożliw ości finansow e placówki, w niektórych latach szczególnie skrom ne, za­ p ew n e rów nież słabsza w pew nych okresach praca biblioteki, której kadra zaw sze była zbyt szczupła w stosunku do potrzeb. Istotne znaczenie dla roz­ w oju księgozbioru m iało poza tym pozyskiw anie niektórych w iększych zbio­ rów bibliotecznych, jak na przykład zakup 342 vol. ze zbiorów prof. Karola Estreichera na przełom ie lat 1965/1966 i uzyskanie w tym że czasie 157 vol. z dubletów B iblioteki Jagiellońsk iej, uzyskanie w roku 1967 ze zbiorów lw o w ­ skich m ikrofilm u roczników 1886— 1913 „Gazety O lsztyńskiej”, nab ycie spuś­ cizny po A lojzym Ś liw ie (1970 rok) i po G ustaw ie L eydingu (1974 rok — tu głów nie cenny zbiór 149 map), uzyskanie w 1972 roku 457 vol. ze zlikw id ow a­ nej biblioteki Zarządu G łów nego T ow arzystw a Rozw oju Ziem Zachodnich. N a duży w zrost księgozbioru w roku 1969 w p łyn ęła prowadzona w tym cza­ sie przez Ośrodek akcja grom adzenia pam iątek dotyczących ruchu polskiego na W armii i Mazurach, dzięki której liczni ofiarodaw cy przekazali bibliotece Ośrodka cenne w yd aw nictw a regionalne.

A by grom adzone zbiory m ogły być w yk orzystyw ane przez użytkow ników , konieczne jest ich pełne opracowanie. B iblioteka Ośrodka była pod tym w zglę­ dem od początku w sytuacji bardzo trudnej. D epozyt Stacji N aukow ej PTH przejęto nie opracowany, jedynie po przeliczeniu jednostek b ib lio teczn y ch 7. Do opracowania tego około dziesięciotysięcznego zbioru przystąpiono n iezw ło ­ cznie, korzystając z pomocy bibliotekarek z B iblioteki Głównej ów czesnej W yższej Szkoły Rolniczej, zaangażow anych na tzw. prace zlecone. Opracowa­ ły one do katalogu alfabetycznego część zbiorów nastręczającą najm niej trud­ ności m erytorycznych, a zarazem najliczniejszą i najpilniej potrzebną, tj. druki zw arte (nowe). Praca ta została w zasadzie zakończona już w roku 1964 s.

N ow o zorganizowana biblioteka przyjęła zasadę opracow yw ania na bie­ żąco m ateriałów w p ływ ających do zbiorów oraz stopniow ego opracow yw ania pozostałych zbiorów depozytow ych. Dla pełnego opracowania konieczne było poza tym zbudow anie obok katalogu alfabetycznego — katalogu rzeczowego zbiorów. W ym agało to sk lasyfik ow an ia kilkunastu tysięcy w cześniej już opra­ cow anych dzieł i pow ielen ia w odpow iedniej ilości kart katalogow ych. Do pracy tej przystąpiono w roku 1966, a zakończono ją w roku 1968.

Bogatym (ponad 3 tys. vol.) i trudnym do opracowania był zbiór druków ciągłych Stacji Naukow ej PTH. N ależało spraw dzić kom pletność poszczegól­ nych roczników, ustalić pow iązania pom iędzy tytułam i, które się zm ieniały bądź też zm ieniały sw oją częstotliw ość uk azyw ania się, ustalić nazw iska zm ie­ niających się redaktorów pisma itp. Ostatecznie zakończono opracow anie tych zbiorów dopiero w roku 1974. W tym że roku zakończono też równie żmudne opracowanie kartografii, połączone z konserw acją map i um ieszczeniem ich w odpow iednich tekach.

Opracowanie zbiorów rękopiśm iennych rozpoczęto od zupełnego przeor­ ganizow ania posiadanych tek, polegającego na odm iennym zgrupowaniu ma­

7 S p ra w o zd a n ie z d zia ła ln o ści za ro k 1963, Olsztyn 1964, h. 42.

teriałów oraz przesunięciu niektórych m ateriałów do archiw aliów . Opraco­ w anie zakończono w roku 1973.

B ogaty ponad w stępne szacunkow e oceny okazał się zbiór starodruków. Dla ich opracowania, rozpoczętego w roku 1973, obm yślono specjalny rodzaj katalogu — skrócony opis starodruku jest um ieszczony u góry fotokopii stro­ ny tytułow ej dzieła. U żytkow nik uzyskuje w ten sposób na podstaw ie karty katalogow ej m ożliw ie pełną inform ację. O pracowanie starodruków ukończono w roku 1975.

W szystkie kategorie zbiorów po ostatecznym opracow aniu otrzym ały rów ­ nież szczegółow ą w ycen ę w księgach inw entarzow ych.

Spośród posiadanych przez bib liotek ę rodzajów zbiorów pełnego opraco­ wania nie ma jeszcze ikonografia oraz dokum enty życia społecznego. Zbiory ikonograficzne Ośrodka — to przede w szystkim zdjęcia lub portrety w yb it­ nych postaci zw iązanych z regionem , dokum entalne zdjęcia obiektów zw iąza­ nych z ruchem polskim na tych terenach oraz inne, dotyczące istotnych w y ­ darzeń z okresu germ anizacji i po w yzw olen iu. M ateriały te są ostatecznie uporządkowane, zgrupow ane tem atycznie i przechow yw ane w specjalnych teczkach zaopatrzonych w hasła. D zięki tem u m im o — dotychczas — braku katalogu i ew idencji są w pełni dostępne i w yk orzystyw ane. Z działu doku­ m entów życia społecznego szczegółow o opracowano dotąd ulotki z okresu plebiscytu (wraz z w pisaniem ich do inwentarza), oddano również do użytku w roku 1973 katalog teatraliów (programy teatralne i zdjęcia Teatru im. S te­ fana Jaracza w Olsztynie). Inne dokum enty życia społecznego, a w ięc w szelkie współczesne zaproszenia, ulotki, afisze itp. m ateriały są porządkow ane tem a­ tycznie i chronologicznie i odpow iednio przechow yw ane. U zup ełnienie doku­ m entacji tych zbiorów przew iduje się w najbliższym czasie.

W ten sposób otw arta w roku 1963 biblioteka O środ ka3 do końca 1975 roku pom nożyła sw oje zbiory przeszło czterokrotnie oraz zdołała je praw ie kom pletnie opracować. W iele pracy i kosztów pośw ięcono ponadto w tym że okresie konserw acji zbiorów. Stan zachow ania zasobu depozytow ego był w znacznym procencie zły, ponadto niektóre zakupy bieżące (z antykw ariatów i rąk pryw atnych) rów nież w ym agały natychm iastow ej interw en cji introliga­ tora. Starano się też oprawiać św ieżo skom pletow ane roczniki częściej u żyw a­ nych czasopism. Z pow yższych przyczyn do końca roku 1975 oprawiono 5735 vol., zaspokajając w ten sposób m inim um potrzeb w tym zakresie. W ykonano ponadto różnego rodzaju teki i pudła do przechow yw ania zbiorów specjalnych, szczególnie ikonografii i m ikrofilm ów .

Dla pełnego uporządkow ania i w ykorzystania posiadanych przez bib lio­ tekę zbiorów istotne znaczenie m iały prace nad zagospodarow aniem zbiorów zbędnych. Od początku sw ego istnienia biblioteka posiadała ich znaczną ilość. Część zbiorów grom adzonych w pierw szym pow ojennym okresie przez Em ilię Su kertow ą-B iedraw inę nie nadaw ała się do biblioteki, która określiła sw ój profil tak, jak uczynił to Ośrodek. Rów nież spośród licznie napływ ających w początkow ym okresie istnienia Ośrodka darów znaczna część n ie m ogła być

9 „P rzen iesienie zbiorów S ta cji do lokalu Ośrodka n astąpiło w ciągu lu tego i marca przy pow ażnym u dziale pracy społecznej personelu naukow ego OBN... P o okresie w stępn ych prac porządkow ych, w dniu 2 m aja u dostępniono stalą czyteln ię n aukow ą z dyżuram i w go­ dzinach p opołu dn iow ych ” (S p ra w o zd a n ie z d zia ła ln o ści za ro k 1963, O lsztyn 1964, s. 40).

592

włączona do zbiorów, bądź to jako dublety, bądź jako pozycje w tej bibliotece nieprzydatne. Przez pierw sze lata po otw arciu biblioteka z konieczności ogra­ niczyła się do segregow ania i przechow yw ania tych zbiorów. B yło to połą­ czone ze znacznym i trudnościam i z pow odu braku m iejsca — zbiory te kilka­ krotnie przewożono i składano w różnych prow izorycznych pom ieszczeniach. Jednak pracow nicy bib liotek i opiekow ali się nim i i n ie dopuścili do przeka­ zania ich na m akulaturę. N ieznany los spotkał jedynie kilkadziesiąt pak ze zbędnym i książkam i, przew iezionym i w 1966 roku do zam ku w Reszlu, które po k ilk u latach w ogóle się n ie odnalazły.

W 1966 roku biblioteka Ośrodka została w łączona do ogólnopolskiej w y ­ m iany dubletów , czerpiąc z tego tytu łu od początku aż do chw ili obecnej ogrom ne korzyści. Zaczęto w ów czas w ym iennie przesyłać do B iblioteki N aro­ dow ej opisy posiadanych dubletów , jednak b y ły to ilości m inim alne, gdyż m ożliw ości kadrow e biblioteki nie p ozw alały na pow ażniejsze zajęcie się tą pracą. Dopiero w roku 1971, dzięki zaangażow aniu pracow nika ryczałtow ego, dokonano gruntow nego uporządkowania zbiorów i przystąpiono do ich opi­ syw ania. W szystkie biblioteki olsztyńsk ie poproszono o sam odzielne dokony­ w an ie w yboru n ie opisanych jeszcze książek, co oferentow i zaoszczędzało pra­ cy, a korzystającem u zapew niało pierw szeństw o w yboru. Z tej propozycji sk orzystały jednak tylko W ojewódzka B iblioteka Pedagogiczna w Olsztynie, w ybierając w roku 1971 409 vol. oraz M iejska B iblioteka P ubliczna w Pasłęku.

Pracę zagospodarow ania zbiorów zbędnych zakończono w roku 1975 cał­ kow itym rozdysponow aniem tych zbiorów. W ykonano łącznie opisy około 8000 vol., oferty przedkładano w szystkim bibliotekom olsztyńskim oraz w szyst­ kim bibliotekom , biorącym ud ział w ogólnopolskiej w ym ianie dubletów . Za­ m ów ione dzieła w ysyłan o do w szystkich niem al bib liotek uniw ersyteckich i in n ych bib liotek nau kow ych w kraju. P ew ną liczbę pozycji zw olnionych z w ym iany (na które nie reflektow ała żadna biblioteka) sprzedano za pośred­ nictw em A ntykw ariatu N aukow ego w O lsztynie, w reszcie n iew ielk ą liczbę druków bezw artościow ych przekazano na makulaturę.

Od czerw ca 1972 roku uruchom iono przy b ib liotece Ośrodka aparaturę reprograficzną typu dokumator. Mimo iż nie w yk orzystuje się dotąd jej peł­ nej m ocy (obsługiw ana jest przez jednego pracow nika ryczałtow ego), sprow a­ dzanie odpow iednich dzieł do m ikrofilm ow ania, opracow yw anie, m agazyno­ w an ie . i udostępnianie m ikrofilm ów stw arza now e, trudne problem y dla szczupłej obsady biblioteki. N iem niej posiadanie tej aparatury stw arza kapi­ talne możliwOści uzupełniania zbiorów, a także św iadczenia usłu g instytucjom i osobom pryw atnym .

3. ROZWOI I WYKORZYSTANIE KSIĘGOZBIORU

B iblioteka Ośrodka udostępnia zbiory w czytelni, w ypożycza je do domu i realizuje zam ów ienia m iędzybiblioteczne. Na m iejscu ze zbiorów biblioteki może korzystać każdy, natom iast do dom u w ypożycza się jedynie osobom za­ m eldow anym na stałe w O lsztynie oraz studentom W yższej Szkoły Pedago­ gicznej. W yłącznie na m iejscu udostępnia się w yd aw nictw a ciągłe i zbiory specjalne oraz bogaty księgozbiór podręczny: bibliografie ogólne i specjalne, encyklopedie, słow nik i biograficzne, geograficzne i inne rzeczowe, słow niki języka polskiego i obcojęzyczne, herbarze.

593

G łów nym i użytkow nikam i bib liotek i są pracow nicy nau kow i i studenci oraz osoby różnych zawodów, poszukujące inform acji o regionie. W szystkie pow stające w olsztyńskim środow isku hum anistycznym prace naukow e, zwłaszcza doktorskie i m agisterskie, uw zględniając i w ykorzystując zbiory bi­ blioteki Ośrodka. Dla um ożliw ienia czytelnikom korzystania ze zbiorów w do­ godnych dla nich term inach, biblioteka czynna jest cały rok bez przerw y co­ dziennie oprócz niedziel i św iąt. W ciągu tygodnia biblioteka czynna jest dla czyteln ik ów 48 godz. (w tym trzy dni w tygodniu od godz. 9-tej do 20-tej). Jedynie w m iesiącach letn ich biblioteka czynna jest w zasadzie tylko w go­ dzinach przedpołudniow ych (30 godz. tygodniow o).

O stopniow ym rozw oju księgozbioru biblioteki i jego w ykorzystaniu in­ form uje tabela 2.

TABELA 2. R ozw ój i w ykorzystanie księgozbioru w latach 1963—1975.

Liczba vol. w dziale L iczba vol. u dostępnionych Liczba odw iedzin Lata druków now ych w czy teln i i w ypożyczon ych w czyteln i

(zw artych i ciągłych) na zewnątrz

1963 ok. 4000 531 209 1964 7933 1624 487 1965 11312 2684 414 1966 13518 2729 529 1967 15578 4041 1084 1968 19276 3293 890 1969 21864 4600 1168 1970 23967 6275 1541 1971 25769 5381 1250 1972 27597 4713 1074 1973 29152 5344 1356 1974 30949 7542 2027 1975 32565 10345 2410 Razem X 59102 14439

Z porównania danych za lata 1965 i 1975 w ynika, iż księgozbiór w sa­ m ym tylko dziale druków now ych wzrósł w tym czasie praw ie trzykrotnie (287,6%), a jego w ykorzystanie praw ie czterokrotnie (385,4%). Najbardziej dy- namiczmy wzrost w yk azu je liczba odw iedzin w czytelni, która w tym że czasie w zrosła praw ie sześciokrotnie (582%). Szczególnie w ostatnich dw u latach daje się zauw ażyć gw ałtow n y wzrost odw iedzin i wypożyczeń; tendencja ta nadal się nasila — w książce odw iedzin w czyteln i zanotow ano liczbę 2410 (tj. tyle, ile na dzień 31 XII 1975) już w dniu 4 października 1976 roku.

4. W ARUNKI LOKALOWE I KADROWE, PERSPEKTYWY ROZWOJU

W ykazany pow yżej wzrost księgozbioru bib liotek i i rozwój jej usług odb yw ał się w niezm ienionych od początku w arunkach lokalow ych i kadro­ w ych, a w ięc de facto w arunki te stale się pogarszały. Od początku sw ego istnienia biblioteka posiadała ' zy etaty oraz korzystała sporadycznie z prac

594 Kr

zleconych i ryczałtów zależnie od m ożliw ości finansow ych placów ki, jednak w bardzo ograniczonym zakresie (poza okresem początkow ym , w którym, jak już wspom niano, opracow yw ano w ramach prac zleconych druki zw arte z de­ pozytu Stacji N aukow ej PTH). Obsada ta już w pierw szych kilku latach ist­ nienia biblioteki stała się niew ystarczająca i ham ow ała p raw idłow y jej roz­ wój I0. Jednak następ ny — czw arty — etat otrzym ano dopiero po dziesięciu przeszło latach od daty otw arcia biblioteki, 2 X I 1973 roku, i w tym składzie biblioteka pracuje dotychczas (nie licząc pracow nika ryczałtow ego obsługują­ cego dokumator).

W szyscy pracow nicy biblioteki dysponują w ysokim i kw alifikacjam i i za­ trudnieni są w stopniu kustoszy. Zapewnia to posiadanym rodzajom zbiorów w łaściw ą opiekę m erytoryczną, jednak wobec braku pracow ników technicz­ nych i jakiejkolw iek pom ocy m agazynow ej, bibliotekarze ci dużą część sw o­ jego czasu m uszą pośw ięcać na prace techniczne i fizyczne. Ten stan rzeczy powoduje, iż przy m aksim um w ysiłk u biblioteka jest w stanie w yk onyw ać tylko konieczne i podstaw ow e zadania bieżące, zaś organizacyjnie nie może n aw et w yd zielić zasadniczych działów ze w zględ u na konieczność zastępow a­ nia każdego przez każdego oraz sp raw iedliw ego podziału czynności m eryto­ rycznych i technicznych.

Rów nież w arunki lokalow e biblioteki od daw na nie zaspokajają jej pod­ staw ow ych potrzeb. W m agazynie nie ma już praw ie zupełnie m iejsca na przybyw ające zbiory, zaś czytelnia często nie jest w stanie pom ieścić zgła­ szających się użytkow ników . Od początku sw ego istnienia biblioteka zajmuje m agazyn o pow ierzchni 87,5 m 2, liczącą 70 m 2 czyteln ię oraz m ały (mieszczący dw a biurka) pokój dla bibliotekarzy. Już w roku 1968 czyteln ię uszczuplono 0 1/3 pow ierzchni, w staw iając na to m iejsce regały na książki. Obecnie po­ siada ona 10 m iejsc plus dw a m iejsca przy czytnikach. W czyteln i znajdują się poza tym w szystkie katalogi (alfabetyczny, rzeczow y, czasopism, staro­ druków, kartografii, rękopisów , ulotek, teatraliów , now ych nabytków ), odby­ wa się w niej w ypożyczanie książek do dom u i udzielanie inform acji czyteln i­ kom. Stw arza to niesłych anie trudne w arunki pracy — a trzeba w ziąć pod uw agę, iż biblioteka posiada liczne zbiory, których w ogóle nie m oże w yp o­ życzać na zewnątrz (oprócz księgozbioru podręcznego w szystkie zbiory spe­ cjalne, czasopisma, cenne dzieła sprow adzane z zew nątrz drogą w ypożyczania m iędzybibliotecznego), jak rów nież fakt, iż w ypożyczanie na zew nątrz — poza m iędzybibliotecznym — obejm uje tylko osoby zam ieszkałe w Olsztynie. B io­ rąc pod uw agę te dane, konieczność pracy na m iejscu staje się tym bardziej w yraźna — dotyczy to na przykład dużej grupy studentów zaocznych W yższej Szkoły Pedagogicznej n . Dla racjonalnego w ykorzystania posiadanych zbiorów 1 zaspokojenia potrzeb użytkow ników biblioteka pow inna posiadać czytelnię ogólną na przynajm niej 30 m iejsc oraz trzy czyteln ie specjalistyczne (czaso­ pisma, m ikrofilm y, zbiory specjalne) po 10— 15 m iejsc. Takie — lub zbliżone —

10 W specjalistyczn ej b ib lio tece nauk ow ej, posiadającej zbiory jed n oegzem p larzow e i gro­ m adzącej różnego rodzaju m ateriały b ib lioteczn e, przyjm u je się norm ę jed n ego pracow nika na każde 5 tys. zbiorów.

11 S tu d en ci stacjon arn i W yższej S zk oły Pedagogiczn ej, m im o iż są zam eldow ani w Ol­ szty n ie na okres czasow y, na m ocy porozum ienia z tą u czelnią posiadają praw o w y pożycza­ nia do domu.

595

w arunki uda się być może uzyskać w e własnej siedzibie Ośrodka, obecnie przew idzianej do kapitalnego remontu.

M agazyn biblioteki m ieści w tej chw ili w ięcej m ateriałów bibliotecznych, niż jest to pożądane 12. A by uzyskać na półkach m iejsce dla napływ ających zbiorów, personel biblioteki m usi stale zm ieniać układ zbiorów, w yk orzysty­ wać półki dw ustronnie, ustaw iać książki na w ysokich szafach i górnej po­ w ierzchni regałów . S taw ianie książek na w ierzchu regałów zaczęto stosow ać już n a w et w czytelni.

O ile — w brew trudnościom — w ypełnian ie przez bib liotek ę Ośrodka funkcji podstaw ow ych, tj. gromadzenia, opracowania, m agazynow ania, kon­ serw acji i udostępniania zbiorów można uznać za dostateczne (a raczej opty­ m alne przy posiadanych warunkach, choć n iestety nie zaspokajające potrzeb środowiska), o tyle m ożliw e już na tej bazie pełnien ie funkcji inform acyjno- -bibliograficznych i organizacyjno-naukow ych pozostaje w obecnych w arun­ kach w sferze projektów. Mimo istniejącego od daw na zapotrzebow ania spo­ łecznego można będzie je rozwinąć dopiero po radykalnej zm ianie w arunków pracy biblioteki, tj. po uzyskaniu odpow iedniego pom ieszczenia wraz z w yp o­ sażeniem i znacznego wzm ocnienia obsady kadrowej.

Po zaspokojeniu potrzeb bib liotek i w działach grom adzenia, udostępnia­ nia i opracowania, należałoby jak najpilniej pow ołać do życia dział inform a­ cyjno-bibliograficzny z przynajm niej — ną początek — jednoosobową obsadą. Można by wów czas posługując się posiadanym sprzętem reprograficznym opracować katalog centralny zbiorów naukow ych z dziedziny nauk społecz­ nych, posiadanych przez biblioteki olsztyńskie. K atalog taki oszczędziłby w iele czasu poszukującym literatu ry pracownikom nauki i studentom , a ponadto m ógłby służyć jako cenna pomoc przy kształtow aniu polityki zakupów po­ szczególnych bibliotek ,3. Ogromną pomocą w pracach naukow ych nad różno­ rodnym i zagadnieniam i zw iązanym i z regionem m ogłyby być tem atyczne kar­ toteki, sporządzane na podstaw ie w łasn ych zbiorów, um ożliw iające łatw e do­ tarcie do m ateriałów (np. m ateriały dotyczące „Gazety O lsztyń skiej”, jej re­ daktorów, szkolnictw a, polskiego piśm iennictw a w okresie pruskim, gospo­ darki w danym okresie, lub też w szystkie starodruki z oficyn y braniew skiej itp.). Tego rodzaju kartoteki grupow ałyby cały m ateriał dotyczący tem atu niezależnie od form y bibliotecznej (druki, rękopisy, m ikrofilm y, ikonografia itp.), a jest to często m ateriał unikalny i skom pletow any drogą żm udnych i długotrw ałych poszukiwań. M ogłyby one stanow ić podstaw ę do podejm o­ wania m onograficznych opracowań poszczególnych tem atów . Rozbudowanie tego rodzaju służby inform acyjnej m ogłoby w ięc m ieć zasadnicze znaczenie dla podejm ow ania now ych zagadnień badawczych, które na naszym terenie nie doczekały się dotąd opracowania.

12 Zgodnie z m aksym alną norm ą 300 vol. na m 2 w m agazynie bib lioteczn ym (por. H. Wal- terow a, I n w e n t a r z i p r z e c h o w y w a n i e z b i o r ó w , w: B i b l i o t e k a r s t w o n a u k o w e z u w z g l ę d n i e ­ n i e m d o k u m e n t a c j i n a u k o w o - t e c h n i c z n e j , Kraków 1956, s. 292) m agazyn b ib liotek i Ośrodka m oże p om ieścić 26 250 vol.

13 Pierw szą próbą opracow ania częściow ego katalogu centraln ego b ib liotek olsztyńskich je s t znajdujący się w druku C e n t r a l n y k a t a l o g c z a s o p i s m w b i b l i o t e k a c h o l s z t y ń s k i c h w g s t a ­ nu na 3 k w artał 1975 roku o ob jętości około 800 str., w yd a w a n y przez Stow arzyszen ie B iblio­ tek a rzy P olsk ich Oddział w O lsztynie. Jego w spółautorem jest pracow nik b ib lio tek i Ośrodka, Jerzy M inakowski.

596

W spółpraca biblioteki Ośrodka byłab y poza tym przydatna przy opraco­ w yw aniu bib liografii bieżącej W armii i Mazur. B ibliografia ta od lat na bie­ żąco się nie ukazuje 11 i konieczne w yd aje się przejęcie przynajm niej części prac przez bibliotekę w yspecjalizow an ą w zagadnienich regionalnych.

D alszego uzupełnienia, ew . w ydania drukiem, w ym agają bardzo cenne kartoteki, które biblioteka już posiada. Są to: M a teria ły do bibliografii p o l­

skich d r u k ó w d otyc zą cyc h b. Prus Wschodnich za lata 1800— 1944 (833 karty)

oraz kartoteka Prussica w bibliotekach polskich — w y d a w n i c t w a ciągłe (ok. 2000 kart), zaw ierająca opisy i sigla około 500 tytu łów czasopism w ychodzą­ cych na terenie b. Prus W schodnich, znajdujących się w bibliotekach polskich. K artotekę tę zestaw iono na podstaw ie katalogów centralnych B iblioteki N a­ rodowej, a następnie uzupełniano w kilku bibliotekach uniw ersyteckich Obecnie stanow i ona ważną pomoc przy poszukiw aniu interesu jących nasze środow isko czasopism, na jej podstaw ie sprow adza się rów nież niektóre tytu ły do m ikrofilm ow ania do zbiorów O środ ka15. P lan uje się w yk onan ie drugiej części tej kartoteki — Prussica w bibliotekach polskich — w y d a w n i c t w a

z w a r te . Ta kartoteka byłab y o w iele obszerniejsza, a zestaw ien ie jej bar­

dziej pracochłonne.

O w łaściw ym w ykorzystaniu posiadanych zasobów, o spraw ności i now o­ czesności w arsztatu naukow ego decydują ostatecznie odpow iednio w yp ełn ia­ ne fun kcje inform acyjno-bibliograficzne biblioteki. N a Ośrodku Badań N au­ kow ych im . W ojciecha K ętrzyńskiego stale spoczyw a obow iązek organizow a­ nia tego w arsztatu, co w odn iesieniu do bibliotek i je st równoznaczne z kon­ tynu ow an iem prac rozpoczętych i stw arzaniem w arunków , um ożliw iających w y p ełn ienie zaplanow anych, a także tych, które staną się potrzebne w przy­ szłości.

14 O statnio w ydan o T. W ajsbrot, Btbliopra/ία W arm ii i M a z t i r 1962—1964, O lsztyn 1969, W iMBP w O lsztynie. W druku zn ajd uje się bibliografia za lata 1970—1973. Lata 1965—1969 na razie pom inięto.

15 O becnie k artotek a ta p osłuży rów nież jak o pom oc w p odjętym przez pracow nika bi­ blioteki Ośrodka, J. M inakow skiego, n ow ym opracow aniu W y k a z u c z a s o p i s m i k a l e n d a r z y p o l s k i c h n a M a z u r a c h i W a r m i i z l a t 1718— 1939 z n a j d u j ą c y c h się w b i b l i o t e k a c h k r a j o w y c h i z a g r a n i c z n y c h , op ub likow anego przez J. Jasiń sk iego w K om unikatach M azursko-W arm ińskich, 1961, nr 2.