Elżbieta Jabłońska
Zniszczenia i rekonstrukcje pieczęci
woskowych
Ochrona Zabytków 50/4, 336-349
E lżb ieta Jabłońska
ZNISZCZENIA I REKONSTRUKCJE PIECZĘCI WOSKOWYCH
1. U b ytk i odcisku pieczętnego i ochronnej m iski sp o w o d o w a n e z e w n ę trzn y m i urazam i m echanicznym i (AP Poznań nr inw. D. 384). Fot. E. Jabłońska
1. G aps in seal im pression an d p ro tective cup caused by external m ech an ical injuries (State Archive Poznań, inv. no. D 384). Photo: E. Jabłońska
kiem kontrolującym i zabezpieczającym nienaruszal ność pism a. Z achow ane pieczęcie reprezentują bardzo bogaty m ateriał sfragistyczny począwszy od pieczęci królew skich, książęcych, rycerskich, poprzez pieczęcie u rz ę d ó w i instytucji kościelnych oraz pieczęcie m iej skie i wiejskie.
O dciski pieczętne towarzyszyły człow iekow i od naj daw niejszych czasów. Z aw arte w nich treści obrazow e stan o w ią w ierne odbicie epoki i panującego ustroju, aktu aln y ch p rądów ideow ych i artystycznych. Stąd też są one nieocenionym materiałem badawczym dla pozna nia historii kultury materialnej i duchowej społeczeństwa. R ytow nictw o pieczęci związane było ze złotnic- tw em jako rękodziełem , w którym przede wszystkim precyzja w ykonania i w alory artystyczne decydow ały o w artości w ytw oru. Plastyka rzeźby odcisków pie- czętnych przedstaw ia sobą bardzo często dzieła sztuki o dużym poziom ie artystycznym .
N a stan zachowania zbiorów pieczęci mają wpływ losy poszczególnych doku m en tó w archiw alnych oraz obec ne sposoby ich przechow yw ania i udostępniania. M a także w pływ m ateriał, z którego sporządzano pieczę cie, sposób ich w ykonania i łączenia z dokum entem .
1. R. Biill, D as G roße Buch vom Wachs, t. II, Frankfurt (M) 1 9 6 8 , rozdz. 9, s. 8 1 7 -8 2 0 .
2. R ozpad pieczęci na w iele fragm en tów w y w o ła n y uderzeniam i
luźnej pieczeci o m eta lo w ą puszkę (AP Toruń, N. 2 6 0 9 , 14 9 8 r.). Fot. E. Jabłońska
2. D isintegration o f seal in to num erous fragm ents caused by a loose seal striking against a m eta l container (State Archive Toruń N . 2 6 0 9 ,
1 4 9 8 AD). Photo: E. Jabłońska
Z achow ane średniow ieczne receptury dotyczące w ykonyw ania pieczęci w ym ieniają wosk pszczeli jako jedyny lub głów ny ich składnik. Do w osku pszczelego dodaw ano żywice z drzew iglastych, terpentynę, tłu szcze (roślinne — w postaci oliwy lub oleju lnianego, zwierzęce — m asła, oraz niew ielkie ilości ciasta, k re dy, gipsu, p o p io łu , ziemi. O d 1 poi. XII w. odciski pieczętne mogły być barw ione poprzez d o d atek m .in. m inii, cynobru, grynszpanu, sadzy z węgla drzew nego lub k o stn eg o 1.
N iestety trzeba stw ierdzić, że zarów no wyniki a n kiety przeprow adzonej w latach 1 9 8 6 -1 9 8 7 w pol-W archiw ach i m uzeach na terenie Polski zachow a
ły się do naszych czasów bogate zbiory pieczęci. O d ciśnięte lub przyw ieszone do pergam inow ych lub p a piero w y ch d o kum entów były św iadectw em ich w iary godności, w ykładnikiem woli właściciela oraz
środ-2. Szczegółow e w yniki ankiety i ich analiza zawarta jest w: E. Ja- ktorska wykonana w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry pod błońska, P roblem y konserw atorskie pieczęci w o sk o w yc h , praca do- kier. prof. dr hab. A. Strzelczyk, UM K, Toruń 1994.
3. Zniszczenia m echaniczne w y w o ła n e osłabieniem struktury m asy w osk o w ej będącej w ynikiem działalności d robn ou strojów (AP Toruń, cysterki — ben edyktyn ki). Fot. E. ja b ło ń sk a
3. M echanical dam age caused by w eakening o f the w ax mass due to microorganisms (State Archive Toruń, Cistercian — Benedictine nuns). Photo: E. jabłońska
skich archiw ach i m uzeach, jak i w łasne badania stanu zachow ania zbiorów sfragistycznych prow adzone w archiw ach państw ow ych Torunia, Poznania, Bydgo szczy i W rocławia wykazały bardzo duży stopień zni szczenia zabytkow ych pieczęci w oskow ych2.
Odciski pieczętne są przede wszystkim bardzo m oc no zabrudzone. W szelkiego rodzaju zakurzenia zalega ją w zagłębieniach reliefu pieczętnego. W arstwa brudu bardzo często czyni relief nieczytelnym i maskuje kolor odcisku.
Pieczęcie są bardzo p odatne na wszelkiego rodzaju urazy m echaniczne. Jest to związane ze stosow aniem w osku pszczelego jako podstaw ow ego m ateriału słu żącego do ich w ykonyw ania. O bjaw am i tych zniszczeń są ró żn o ro d n e ubytki — drobne odpryśnięcia, pęknię cia, przełam ania, rozluźnienie w arstw pieczętnych, o d padnięcie odcisku, rozbicie pieczęci na części, zgniece nia, spłaszczenia. Wyżej w ym ienione zniszczenia sp ra wiają, że w wielu wypadkach trudno jest odczytać w yo
4. Pieczęć przełam ana, w idoczn e u b ytk i (AP Toruń, kat. I 8 8 5 d, 1 4 3 6 r.). Fot. E. ja b ło ń sk a
4. Broken seal, visible gaps (State Archive Toruń, cat. I 8 8 5 d, 14 3 6 AD). Photo: E. ja b ło ń sk a
brażenie i napis napieczętny, a tym samym zidentyfi kow ać pieczęć (il. 1, 2). M echaniczne zniszczenia są często wynikiem uprzednich zniszczeń m ikrobiologicz nych i fizyko-chem icznych zabytkow ego m ateriału pieczętnego. Im bardziej pieczęć uległa tym p rocesom , tym jest bardziej p o d atn a na m echaniczne urazy (il. 3).
Także pieczęcie woskowe i papierow o-w oskow e o d ciskane bezpośrednio na papierze noszą znam iona licz nych m echanicznych zniszczeń, jak przełam ania, o d pryśnięcia, spłaszczenia, rozdzielenie się papiero w eg o odcisku i woskow ej masy, brak spójności z podłożem . Było to związane z rolą jaką pełniły. Zabezpieczając tajem nicę korespondencji były po spełnieniu swojej funkcji łam ane i niejako skazane na zniszczenie (il. 4).
Odciski w oskow e umieszczane w m asyw nych m i skach, z wysokim brzegiem , zdecydow anie lepiej się zachow ały niż ochraniane innym sposobem . M iska stanow iła nie tylko ochronę, ale obciążała także znacz nie w iązadła łączące ją z dokum entem . Stąd też przy
5. C ałkow icie stopion a pieczęć (AP Gdańsk, nr inw. 3 0 0 .6 0 /7 9 0 5 1 6 9 6 r.). Fot. E. Jabłońska
5. T otally m e lte d seal (State Archive G dańsk, inv. no. 3 0 0 .6 0 /7 9 0 5 , 1696 AD). Photo: E. Jabłońska
6. U bytki odcisku pieczętnego sp o w o d o w a n e rucham i p ergam in o w ych p a sk ó w (AP Toruń, kat. 1, nr 1409). Fot. E. Jabłońska 6. Gaps in seal im pression caused by m o tio n o f parchm ent strips (State Archive Toruń, cat. I, no. 1409). Photo: E. Jabłońska
wielu d o k um entach brakuje pieczęci. Uległy one z p o w odu uszkodzenia w iązadeł pieczętnych oderw an iu i bardzo często zagubieniu.
3. B. Gubin, Mied, w osk i tiem pieratura, „P o czeło w o d stw o ” 1995, z. 3, s. 2 7 .
4. E. Jabłońska, Problem y konserw atorskie..., s. 8 4 - 1 0 5 .
Puszki m etalow e mające spełniać rolę ochrony pie częci, nie opatrzone m iskami, przyczyniały się nie raz do zniszczenia pieczęci. U derzenia luźnych pieczę ci o m etal pow odow ały ich rozpad na w iele frag m entów (ił. 2). Wiele m etalow ych puszek z czasem uległo korozji, a w skutek niew łaściw ego ich przecho wyw ania, leżąc bezpośrednio na pergam inach, nisz czyły je pow odując liczne rdzaw e plam y na pow ie rzchni, unieczytelniając fragm enty tekstów d o k u m en tów, a niekiedy pow odując w yżeranie pergam inu. C zęsto także miejsca styku masy woskow ej z m etalo wymi puszkam i ulegają zm ianom barw nym i struktu ralnym .
Z agrożenie dla pieczęci stanow i także nadm iar cie pła. Już przy ok. 30°C masy w oskow e m ogą ulegać deform acjom , m im o że wosk pszczeli topi się dopiero w tem p eratu rze 6 1 -6 6 °C . N ajbardziej drastyczny typ zniszczenia — całkow ite stopienie pieczęci — często spotykany jest w zbiorach polskich (il. 5). N iewielki w zrost tem p eratu ry może zaś spow odow ać trw ałe po łączenie się cząsteczek kurzu i brudu z masą w oskow ą. Z jaw isko to jest bardzo uciążliwe i tru d n e do usunięcia w pracach konserw atorskich.
Z naczne obniżenie tem p eratu ry otoczenia p o w o d u je, że pieczęcie stają się kruche, m oże to także skutko wać zm ianą objętości masy w oskow ej. W ykazano, że przy spadku tem peratury od 30°C do 0°C w osk pszcze li zmniejsza swoją objętość o 2 ,2 2 5 % h W ów czas p o szczególne w arstw y pieczęci reagują na zm iany tem pe ratury. Stąd też pow stają różnego rodzaju naprężenia, co pow oduje osłabienie spoistości całych pieczęci. D o tyczy to także w iązadeł pieczętnych (pasków pergam i now ych, sznurów ), które to zbyt słabo zespojone z w o skową masą lub bardzo sztywne dodatk o w o rozsadzają jakby pieczęcie od środka (il. 6).
N a pieczęciach w ystępuje także bardzo duża ró żn o rodność zniszczeń biologicznych.
Sama masa pieczętna m oże być bardziej lub mniej p o d atn a na atak drobnoustrojów . Jest to uzależnione od pochodzenia w osku i jego czystości oraz dodatków . Wosk pszczeli zanim został użyty jako masa pieczętna był oczyszczany i klarowany, a pom im o tego jak w y kazały moje w łasne obserwacje m ikroskopow e4, a co potw ierdzają wyniki badań nad pieczęciam i angielski m i5, praw ie w każdej z pieczęci m ożna było zauważyć d robne zanieczyszczenia pochodzące z woszczyny (pyłki kwiatów, oprzędy larw, resztki m iodu). D odatki do w osku pszczelego w postaci tłuszczów zwierzęcych i roślinnych (uplastyczniających masę), m ąki, otrębów, świeżego ciasta, ziemi (zafałszowania) należą do grupy m ateriałów , na których d robnoustroje w ykazują dużą zdolność w zrostu, i które przez nie rozkładane na prostsze, są łatwiej przyswajalne.
5. J. J. D obbie, J. J. F ox, The C om position o f Som e M ediaeval W ax
Seals, „Transactions o f the Chemical Society”, t. 1 05, 1914,
Rozwój m ikroorganizm ów na pieczęciach zauw ażo no już w poł. X IX w.6, a opisano po raz pierwszy d o p iero w X X wieku. W artykule opublikow anym w 19 14 r. przez J. J. D obbie i J. J. Foxa opisano wygląd X III-w iecznej pieczęci jako łuszczącą się i łatw o ule gającą dezintegracji7.
Częstym źródłem zakażenia m ateriału pieczętnego d robnoustrojam i są miejsca styku mas pieczętnych ze sznurkam i i paskam i pergam inow ym i. W iązadła pie- czętne są bardziej higroskopijne niż masa pieczętna i posiadają dużo niższy stopień odporności na działa nie m ikroflory. N aw et niew ielka ilość wilgoci może być przez nie absorbow ana i w p row adzona do w nętrza pieczęci. Jest ona niezbędnym czynnikiem inicjującym w zrost d ro b n o u stro jó w (il. 7).
Pow ierzchniow y w zrost d ro b n o u stro jó w w postaci ró żn o k o lo ro w y ch n alotów na pieczęciach to jeden z typow ych objaw ów zniszczeń przez drobnoustroje. Do bardzo groźnych i często spotykanych zniszczeń należą także zm iany w strukturze mas pieczętnych. Początkow o m ożna zauważyć na nich niew ielkie zm ia ny na pow ierzchni — d robne rozjaśnione plamy, które z czasem powiększają się (il. 8). Kolejno następują zm iany optyczne masy pieczętnej, płatkow anie i łu szczenie się, aż po całkow itą dezintegrację (brak spoi stości), co d oprow adza do rozpadu pieczęci (il. 9). N a pieczęciach takich w y odrębniono prom ieniow ce8 oraz przykładow o R. Gistl i L. L am precht wym ieniają Sco-
pulariopsis sp., Penicillium sp., Aspergillus sp., Cepha- losporium spA Aktywny w zrost d ro b n o u stro jó w m oż
na zaobserw ow ać także na czerw onych i zielonych pieczęciach. N iepraw dą jest, że dodatki pigm entów czerw onych i zielonych, zaw ierające w swym składzie związki ołow iu, miedzi i rtęci, wpływ ają uodporniają- co na atak d ro b n o u stro jó w 10. Przykładow o na pieczęci M aryjnej z 1312 r., zawierającej w składzie odcisku pieczętnego zielony pigm ent grynszpan, zidentyfiko w ano grzyb Trichoderma s p .u (il. 10).
N a pieczęciach żerują także owady. Efektem tego są dziurki, kanaliki i nadżerki masy woskow ej (il. 11).
Pieczęcie w oskow e jak każdy m ateriał organiczny podlegają działaniu czasu i wszystkim procesom z nim związanym . W arunki otoczenia, w jakich znajdują się archiw alia, a więc zmiany tem peratury, działanie świa tła, zanieczyszczenie pow ietrza, mają w pływ na przy spieszanie lub opóźnianie procesów starzenia.
6. H. N usser, Über Siegelkonservierung und Siegelabgüsse, „M ittei lungen für Archivpflege in Bayern” 1 9 5 8 , z. 1, s. 26.
7. J. J. D obbie, J. J. F ox, op. cit., s. 7 9 6 .
8. Problemem tym już od lat 3 0 -ty c h X X w. zajmował się G. Fleet- w o o d , Sur la conservation des sceaux de cire du m oyen âge, déposés
aux Archives du Royaum e de Suede, Stockholm 1947.
9. R. Gistl, L. Lamprecht, Über Veränderungen an Siegeln, hervorge
rufen durch M ikroorganismen „M itteilungen für Archivpflege in
Bayern” 1 9 58, z. 1, s. 3 3 -3 6 .
10. Jest to pogląd często pojawiający się w literaturze. L. Ritter- pusch, Siegel und ihre Restaurierung, „M altechnik Restaura”, R. 89, 1 9 83, nr 1, s. 5 5 -6 0 .
11. E. Jabłońska, Problem y konserw atorskie..., s. 153.
8. Z niszczenia strukturalne m asy pieczętnej w y w o ła n e w zrostem dro b n o u stro jó w w idoczne w postaci jaśniejszych plam (AP Toruń, kat. I, nr 2 4 , 1309 r.). Fot. E. Jabłońska
8. Structural dam age to seal mass caused by m icroorganism grow th, visible in the form o f lighter spots (State Archive Toruń, cat. I, no. 24, 1 3 0 9 A D ). Photo: E. Jabłońska
7. M iejsca styku w iązadeł pieczętnych z m asą w oskow ą są częstym
źródłem zakażenia drobnoustrojami (AP Wrocław, Rep. 56, 24, 1535 r.). Fot. E. Jabłońska
7. Places o f co n ta ct o f seal ties w ith w ax m ass are the frequent reason
for m icroorganism con tam in ation (State Archive W roclaw, rep. 56. 2 4, 15 3 5 A D ). Photo: E. Jabłońska
9. Brak spoistości m asy pieczętn ej p row adzący do całk o w iteg o ro z
padu pieczęci. Efekt zniszczenia przez drobnoustroje (AP Poznań, nr inw. 11/ki. Lubin). Fot. E. Jabłońska
9. Absence o f seal m ass cohesion leading to to ta l seal disintegration. Effect o f dam age incurred by microorganism s (State A rchive Poznań, inv. no. 11/kl. Lubin). Photo: E. Jabłońska
Procesy fizykochem iczne jakie zachodzą w zabytko w ych masach pieczętnych są zjawiskiem m ało zbada nym. Jest to związane z faktem , że już sam w osk psz czeli stanow i dla badaczy wielką zagadkę. W 1960 r. R. K. Callow tak oto pisał: „Wosk pszczeli, któ ry został
nazw any pierw szym «plastykiem człowieka», sta n o w i dla badaczy wielką zagadkę, choć był obiektem badań przez blisko ISO lat. Ale jest niem ożnością znalezienie w żadnej książce jasnego i poprawnego opisu k o m p o zycji chemicznej. Częściowo jest to sp ow odow ane rze czyw istą złożonością w osku pszczelego, częściowo błędną oceną dostępnych inform acji, a częściow o jest rezultatem braku odpow iedniej w ied zy”12.
Dzisiejszy stan wiedzy na tem at składu w osku pszczelego znacznie się poszerzył14. W latach osiem dziesiątych rozpoczęto także badania nad techniką w y konyw ania pieczęci w oskow ych14. Rozwiązanie tych 12. R. K. Callow, Chem ical and B iochem ical Problem s o f Beewax, „Bee W ord”, R. 4 4 , 1 9 6 0 , s. 9 5 -1 0 1 .
13. A. P. Tulloch, C hem ical A nalysis o f N atu ral Waxes, „Journal of C hromatographic Science”, R. 13, 1 9 75, s. 4 0 3 - 4 0 7 ; A. P. T ulloch,
B eew ax-C om position an d Analisis, „Bee W orld”, t. 61, 1 9 8 0 , z. 2,
s. 4 7 -6 2 ; R. W hite, The A pplication o f Waxes, „Studies in C onser vation”, R. 2 3 , 1978, s. 5 6 -6 8 .
14. G. V. Robins, A. Alstin, D. Fletton, The E xam ination o f Organic
C om pon en ts in H istorical N o n -m e ta llic Seals w ith C -1 3 Fourier
8 * S ? 0 ? ' , 2 7 3 2
10. Zniszczenia strukturalne w y w o ła n e w zrostem drobn o u stro jó w w idoczn e na pow ierzchn i zielon ej pieczęci w postaci jasnozielonych plam (AP, Toruń kat. I, nr 25, 1312 r.). Fot. E. Jabłońska
10. Structural dam age caused by m icroorganism grow th visible on the surface o f a green seal in the form o f light green spots (S tate Archive Toruń, cat. I, no. 25, 1312 AD). Photo: E. Jabłońska
problem ów um ożliwi zapew ne w przyszłości poznanie przyczyn i przebiegu zniszczeń fizykochem icznych za bytkow ych mas pieczętnych.
W łasne obserw acje prow adzone na pieczęciach w y kazały dużą grupę charakteryzującą się p ow ierzchnio wymi, o głębokości 2 -3 mm, zm ianam i masy w o sk o wej w postaci rozjaśnień, spękań, drobnych w ykw itów (il. 12).
Tak duży i ró żn o ro d n y stopień zniszczenia polskich zbiorów pieczęci w oskow ych spow odow ał, że od 1987 r. w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry U ni w ersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu p row adzone są badania nad charakterystyką i przyczynam i zni szczeń pieczęci oraz opracow aniem m etod konserw acji zabytkow ych pieczęci w zależności od techniki ich w y konania i stanu zachow ania.
Transform N uclear M agnetic Resonance Spectroscopy, IC O M , C o m
m ittee for Conservation 1 9 87, t. I, s. 8 7 -9 2 ; E. Parra, A. Serrano,
Chem ical Analisis o f W ax Seals and D yed T extile A ttach m en ts from Parchm ent D ocum ents. Prelim inary Investigations, IC O M , C om m it
tee for Conservation 1 9 90, t. I, s. 6 2 -6 7 ; E. Parra, M . D olores, A. Serrano, The Creation o f D atabase for W ax Seals from Parchm ent
D ocu m en ts using the Results o f Chem ical Analysis, IC O M , C om m u
te for C onservation 1 9 9 3 , t. I, s. 3 7 —41; E. Jabłońska, op. cit., s. 8 4 -1 0 5 .
11. Pieczęć zniszczona przez o w a d y — w idoczn e w m isce w osk o w ej niewielkie dziurki (AP Toruń, Cech p iw o w a ró w , nr 4, 1561 r.). Fot. E. Jabłońska
11. Seal dam aged by insects — visible sm all holes in w ax cup (State Archive Toruń, Brewers’ G uild, no. 4, 1561 AD). Photo: E. Jabłońska
Każdy dok u m en t i przyw ieszone do niego pieczęcie (pieczęć) stanow ią spójną całość. Ze względu na dużą różnorodność i złożoność zniszczeń, zarów no jednych jak i drugich, wym agają indyw idualnego i w ielo etap o w ego ustalenia prac k o n serw ato rsk ich 11. W niniej szym artykule zostaną przedstaw ione sposoby uzupeł niania ubytków w pieczęciach i związany z tym p ro b lem rekonstrukcji. Po w ykonaniu zabiegów: dezynfek cji, oczyszczania, likwidacji pęknięć, połączenia zacho w anych fragm entów , kolejnym zadaniem jest uzupeł nienie brakujących fragm entów.
Ubytki są najbardziej dotkliw ym zniszczeniem pie częci w oskow ych. Przy ich dużej ilości, staje się często niem ożliw e ustalenie wyglądu w yobrażenia napieczęt- nego, a naw et całej pieczęci. Braki w zinw entaryzow a-15. O pis podstaw ow ych zabiegów konserwatorskich został przed staw iony w: E. Jabłońska, D o k u m en ty pergam inow e z pieczęciam i
w o sk o w y m i w praktyce konserwatorskie. Archiw a polskie w obec w y zw a ń XXI wieku, (w:) Pam iętnik III Powszechnego Z jazdu A rchiw i s tó w Polskich Toruń 2 - 4 września 1 9 97, Radom 1997, t. I,
s. 3 0 3 - 3 1 8 .
16. T ego typu realizacje konserw atorskie przedstaw iono we w cze śniejszych publikowanych pracach: E. Jabłońska, P roblem y
konser-niu polskich pieczęci pow odują niem ożność dotarcia do lepiej zachow anych odcisków danej pieczęci. Czę sto wielką trudnością jest ustalenie chociażby wielkości i kształtu pieczęci. N ajprostszą form ą konserwacji jest uzupełnienie ubytków masą w oskow ą w kolorze o ry ginału w tonacji nieco jaśniejszej o 1 -2 m m poniżej poziom u pieczętnego reliefu. U zupełnienie takie w y konuje się na płasko. Poprzez taką rekonstrukcję n a daje się pierw otny kształt i w ielkość pieczęci chroniąc jednocześnie oryginalne frag m en ty 16 (il. 13 i 14). Z a sada ta została przyjęta w 1960 r. w Sztokholm ie przez M iędzynarodow y K om itet Sfragistyczny i p o tw ierd zo na na konferencji w M adrycie w 1995 r.r Bowiem czę sto się zdarzało, że w masie uzupełniającej ubytki sta rano się naśladować w sposób odręczny rytowanie na pieczęci. Była to „twórczość artystyczna” nie mająca nic wspólnego z odciskiem oryginalnego pieczętnego tłoka.
Pieczęcie są dziełam i sztuki o dużej w artości arty stycznej. Ta w artość upow ażnia konserw atora do
za-12. Z m ian y struktury m asy w o sk o w ej w idoczn e w postaci rozjaśnień, spękań i w y k w itó w przebiegające o d pow ierzchni pieczęci ku jej w nętrzu (AP W roclaw, sygn. 3 ,5 1 0 f, 1 3 3 7 r.). Fot. E. Jabłońska 12. Changes in w a x m ass structure visible in the form o f lighter spots, cracks a n d eruptions from the seal surface tow ards its interior (State Archive W roclaw, 3 ,5 1 0 f, 13 3 7 AD). Photo: E. Jabłońska
wacji pieczęci w oskow ych. Konserwacja zb io ró w biblioteczn ych , Bib
lioteka N arod ow a Warszawa 1 9 9 2 , s. 1 5 0 -1 6 0 ; E. Jabłońska, Uzu
pełnienia brakujących fragm en tów pieczęci w oskow ych. N au kow e p o d sta w y ochrony i konserwacji d zieł sztu k i oraz za b y tk ó w kultury m aterialnej, UM K, Toruń 1993, s. 3 0 3 -3 2 1 .
17. A ctes du W Congres International des Archives, Stockholm ,
1 7 -2 0 V I I 1960; M ateriały ze spotkania konserw atorów pieczęci —
13. Jedna z pieczęci p rzyw ieszon a do pergam inow ego dokum entu indulgencyjnego w ystaw ion ego w A w in ion ie w 1 3 4 6 r. ze zb io ró w Archiwum Państw ow ego w e W rocławiu. — stan przed konserwacją. Fot. A. Michaś'
13. O ne o f the seals attach ed to an indulgence parchm ent docum ent issued in Avignon in 1346 from the collection o f the State Archive in W roclaw — sta te prior to conservation. Photo: A. M ichaś
stanow ienia się nad pełną rekonstrukcją. Dwie przed staw ione poniżej realizacje konserw atorskie są próbą odpow iedzi na pytanie, czy w zniszczonych m echa nicznie pieczęciach w oskow ych m ożna rekonstruow ać relief pieczętny, w jakich przypadkach i jaka jest naj właściwsza m etoda rekonstrukcji. L iteratura konser w atorska nie ukazuje tego typu realizacji. Stąd też pewne idee czerpano z ogólnej w iedzy na tem at etyki konserw atorskiej.
18. Od w ielu lat w literaturze konserwatorskiej toczą się dyskusje dotyczące zagadnienia rekonstrukcji, zawarte m .in. w artykułach:
Problem y zw iązane z rekonstrukcją zabytków lub ich fragm entów są tak ró żn o ro d n e, że tru d n o wskazać na jeden uniw ersalny sposób postępow ania. W ynika to z konieczności roztrzygnięć o charakterze etycznym i estetycznym poprzedzającym ew entualną re k o n stru k cję18. Pieczęcie w oskow e, będące przedm iotem konserw acji są przyw ieszone do d o k u m en tó w perga m inow ych lub odciskane bezpośrednio na papierze. Stan zachow ania całości archiw aliów i zw iązana z tym H. Jędrzejewska, Zagadnienia m etodologiczne w d ziedzin ie rekon
strukcji za b y tk ó w , „Ochrona Z abytków ”, t. X X X II, 1 9 7 9 , nr 4, 14. Jedna z pieczęci przyw ieszon a do pergam inow ego d o k u m en tu z 13 4 6 r. — stan p o konserwacji. Fot. A. M ichaś
14. O n e o f the seals a ttach ed to the parchm ent docu m en t from 1346
koncepcja konserw acji ma w pływ na podjęcie decyzji związanej z rekonstrukcją.
Przedstaw ione prace były poprzedzone badaniam i z zakresu sfragistyki i techniki w ykonania. P row adzo no także badania mające na celu opracow anie w łas nych m eto d konserw acji i rekonstrukcji, dostosow ane do problem u występującego w danym obiekcie.
Konserw acja pieczęci Ludwika W ęgierskiego odciśniętych na dokum entach papierowych wystawionych w Koszycach w 1373 r. ze zbiorów Archiw um Państwowego w Toruniu19.
N a trzech dokum entach papierow ych w ystaw io nych przez Ludw ika W ęgierskiego dla urzędników królew skich, wielkiego m istrza W inricha von K nipro- de i m ieszczan toruńskich w dniu 6 października 1373 r. odciśnięta została, w niebarw ionej masie w o skowej, pieczęć króla20 (ił. 15). Jest to pieczęć m aje statyczna większa o średnicy 110 mm z w yobrażeniem króla w oznakach godności siedzącego na tronie.
Król ubrany jest w długą suknię z obcisłymi ręk a wam i, przepasaną na biodrach, którą okryw a płaszcz spięty po d szyją. Poły płaszcza bogato drapow ane o p a dają na podnóżek tro n u . G łow ę królew ską okryw a k o rona z zębami trójlistnym i. W prawej ręce m onarcha trzym a berło ozdobione lilią, w lewej jabłko m onarsze z krzyżykiem . Krzesło tro n o w e w ykonane jest w stylu gotyckim z ozdobnym zapleczem sięgającym nad gło wę i rów nie ozdobnym i poręczam i. Z a tro n em um ie szczona jest bogata, fałdzisto opadająca tk anina (opo na), po obydw u zaś stronach tro n u — herby w ęgier skie. W otoku znajduje się napis w dw óch wierszach: +LO D O V IC V S DEI GRACIA hVNGARIE DAL- MACIE CROACIE RAME SERVIE GALLICIE LO- D O M E R IE G O M A N IE BVLG:
ARIE Q[VE] REX PRINCEPS SALERNITANUS ET hO N O R IS M O N T IS SANCTI ANGELI D O M IN U S
Jest to pieczęć w ęgierska króla Ludw ika I z tytułem Galicji i Lodom erii. Pieczęci tej używał Ludw ik W ę gierski przy dokum entach dotyczących Polski, a w ysta w ianych na W ęgrzech, oraz przy dokum entach w ę gierskich21.
D okum enty z odciśniętym i pieczęciam i były prze chow yw ane w stanie złożonym w cienkich
papiero-s. 2 8 7 - 2 9 4 ; T. Chrzanowski, P roblem y estetyczn e w konserwacji
za b y tk ó w ruchom ych, „O chrona Z abytków ”, t. XX X III, 1 9 8 0 , nr 2,
s. 165—169; J. Kubiak, K o n serw o w a ć czy rekonstruować?, „Ochrona Zabytków”, t. X XXVI, 1983, nr 1 -2 , s. 1 7 -1 9 ; A. Diakowska-Czar- nota, M . Kozarzewski, Teoria i praktyka rekonstrukcji na p rzyk ła
dzie m a lo w id eł ściennych w kaplicy św. Jakuba w Kościele M ariac kim w G dańsku, „Ochrona Zabytków”, t. XLI, 1988, nr 2, s. 1 1 0-118.
19. Technika w ykonania — dokumenty: papier ręcznie czerpany (grubość 0 ,2 - 0 ,3 mm, odległość kresów 4 0 mm, żeberek 3 mm) z mas szmacianych — w łókna lniane i konopne. Papier przeklejony klejem białkowym . Tekst napisano atramentem żelazow o-galu so- wym , wymiary: dw óch d okum entów 2 2 ,5 x 2 9 ,5 cm , jednego 17,0
w ych kopertach. Przechow yw ano je w magazynie a r chiw alnym w X V I-w iecznej drew nianej szafie.
Wszystkie trzy pieczęcie odciśnięte zostały po z ło żeniu do k u m en tu od strony zew nętrznej i były w te n sposób narażone na bezpośredni k o n tak t z otoczeniem (ił. 16). Uległy one m ocnem u zakurzeniu i zab ru d ze niu, które na trw ałe przylgnęło do masy w oskow ej. Brak osłony na pieczęciach i niestabilne podłoże jakim jest papier, przyczyniło się do licznych uszkodzeń m e chanicznych. Pieczęcie pokryte były gęstą siatką d ro b nych spękań pow ierzchniow ych oraz głębszych spękań przechodzących przez całą grubość masy pieczętnej, co przy słabej spójności z podłożem przyczyniło się d o pow stania w ielu ubytków, drobnych i bardziej ro zle głych, na całej pow ierzchni. Z achow ane oryginalne fragm enty bardzo słabo przylegały do podłoża. N a stan zachow ania pieczęci w płynęła też wcześniejsza p ró b a reperacji. Pieczęcie w miejscach osłabionych i o sy p u jących się w zm acniano i podklejano klejem z gum y arabskiej. Także miejsca ubytków uzupełniano i scala no klejem. R eperacja ta nie spełniła swojej funkcji, pieczęcie nadal się kruszyły i tw orzyły się now e braki, na pow ierzchni pozostały wybłyszczenia kleju.
W m om encie otw ierania d o kum entów w 1373 r. nastąpiło przełam anie dw óch pieczęci na około 1/3 ich wysokości od dołu. Z apoczątkow ało to i niew ątpliw ie przyspieszyło m echaniczny proces zniszczenia.
N a jednej z pieczęci stw ierdzono niewielki p ow ierz chniow y w zrost mikroflory. Wosk w tych miejscach był porow aty, przebarw iony (m atow e, b iało -żó łte, d ro b n e plam y drobnoustrojów ). Z miejsc tych w yodrębniono prom ieniow ce.
Dezynfekcję d okum entów papierow ych i pieczęci w oskow ych w ykonano przy użyciu bibuł nasycow nych 1 0 -alk o h o lo w y m roztw orem p -c h lo ro -m -k re z o lu przez okres 10 dni.
Oczyszczanie pieczęci odbyw ało się etapam i: na sucho i na m okro (woda z dodatkiem m ydła Canpac). R ów nolegle usuw ano także klej z gumy arabskiej, k tó rym pokryto pieczęcie w czasie wcześniejszych reperacji. Specyfika poddaw anych konserwacji obiektów oraz stan ich zachow ania (m ocno zniszczony zarów no p a pier jak i pieczęcie) w ykluczała przeprow adzenie dal szych w spólnych zabiegów konserw atorskich. Stąd też zdjęto pieczęcie z d o kum entów poprzez w ykonanie
x 2 2 , 5 cm — pieczęcie odciśnięte bezpośrednio na papierze w masie w oskow ej składającej się z wosku pszczelego i niew ielkiego dodatku kalafonii, pod pieczęciam i znajdują się końce cienkich pasków per gam inow ych (szerokość 3 m m), które przew leczone były przez zło żone arkusze papieru. Nr. inw. kat. I, nr 87, 88, 89 Archwium Państw ow e w Toruniu.
20 . Teksty dokum entów drukowane są w: K. Kuntze, Hansisches
Urkundenbuch, t. IV, Halle 1 8 9 6 , s. 1 8 8 ,1 8 9 , nr 4 5 4 ,4 5 5 ; J. Voigt, C odex D oplom aticu s Prussicus, t. III, Königsberg 1848, s. 150, nr 113.
21 . E. D iehl, U zupełnienie do sfragistyki polskiej, „W iadomości N um izm atyczno-A rcheologiczne” 1 8 9 0 , nr 4, s. 1 0 8 -1 0 9 ; M. Gu m ow ski, Pieczęcie kró ló w polskich, Kraków 1 910, s. 13.
„transferu pieczęci”. Zabieg ten został poprzedzony wykonaniem szeregu prób. W ykonywano je na kopiach pieczęci przytw ierdzonych do czerpanego papieru, o grubości i wyrazistości odpowiadających oryginałom. N a podstaw ie badań opracow ano w arstw ę licującą —
dwuwarstwową, która była sztywnym, zastępczym p o d łożem zabezpieczającym przed przesunięciami, gdy roz dzielono fragmenty zabytkowych pieczęci od papierow e go podłoża. Pierwszym składnikiem warstwy licującej była bibułka T angujo-K ashm ir (w jednej warstwie)
\
1
] \T»«» V * x>tv)4 j n i r i r ' C-# f.vUk
»pi»«»*; A u# *
d r
15. Pieczęć Ludw ika Węgierskiego odciśnięta na dokum encie sygn. kat. I, nr 8 7 przełam ana — stan przed konserwacją. Fot. Ł. Skoczeń 15. Seal o f L ouis o f H ungary im pressed upon docu m en t cat. I, no. 87, unbroken — sta te prior to conservation. Photo:. Ł. Skoczeń
i 20% Paraloid B -72 w acetonie. D rugim składnikiem w arstw y licującej był kauczuk silikonow y Polastosil M -3 3 (+ 2 % utwardzacz O L-1). Po nałożeniu warstwy licującej rozdzielono pieczęcie z papierow ym podło żem. Oczyszczono je mechanicznie od odw rocia i w i doczne od odw rocia pęknięcia scalono na ciepło kau- terem .
Jednym z celów przedstaw ianej realizacji konser w atorskiej m iała być odpow iedź na pytanie, czy m oż liwa jest rekonstrukcja zniszczonych fragm entów pieczę ci w oskow ych. W artykule opublikow anym w 1993 r. p rzedstaw iono m etodę rekonstrukcji całkow icie sto pionej pieczęci m iasta G dańska przy X V II-w iecznych listach rod o w y ch 22. Podobnie jak we wcześniejszym artykule, w opisywanej realizacji w ykorzystano siliko now y negatyw zdjęty z dobrze zachow anego odcisku pieczęci Ludw ika W ęgierskiego, k tó rą odnaleziono w A rchiw um Państw ow ym w K rakowie. Brakujące fragm enty nie zostały uzupełnione na płasko, ale w y pełniono je reliefem mniej w ypukłym niż oryginał, w ykonanym z masy woskow ej o jaśniejszym odcieniu w yraźnie różniącym się od zabytkowej pieczęci.
Celem rekonstrukcji było popraw ienie w alorów wi- zualno-optycznych pieczęci. Rysunek zniszczonych od cisków był m ocno zdeform ow any przez ubytki, m ało czytelny, zachowane fragmenty układały się w przypad kow e am orficzne kom pozycje. Z a rekonstrukcją prze mawiał też stopień unikalności pieczęci. Przeglądano zbiory kilku większych archiw ów w Polsce i nie znale ziono podobnych przykładów , na których pieczęć m a jestatyczna Ludw ika I odciśnięta była na papierze. N a trafiono jedynie na kilka odcisków interesującej nas pie częci, ale były one przyw ieszone do pergam inow ych do kum entów — czyli w charakterze i technice różnią ce się od pieczęci odciskanych w prost na papierze. Poza tym do rekonstrukcji skłaniała rów nież łatw ość wiernego odtw orzenia brakujących fragm entów z uwagi na m ożliwość w ykorzystania silikonow go negatyw u dobrze zachow anej pieczęci. Celem pracy było zatem pełne uczytelnienie form y oraz przyw rócenie spójno ści, przy rów noczesnym poszanow aniu autentyku.
U stalono skład masy woskow ej do uzupełniania b ra kujących fragm entów pieczęci: 85% w osku pszczelego barw y ugrow ej, 10% w osku pszczelego bielonego, 5% kalafonii barwy brązowej oraz propolis. W prow adzenie niew ielkiego d odatku kalafonii było związane z otrzy m aniem odpow iedniego koloru m asy23. Przygotow aną masą restauratorską zaim pregnow ano także bibułkę japońską, k tó rą połączono z pieczęciam i od odw rocia. M asa nałożona na bibułkę w końcow ym etapie, stan o w iła uzupełnienie najcieńszych partii reliefu. Stanow iła 22. E. Jabłońska, Uzupełnienie brakujących fragm en tów ..., s. 3 1 9 . Kopię całej pieczęci w ykonano w masie w oskow o-żyw icznej (wosk pszczeli, damara, propolis, farby proszkow e firmy Talens) zabarwio nej na czerw ono na podstaw ie negatywu zdjętego z dobrze zacho wanej pieczęci miasta Gdańska (tłok pow stał w 15 8 2 r.). W ykona nie rekonstrukcji poprzedzone było badaniami sfragistycznymi nad pieczęciam i gdańskimi.
16. P ieczęć Ludw ika Węgierskiego, w idoczn e zabrudzenia p o w ierzc h ni, pokruszone i odspojone fragm enty m asy w oskow ej, liczne u bytki. Fot. Ł. Skoczeń
16. Fragment o f the seal o f Louis o f Hungary, visible im purities o f surface, crum bled an d detached fragm ents o f w ax mass, num erous m issing gaps. Photo:. Ł. Skoczeń
17. Pieczęć odciśnięta na dokum encie sygn. kat. 1, nr 8 7 — stan po konserwacji. Fot. Ł. Skoczeń
17. Seal impressed on docum ent cat. I, no. 8 7 — state after conservation. Photo:. Ł. Skoczeń
23. Skład mas do uzupełniania ubytków jest przedm iotem badań w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry. W yniki tych badań za warte są m .in. w: E. Jabłońska Uzupełnienia brakujących fragm en
tó w ..., s. 3 0 3 - 3 2 1 ; E. Jabłońska, D o k u m en ty pergam inow e z p ieczę ciam i w o sk o w y m i w praktyce konserwatorskiej, (w:) Pam iętnik III Powszechnego Z jazdu A rch iw istó w Polskich, Toruń 1 -4 września 1 9 9 7 , s. 3 0 3 - 3 1 8 ; A. Jabłońska, Badania nad o p tym a ln ym składem
18. O becn y sposób przech ow yw an ia d o k u m en tó w — folia z M elinexu ochrania doku m en t i pieczęć. Fot. Ł. Skoczeń 18. Present-day storage o f docum ents — M elinex fo il p ro tects d ocu m en t an d seal. Fot. Ł. Skoczeń
także usztyw nienie pieczęci od strony odw rocia (w tra kcie dalszych prac konserw atorskich) i była podłożem , do którego m o ntow ano rekonstruow ane fragmenty.
Z usztyw nionych od odw rocia pieczęci zdjęto w a r stwę licującą i w m ontow ano oryginalne luźne frag m enty pieczęci. Po dokładnym dopasow aniu ich w p ie częciach, um ieszczano pieczęć i luźne fragm enty w si likonow ej form ie (negatywie) i zgrzew ano z wcześniej w p ro w ad zo n ą bibułką nasączoną masą pieczętną. W podobny sposób m o ntow ano rekonstruow ane b ra kujące fragmenty, które uzupełniano o d pow iednio w y ciętymi kaw ałkam i z kopii pieczęci. W większe szcze liny oraz drobne ubytki wpuszczano po kropli ro z to pionej masy w oskowej do uzupełnień, którą po lekkim zastygnięciu dopasow yw ano m echanicznie.
W ykonana rekonstrukcja brakujących fragm entów scaliła oryginalny wygląd pieczęci, zabezpieczyła je przed pow staniem now ych ubytków, ale rów nocześnie zadbano o to, aby w yraźnie różniła się od oryginalnych części (il. 17).
Po w ykonaniu konserwacji papierow ych d o k u m e n tów ponow nie połączono z nimi pieczęcie. Każdą p ie częć um ieszczano w negatywie silikonow ym , na
od-m asy w o sk o w ej u żyw an ej do uzupełnień u b y tk ó w pieczęci za b y tk o w ych, praca magisterska wykonana pod kier. dr. E. Jabłońskiej,
UMK, Toruń 1994.
24. Technika wykonania: dokum ent-pergam in bydlęcy o w ym ia rach 4 6 ,4 x 3 4 ,7 (cm), tekst w ykonano czarnym atramentem
żela-w rocie nakładano d o k u m en t licem żela-w dół i przez estra- fol ostrożnie zgrzew ano kauterem . Pomocna w tym zabiegu była wcześniej połączona z pieczęciami bibuł ka japońska nasączona masą w oskow ą. Bibułka ta p o zostaw iona na stałe spaja oryginalną pieczęć z papie- rem -d o k u m en tem , a zarazem jest w arstw ą interw en cyjną umożliwiającą odłączenie pieczęci od dokum entu. O becnie dokum enty przechow yw ane są w form ie rozłożonej. W m ontow ane zostały w ram ki z bezkwa- sowej tektury. Z aró w n o lico jak i odw rocie d o kum en tów ochrania przezroczysta folia z M elinexu, dzięki czemu m ożna korzystać z nich bez w yjm ow ania z osło ny (il. 18).
Konserwacja pieczęci Św iętojańskiej Starego M iasta Torunia przyw ieszonej do dokumentu pergaminowego wystawionego w 1521 r.
ze zbiorów Archiwum Państwowego w Toruniu24
Treść dokum entu pergam inow ego zawiera rozstrzy gnięcie sporu pom iędzy karczm arzam i a pozostałym i członkam i cechu piw ow arów . W ystawiony on został 9 grudnia 1521 r. dla cechu piw ow arów . Przywieszona zow o-galu sow ym ; pieczęć-dw uw arstw ow a, miska składa się z w o sku pszczelego z niewielkim dodatkiem kalafonii, odcisk w ykonano w wosku pszczelim z dodatkiem kalafonii oraz pigm entów cynobru i minii w spoiw ie, przywieszona na pergam inow ym pasku. N r inw. Cech p iw ow arów nr 3, Archiwum Państw ow e w Toruniu.
została przy nim pieczęć Rady m. Torunia odciśnięta w czerw onej masie woskow ej i zabezpieczona w osko wą miską (il. 19). Jest to pieczęć Starego m. Torunia o średnicy 50 m m , tzw. Świętojańska, przedstaw iająca św. Jana C hrzciciela odzianego w skórę i przepasanego pasem , który stoi na w zniesieniu, pom iędzy dw om a drzew am i — dębem i wiązem . Święty praw ą rękę trzy m a na piersi, lewą zaś w błogosław iącym geście wznosi ku górze. W perełkow ym pierścieniu w idnieje o to k o wy napis, któ ry brzm i następująco: SECRETVM BVRGENSIVM IN T hO R Y N , czyli pieczęć sekretna mieszczan w T oruniu25.
Częste m an ipulow anie d o k u m en tem i związany z tym ruch pergam inow ego w iązadła spow odow ał ro z luźnienie w arstw pieczęci i odłam anie 1/4 odcisku, który uległ zagubieniu. Relief jest bardzo m ocno spła szczony, a jego kom pozycję unieczytelniały
dodatko-20. Pieczęć Świętojańska — stan przed konserwacją. Fot. G. Malkus 2 0. The St. John seal — sta te prior to conservation. Photo: G. M alkus
19. D oku m en t pergam in ow y w y sta w io n y w 1521 r. u w ierzyteln io n y pieczęcią Świętojańską Starego M iasta Torunia — stan przed konserwacją. Fot. G. M alkus
19. Parchm ent docu m en t verified b y the St. John seal o f the O ld T ow n in Toruń, issued in 1521 — sta te prior to conservation. Photo: G. Malkus 25. K. Ciesielska, H erby i pieczęcie m iasta Torunia, TTK, Toruń
2 1. Tłok pieczęci Świętojańskiej przech o w yw a n y w zbiorach M uzeum
O kręgowego w Toruniu — próby w ykonan ia odcisku pieczętnego. Fot. E. Jabłońska
21. Press o f the St. John seal in the collection o f the Regional M useum in Toruń — a tte m p ts o f achieving press impression. Photo: E. Jabłońska
M S
G łów nym celem prac konserw atorskich nad w osko wą pieczęcią było w ykonanie rekonstrukcji brakujące go fragm entu odcisku poprzez zastosow anie oryginal nego pieczętnego tłoka. Realizacja ta była kolejną p ró bą rozw iązania problem u rekonstruow ania brakują cych fragm entów pieczęci, w tym w ypadku poprzez dotarcie do źródeł i sposobu jej w ykonania. W pracach tych w ykorzystano oryginalny tłok pieczętny zachow a ny w zbiorach M uzeum Okręgowego w Toruniu (ił. 21). W ykonanie odcisku pieczętnego, który miał posłu żyć do zrekonstruow ania brakującego fragm entu pie częci, zostało poprzedzone badaniam i. Obejm ow ały one przygotow anie odpow iedniej masy pieczętnej, ela stycznej i jednorodnej w czasie w ykonyw ania odcisku, a po jego zastygnięciu charakteryzującej się o d pow ied nią tw ardością i barw ą. W ytypow ano masę składającą się z 90% w osku pszczelego, 10% dam ary i cynobru. Przed w ykonaniem odcisku rozm iękczono masę nad źródłem ciepła ugniatając ją jednocześnie w rękach. N astępnie w ykonano z niej cienką płytkę, k tó rą n ie zbyt m ocno w ciśnięto w relief tłoka, trzymając go rzeź bą pieczęci ku górze. Starano się uzyskać niebyt ostry odcisk, poniew aż obecnie oryginalna pieczęć posiadała spłaszczony relief i zrekonstruow any fragm ent miał stanow ić bardzo delikatne uzupełnienie kompozycji.
Po o dpow iednim przygotow aniu oryginalnej pie częci (oczyszczenie, konserw acja pergam inow ego p a ska i jego unieruchom ienie), przystąpiono do zam on tow ania brakującego fragm entu z rekonstrukcją. Wy konany oryginalnym tłokiem odcisk pieczętny zcienio- no do żądanej grubości i w ycięto część do uzupełnienia (ił. 22). W trakcie m ontow ania rekonstruow anego fragm entu pom ocna była form a negatyw ow a z kau czuku silikonow ego, zdjęta z odcisku w ykonanego oryginalnym tłokiem . Przez nią m ożna było delikatnie docisnąć m ontow any fragm ent stosując 15% Paraloid
2 2. Oryginalna pieczęć oraz fragm ent odcisku w ykonan y tłokiem pie-
czętn ym przyg o to w a n y do zrekonstruow ania ubytku. Fot. G. M ałkus 22. Original seal a n d fragm ent o f im pression achieved w ith seal press prepared for the reconstruction o f gap. Photo: G. M alkus
wo drobne ubytki masy pieczętnej. M echaniczne urazy, jakim uległa pieczęć, spow odow ały zniszczenia całego brzegu miski, pow stanie od odw rocia licznych uby tków masy woskowej oraz spękań i rys. Z aró w n o lico jak i odw rocie pieczęci było bardzo m ocno zabrudzo ne. Brud um iejscowił się w zagłębieniach i na pow ierz chni reliefu m ocno przyciem niając pieczęć (ił. 20).
Pergaminowy pasek łączący pieczęć z dokum entem uległ przerwaniu i w trakcie wcześniejszych prac zabez pieczających niewłaściwie został zszyty nićmi. Stąd też pieczęć zwrócona jest dolną częścią w stronę dokum entu.
23. Pieczęć Św iętojańska — stan p o konserwacji. Fot. G. M ałkus 23. The St. John seal — sta te after conservation. Photo: G. M alkus
B -72 w chloroform ie. Brakująca część miski została uzupełniona masą z niebarw ionego w osku pszczelego z d o datkiem 10% dam ary (ił. 23 )26.
Przedstaw ione realizacje konserw atorskie ukazały m ożliw ość tzw. m echanicznej rekonstrukcji pieczęci w oskow ych, czyli w iernego ich odw zorow ania. Wy magają one specjalistycznych badań sfragistyczno-hi- storycznych. Są możliwe do w ykonania przy pom ocy
2 6. W artykule wykorzystano wyniki badań i realizacji konserw a torskich w ykonane z inicjatywy i pod kierunkiem autorki przez dyplom antów Zakładu Konserwacji Papieru i Skóry UM K w Toru niu: L. Skoczeń, D okum entacja konserwatorska trzech papierow ych
d o k u m e n tó w z 1373 r. z odciśn iętym i pieczęciam i w o sk o w y m i,
zachow anych i odnalezionych pieczętnych tłoków lub dobrze zachow anych innych odcisków konserw ow a nych pieczęci. W ykonane tłokiem pieczętnym lub na podstaw ie silikonow ego negatyw u skopiow ane frag m enty m ontuje się w brakujące miejsca. R ekonstruo wane fragm enty pow inny odróżniać się w tonacji i w y pukłości reliefu od oryginału.
UMK, Toruń 1 9 91; G. M alkus, D okum entacja konserwatorska
dwóch listó w papierow ych i dw óch d o k u m en tó w pergam inowych
X V - i X V l-w ieczn ych u w ierzyteln ion ych pieczęcią Świętojańską Sta
rego m. Torunia, UM K, Toruń 1 9 91.
The Damage and Reconstruction of Wax Seals
P o lish a r c h iv e s an d m u s e u m s c o n ta in e x t e n s iv e c o lle c tio n s o f se a ls. C o n d u c te d s tu d ie s d e m o n s tr a te a c o n sid e r a b le d e g r e e o f d a m a g e in c u r r e d t o t h o s e o b je c ts, th e p r im e r e a so n b e in g m e c h a n ic a l in ju ries, p r o d u c in g n u m e r o u s g a p s. T h e s u p p le m e n ta t io n o f m issin g fr a g m e n ts o f w a x se a ls ca n be c o n d u c te d w it h o u t o r w ith th e r e c o n s tr u c tio n o f th e seal relief. T h e fo r m e r m e th o d c o n s is ts in a flat s u p p le m e n ta tio n o f th e g a p in th e sh a p e o f th e se a l, in a t o n e slig h tly lig h te r th a n th e o r ig in a l a n d 1 -2 m m . lo w e r th a n th e relief.
T h e p r e s e n te d c o n s e r v a tio n r e a lisa tio n s te stify to th e p o sib ility o f a so -c a lle d m e c h a n ic a l r e c o n s tr u c tio n o f w a x se a ls i.e . th e ir fa ith fu l c o p y in g , w h ic h r eq u ires s p e c ia lis e d s p h r a g is tic -h isto r ic a l rese a r c h . S u ch u n d e r ta k in g s are fe a si
b le w ith th e a id o f e x t a n t a n d d isc o v e r e d p r e sse s o r w e ll p r e se r v e d o th e r im p r e ss io n s o f th e se a ls u n d e r c o n se r v a tio n . T h e c o p ie d fr a g m e n ts, p r o d u c e d by th e se a l p ress o r u p o n th e b a sis o f a s ilic o n n e g a tiv e , are in tr o d u c e d in to th e m issin g g a p s. T h e r e c o n s tr u c te d fr a g m e n ts s h o u ld d iffe r fr o m th e o r ig in a l as r e g a r d s th e t o n e a n d c o n v e x it y o f th e relief.
T h e d isc u s s e d r e a lis a tio n s are illu str a te d by th e c o n s e r v a tio n o f a se a l o f L o u is o f H u n g a ry , im p r e sse d o n p a p e r d o c u m e n t s iss u e d in K o sic e in 1 3 7 3 , a n d th e c o n s e r v a tio n o f th e St. J o h n se a l o f th e O ld T o w n in T o r u n , a tta c h e d t o a p a r c h m e n t d o c u m e n t issu e d in 1 5 2 1 , a n d k ep t in th e c o lle c tio n o f th e S ta te A r c h iv e in T o r u n .
