S tres p rzesłu ch an ia
Bartosz W. Wojciechowski
Cel
Z badanie w pływ u w arun k ó w sytuacyjnych — s tre s u w tra k c ie zb ieran ia zeznań n a re z u lta ty zeznaw ania.
Założenia ogólnometodologiczne
R ezu ltaty zeznań z a le ż ą od trze ch g rup czynników: cech spostrzeganych przedm iotów i zdarzeń oraz w arunków spostrzegania; cech jednostki spo
strzegającej; sy tuacji zb ie ra n ia zezn ań i te ch n ik p rzesłu c h an ia. Jed n y m z czynników wpływ ających n a treść zeznań, zaliczanych do trzeciej grupy, je st stres przesłuchania.
P rzesłuchanie m a dla w ielu świadków, w szczególności osób, które nie s ą podejrzane lub po raz pierw szy s k ła d a ją zeznania, bardzo stresogenny charakter. Wiąże się bowiem z koniecznością zetknięcia z instytucjam i wy
m ia ru spraw iedliw ości i organam i ścigania, a tak że szczegółowego i w ier
nego opow iadania o przykrych lub silnie em ocjonalnie zabarw ionych zd a
rzeniach. Ponadto świadkowie m a ją świadomość tego, że spoczywa n a nich obw arow any sankcjam i k a rn y m i obow iązek m ów ienia prawdy, a p rz e k a zyw ane przez nich treści b ę d ą poddane dogłębnej ocenie. N ie bez znacze
n ia je s t ta k ż e fak t, że złożone zez n an ia s ta n o w ią dowód pozw alający n a u stale n ie okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia określonego sporu s ą dowego.
Zgodnie z p ra w a m i Y erkesa-D odsone’a, p ew ien w zro st n ap ięcia i po
b u d zen ia em ocjonalnego w pływ a pozytyw nie (mobilizująco) n a przebieg
10 Psychologia.
funkcji percepcyjno-poznaw czych. W p rzy p ad k u przek ro czen ia możliwo
ści in d y w id u aln ych k o n k retn e j osoby dochodzi do z ab u rz en ia procesów spostrzegania, m yślenia i pamięci, w tym także przypom inania, o dtw arza
n ia i p rzekazyw ania treści pamięciowych.
Poziom n a s ile n ia s tre s u w tra k c ie s k ła d a n ia zezn ań zależy od w ielu czynników. Jed n y m z nich je st stw orzona przez osobę p rzesłu c h u jącą a t mosfera, n a k tó r ą sk ła d a ją się m iędzy innym i: zachow ania p rzesłu c h u ją
cego i p rzebieg k om unikacji n iew erb alnej, p o staw a wobec św iad k a oraz stosow ana m etoda przesłuchania. Poziom napięcia emocjonalnego i stresu w trakcie przesłuchan ia może być zwiększony w sk u tek p rzeryw ania p rze
słuch ania w chw ilach skłaniających do refleksji i wywołujących napięcie, p rzery w an ia w ypowiedzi św iad k a lub z ad a w an ia p y ta ń i n iep ozw alan ia n a p e łn ą odpowiedź, a ta k ż e p o ru sz a n ia k w estii intym n ych , niezw iąza- nych ze spraw ą.
Uwagi o realizacji eksperymentu
Porównaj uw agi do ek sp ery m en tu A tm osfera przesłu ch a n ia (s. 139— 144).
Organizacja i przebieg eksperymentu
Materiał
W eksperym encie uczestniczy przynajm niej 40 badan ych i osoba p rzesłu chująca. P o trzeb n y je s t przyn ajm niej 10-m inutow y fra g m e n t film u oraz sp rzęt um ożliw iający jego w yśw ietlenie (odtw arzacz, ek ran ). Treść zez
n a ń św iadków będzie n a g ry w a n a z użyciem u rz ą d z e n ia rejestru jąceg o dźwięk.
Przebieg eksperymentu E tap I: S p o str z e g a n ie
G rup a 40 osób b ad anych pierw szego d n ia ogląda film. O braz je st w yśw ie
tla n y tylko raz. Osoby b a d a n e nie s ą św iadom e celu p rezentacji, s ą jed y nie poproszone o przybycie d nia następnego.
U w a g a : Osoby b a d a n e b ę d ą m iały pierw szy k o n ta k t z przesłuchującym dopiero w drugim etapie eksperym entu.
E tap II: O d tw a r z a n ie sp o str z e ż e ń
W arian t A: Z eznania w w aru n k a ch sprzyjających.
G ru p a 20 osób badanych, pojedynczo, sk ład a zezn an ia. W to k u p rz e słuchania stosow ana je st m etoda swobodnej relacji, jako sposób uzyskiw a
n ia zeznań w pierw szym etap ie p rzesłu ch an ia, a n astęp n ie m etoda p y ta ń u k ie ru n k o w an y ch . P rzesłu ch u jący dba o stw orzenie dobrej atm osfery, u trzy m an ie praw idłow ego k o n ta k tu in terp erso nalnego (w ty m ta k że n ie w erbalnego), przyjm uje wobec badanego p rzy ja zn ą postaw ę; je st u k ie ru n kow any n a p om aganie zeznającem u i dąży do u zy sk an ia ja k najw iększej ilości w artościowych informacji, pozw ala świadkowi n a udzielenie pełnych odpowiedzi i nie ingeruje w tok jego wypowiedzi.
W arian t B: Z eznania w sytuacji dużego n asilen ia stresu.
G ru p a 20 osób badanych, pojedynczo, sk ład a zezn an ia. W to k u p rz e słu ch an ia stosow ana je s t w jego pierw szym etap ie m etoda swobodnej r e lacji, a n a stę p n ie p y ta ń krzyżow ych (cross-examination) jako sposób u zy skiw ania zeznań. Przesłuchujący utrzym uje niepraw idłow y k o n ta k t in te r
person aln y z osobam i badanym i, je st do nich wrogo nastaw iony. N aru sza sferę in ty m n ą osoby b ad an ej (zbliża się do niej n a odległość m n iejszą niż 46 cm), w trak c ie p rze słu c h an ia staje za plecam i badanego, podnosi głos, okazuje zniecierpliw ienie i zdenerw ow anie. P rzesłu ch u jący dąży przede w szystkim do w y k azan ia nieścisłości, niedokładności i błędów w zez n a
niach; podw aża w iarygodność i w arto ść dow odow ą zezn ań oraz zw raca uw agę b adaneg o n a dolegliwość sankcji p raw n y ch grożących za sk ła d a nie n iepraw dziw ych zeznań; zadaje p y ta n ia i n ie pozw ala św iadkow i n a nie odpowiedzieć; przeryw a przesłuchanie w chwilach krytycznych dla opi
su zdarzeń.
Analiza wyników
E ksperym entator dokonuje analizy porównawczej efektów zeznań u zy sk a
nych w w aru n k a c h sprzyjających (A) oraz w w a ru n k a c h znacznego n a s i
lenia stre su (B).
P ierw szy e ta p an alizy u zy sk an y ch zezn ań to ocena ilościowa. W jej trakcie będzie u stalan a:
— liczba odpow iadająca sum ie inform acji zgodnych z p raw d ą, trafn y c h (odpowiadających treści filmu);
— liczba odpow iadająca sum ie inform acji niezgodnych z praw dą, n ie tra f
nych (niew ystępujących w filmie);
— liczba odpow iadająca sum ie odpowiedzi ty p u nie wiem , nie p a m ięta m lub b ra k odpowiedzi n a te m a t jakiejś porcji treściowej;
— liczba odpow iadająca sum ie odpowiedzi zm ienionych (nieścisłych).
P o rów naw czą an alizę ilościow ą m ożna przeprow adzić z w y k o rzy sta
niem tabeli 1.
T ab ela 1 Zbiorczy zapis re z u lta tó w an a liz y ilościowej w yników ek sp ery m en tu
Eksperyment
Liczba odpowiedzi możliwych
(porcje treściowe)
trafnych (prawdziwych)
nietrafnych (nieprawdzi
wych)
typu nie wiem, nie pamiętam
zmienionych (nieścisłych)
N procent N procent N procent N procent N procent W a ria n t A
W a ria n t B
N astęp n ie w celu doko nan ia oceny staty sty czn ie isto tn eg o zw iązku między udziałem w w ariancie A lub B eksperym entu a rezu ltatam i zeznań św iadków ek sp ery m e n tato r dokona an alizy liczebności z zastosow aniem
X2 dla ta b e l 2x2 (zob. Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 244). P rzy k ład an alizy przedstaw ia ta b ela 2.
T ab ela 2 O dpow iedzi tra fn e versus odpow iedzi n ie tra fn e w w aria n cie A
i w aria n cie B ek sp e ry m e n tu
Eksperyment
Logiczny walor odpowiedzi trafne E
(prawdziwe)
odpowiedzi nietrafne (nieprawdziwe) W a ria n t A
W a ria n t B E
X2 = ...; (df) = 1; p < ...; % V
W te n sposób postępujemy z k ażd ą p a r ą z osobna, a więc porównujemy:
— liczbę odpowiedzi tra fn y c h i liczbę odpow iedzi ty p u nie wiem , nie p a m iętam :;
— liczbę odpowiedzi trafn y ch i liczbę odpowiedzi zm ienionych;
— liczbę odpow iedzi n ie tra fn y c h i liczbę odpow iedzi ty p u nie wiem , nie p a m ięta m ;
— liczbę odpowiedzi n ietrafn ych i liczbę odpowiedzi zmienionych;
— liczbę odpowiedzi typu nie wiem, nie pam ięta m i liczbę odpowiedzi zm ie
nionych.
W drugim etapie analizy treści p rzek azany ch przez św iadka ek sp ery m e n tato r dokona jakościowej oceny efektów zeznań, kierując się n a s tę p u jącymi w skaźnikam i: kompletność (stosunek popraw nie przytoczonych fak
tów do w szystkich możliwych); dokładność (stosunek relacji popraw nych do rzeczywiście przytoczonych); ostrożność (stosunek odpowiedzi ty p u nie wiem, do sum y odpowiedzi nie wiem i błędnych); proporcje treściow e (sto
su n ek faktów nieistotn y ch z p u n k tu w idzenia akcji do ilości faktów is to t
nych z p u n k tu w idzenia opisu zdarzeń); rodzaje błędów.
A naliza jakościowa może zostać przeprow adzona z w ykorzystaniem t a beli 3.
T ab ela 3 Zbiorczy zap is an a liz y jakościowej w yników ek sp ery m en tu
Eksperyment
Wskaźnik Błędy
komplet
ności
dokład
ności
ostroż
ności
proporcji treścio
wych
pominięcia dodania przekształ
cenia N procent N procent N procent W a ria n t A
W a ria n t B
W drugiej części analizy jakościowej ek sp ery m en tato r dokona analizy istotności różnic m iędzy re z u lta ta m i zezn ań u zy sk an y m i w w arian cie A i w arian cie B ek sp ery m e n tu z zastosow aniem %2 (zob. Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 233 i nast.).
W trzeciej części analizy jakościowej ek sp ery m en tato r dokona oblicze
n ia w spółczynnika korelacji punktow o-dw useryjnej w celu u s ta le n ia siły zw iązku m iędzy udziałem w jednym lub drugim w ariancie ek sp ery m en tu (zm ienna dychotomiczna) a w skaźnikam i rezultatów zeznań świadków, np.
liczba błędów typ u dodanie (zm ienna ciągła) (zob. Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 241 i nast.).
Bibliografia
Ci o s e k M., 2001: Psychologia sądow a i p e n ite n c ja rn a. W arszaw a, W ydawnictwo P ra w
nicze.
Fe r g u s o n G.A., Ta k a n e Y., 2002: A n a liz a sta tysty czn a w psychologii i pedagogice. W ar
szaw a, W ydaw nictwo N aukow e PWN.
Gu d j o n s s o n G.H., 2003: T he Psychology o f In terrogations a n d Confessions: A H a n d b o o k.
C hichester, Jo h n W iley a n d Sons.
Ho ł y s t B., 1989: P sychologiczne i społeczne d eterm in a n ty ze zn a ń św ia d k ó w. W arszaw a, PW N .
Pe a s e A., 2001: M ow a ciała. J a k odczytyw ać m yśli in n ych lu d zi z ich g estów. Kielce, J e d ność.
Ma r t e n Z., 1990: W stęp do psychologii sądow ej. S k r y p t d la stu d e n tó w p sychologii i p r a w a. K atow ice, W ydaw nictwo U n iw e rsy te tu Śląskiego.
St a n i k J.M ., 1985: B a d a n ia n a d p sychologicznym i u w a ru n k o w a n ia m i w iarygodności ze
z n a ń św ia d k ó w. W: Wa l t o ś S.: Ś w ia d e k w procesie są d o w y m. W arszaw a, W ydaw
nictw o Praw nicze.
St a n i k J.M ., 1986: P sychologiczna p ro b le m a ty k a ze zn a ń św ia d k ó w. W: Ty s z k i e w i c z L., red.: W ybrane za g a d n ie n ia psych o lo g ii d la p r a w n ik ó w. W arszaw a, W ydaw nictwo P raw nicze.
