Rola i miejsce Iwana Turgieniewa w literaturze Polski Ludowej

Jerzy Litwinow

Rola i miejsce Iwana Turgieniewa w

literaturze Polski Ludowej

Studia Rossica Posnaniensia 1, 49-57

P ozn ań

ROLA I M IEJSCE IW ANA T U R G IE N IE W A W LITER A TU R ZE PO LSK I L U D O W EJ

Zmienne koleje losu przeszła twórczość Turgieniewa w Polsce. W o s ta t­ nich dziesięcioleciach wieku X IX au to r Ojców i dzieci był „najpoczytniej­ szym pisarzem rosyjskim wśród Polaków” , którem u nie szczędzono en tu zja­ stycznych pochwał i wyrazów uznania1. Zaliczono go do plejady najw ybitniej­ szych reprezentantów realizmu europejskiego. Powoływano się na jego a u to ­ ry te t w rozważaniach o zadaniach literatu ry i jej funkcji społecznej2. Z bie­ giem la t jednak m alała sława Turgieniewa w Polsce. W okresie modernizmu, jego miejsce zajęli Lew Tołostoj i Fiodor Dostojewski, pociągając now atorską analizą psychologiczną i koncepcjami przyszłości świata opartym i na za­ sadach moralno-etycznych. Poprzedniego znaczenia nie odzyskał Turgieniew również w okresie dwudziestolecia międzywojennego3. Jego twórczość reali­ styczna nie przyciągała uwagi ówczesnych prozaików polskich, zafascynowa­ nych najnowszymi osiągnięciami powieści europejskiej, nie wyłączając litera­ tu ry radzieckiej, której wpływ wyraźnie wzrósł, zwłaszcza w latach trzydzie­ sty c h 4. Z a sa d n ic z jr przełom nastąpił dopiero po 1945 roku. Rozpoczął się wówczas jeden ze świetniejszych okresów poczytności Turgieniewa w Polsce.

Nie zapowiadały go jeszcze pierwsze lata po wyzwoleniu. Nieliczne prze­ kłady oraz wzmianki krytyczne nie dawały pełnego obrazu twórczości Turgie­ niewa, k tóra zajęła skrom ny margines w ówczesnym polskim procesie histo­ rycznoliterackim . Nic dziwnego. L iteratu ra polska była w tedy zaabsorbowana własnymi zagadnieniami związanymi z niedawnymi tragicznym i doświadcze­ niam i okresu okupacji, a także określeniem roli i miejsca inteligencji wobec nowej rzeczywistości społeczno-politycznej. Również powojennej krytyce literackiej w Polsce, ściśle związanej z prozą psychologiczną, jak zauważył H. Markiewicz, „trudno było odciąć się od swej najbliższej przeszłości” ,

1 M. J a k ó b i e c , L iteratura rosyjska w śród P olaków w okresie po zytyw izm u , W rocław 1950, s. 77.

2 Z. B a r a ń s k i , N aczało litieraturnoj izw iestn osti I . T urgieniew a w Polsze. W: I . S. T urgieniew (1818 - 1883 - 1958), Orieł I960, s. 452 - 482.

3 F . S i e l i c k i , Z dziejów sła w y Iw a n a Turgieniew a w Polsce (1918 - 1932), „Slavia O rientalis” 1961, nr 3, s. 344.

4 J . U r b a ń s k a , R adziecka pow ieść rosyjska w Polsce w latach 1918 - 1932, W rocław — W arszaw a —K raków 1966, s. 121 - 122.

50 J. L i t w i n o w

niełatw o przełam ać trad ycje narodowe, w których „stosunkowo słaby był n u rt estetyki realistycznej” 5. Zw rot do Turgieniewa nastąpił w 1947 roku. N a równi z innym i wielkimi realistam i X IX wieku znalazł się on w' centrum uwagi tłum aczy i polskiej opinii literackiej.

W latach pięćdziesiątych przyswojono kulturze polskiej prawie cały dorobek artystyczny Turgieniewa. Przetłum aczono i wielokrotnie wznawiano w ydania powieści R udin, Szlacheckie gniazdo, W przededniu, Ojcowie i dzieci. Przetłum aczono wszystkie ważniejsze opowieści, nowele i dram aty. Gorliwie popularyzowano Z apiski myśliwego6. W prowadzono Turgieniewa na scenę teatró w polskich i do program ów szkolnych. Ukoronowaniem ty ch zabiegów by ła zainicjowana w 1954 roku wielotomowa seria Z pism Iw ana Turgieniewa. B yło to bezsporne osiągnięcie tego okresu w dziele przybliżenia twórczości pisarza rosyjskiego do świadomości czytelnika polskiego.

N ietrudne będą do wyjaśnienia przyczyny wielkiego zainteresowania Turgieniewem. Szukać ich należy w pierwszym rzędzie w ówczesnej polityce kultu raln ej, w specyfice polskiego procesu historycznoliterackiego. Były to la ta ożywionych polem ik o k sz ta łt nowej literatu ry polskiej i obrachunku ze zjawiskami, które określiły jej oblicze w okresie przedwojennym. Surowej kryty ce poddano prozę — jak pisał Markiewicz — ,,ze skrajnie zsubiektywizo­ wanym obrazem św iata i przerostem analizy psychologicznej lub biologiczną koncepcją człowieka” 7. Negowano też stru k tu ry powieściowe oparte na wy­ nikach eksperym entów form alnych nowych nurtów w literaturze europej­ skiej X X wieku. Dom agano się od litera tu ry racjonalistycznej interpretacji zjawisk oraz socjologicznej m otyw acji życia jednostki i społeczeństwa. W swoim rozwoju m iała ona w ykorzystać wzorce realizm u krytycznego poprzedniego stulecia i m aniery artystycznej pisarzy realistów dwudziestolecia m iędzy­ wojennego. W atmosferze szczególnego zainteresowania dziewiętnastowieczną tra d y c ją literacką i oceną poszczególnych zjawisk literackich związaną z w y­ borem przykładów godnych naśladow ania niejednokrotnie zwracano się do Turgieniewa.

W ocenie jego twórczości z perspektyw y doświadczeń i potrzeb współczes­ ności zarysowały się w fazie początkowej dość istotne różnice. Pierwsze polskie sąd y o Turgieniewie były raczej wstrzemięźliwe. K ształtow ały się one pod w yraźnym wpływem trad y cji wulgarnego socjologizmu z lat trzydziestych. Mechanicznie łączyły problem y światopoglądowe i estetyczne z pochodzeniem społecznym pisarza. T ak n a przykład G. Timofiejew odnajdyw ał źródła zain­

6 H . M a r k ie w i c z , K r y ty k a literacka w walce o realizm socjalistyczn y 1944 - 1954, W arszaw a 1955, s. 8.

6 T y tu ł teg o u tw oru T urgieniew a początk ow o tłu m aczon o jako N o ta tk i m yśliwego, p óźn iej zaś jak o Z a p is k i m yśliw ego. T a o sta tn ia w ersja jest najbardziej w łaściw a i ona t e ż w k ońcu u trzym ała się.

teresowania Turgieniewa przyrodą w. degradacji warstw y społecznej, z której się pisarz wywodził, w utracie „idylli ziemiańskiego życia” , w tragicznym rozdźwięku z „epoką ginącej szlachetczyzny” 8. N atom iast T. Chróścielewski w ytknął Turgieniewowi estetyzm oraz brak uświadomienia klasowego9. Żaden z krytyków nie zwrócił rzecz jasna baczniejszej uwagi na formalne wartości utworów Turgieniew a10.

Takiej uproszczonej i jednostronnej interpretacji twórczości pisarza zdecydowanie przeciwstawiała się „K uźnica” . J a k zauważył Z. Żabicki „ k ry tycy «kuźnicowi» dbali, by w pierwszym ferworze walki młodzi publicyści i naukowcy nie zabłądzili na manowce wulgarnego socjologizmu, «demaska- torstwa» i «proletkultowskiego» nihilizmu w stosunku do wielkich tradycji przeszłości” 11.

Ponieważ polemika wokół klasyków realizmu krytycznego zaczęła nabierać postulatyw nego charakteru dla ówczesnej literatury, korekty „K uźnicy” m iały istotne znaczenie dla rodzącego się, nowego w w arunkach polskich kierunku — realizmu socjalistycznego, którego teoretyczna podbudowa powstawała właśnie w ogniu ówczesnych dyskusji. Koncepcja nowej kon­ wencji estetycznej, według krytyków skupionych wokół czasopisma, sprowa­ dzała się w zasadzie do twórczego w ykorzystania w nowych w arunkach historycznych realistycznej tradycji X IX wieku oraz możliwości ekspery­ m entów formalnych. W tej szeroko pojętej konwencji literackiej nie omieszkano również sięgnąć do twórczości Turgieniewa. Określając w ogólnym zarysie stosunek do trady cji literackiej „K uźnica” akcentowała, że twórczość wiel­ kiego realisty rosyjskiego jest wzorem praw dy życia i przykładem dobrego rzemiosła, a nie jak uważali oponenci — ograniczenia szlacheckiego i este- ty z m u 12.

Spójrzcie — pisał P . H ertz — w stronę Turgieniewa: jego obraz trw a po dzień d z isie jsz y 13. Jak że ogrom nie pocieszająca — podkreślał k ry ty k — jest lektura N otatek

m yśliwego, Stepowego króla L ira , Z ajazdu l Zw łaszcza dziś, g d y literatura w P olsce m usi

k on tyn u ow ać nie ty lk o linię rzem iosła, ale i linię p ostęp u . Gdy k ry ty k a nie ty lk o nie p om aga w ty m pisarzow i, lecz przeciw nie — przeszkadza m u jak m oże, w ołając n atar­ czyw ie, że n ależy w y zb y ć się w arsztatu i odciąć od Z achodu, określanego w brew rzeczy­ w istości kulturalnej n a linii O d ry 14.

8 G. T i m o f i e j e w , N a ruinach szlacheckiego gniazda, „ N o w in y L iterackie” 1947, nr 26, s. 3.

9 T. C h r ó ś c i e l e w s k i , L u d u zachodowca, „W ieś” 1948, nr 7, s. 4.

10 P rzyk ład em skrajnie uproszczonego stosunku do tw órczości T urgieniew a była także w ypow iedź T. R o k i t n i a k a , R u sycysta p o d „ścianą p łaczu ” , „W ieś” 1948, nr 23, s. 8.

11 Z. Ż a b i c k i , „ K u źn ic a ” i j e j program literacki, K raków 1966, s. 42.

12 P . H e r t z , W stronę T urgieniew a, „K u źn ica ” 1947, nr 43, s. 2; por. tak że ph [P. H ertz], P rzegląd p r a s y , „ K u źn ica ” 1948, nr 9, s. 11.

13 P . H e r t z , W stronę T urgieniew a, op. cit., s. 3. 14 P . H e r t z , N o ta tn ik obserwatora, Ł ódź 1948, s. 133.

52 J. L i t w i n o w

Dodatkowym ważnym m om entem była więc możliwość w ykorzystania a u to ry tetu Turgieniewa w dyskredytow aniu dość popularnej w owych, czasach tendencji do nihilistycznej oceny litera tu ry zachodnioeuropejskiej, z k tó rą litera tu ra polska była ta k silnie związana. „Turgieniew — pisał H ertz — w y­ daje mi się szczególnie pociągający. Europejczyk w wielkim stylu. Przyjaciel Goncourtów i uczestnik słynnych francuskich obiadów, w rozmowach z F ra n ­ cuzami nie cierpiał nigdy n a kom pleks zachodni. Pewnie dlatego, że jak świad­ czą o ty m jego książki, znał rzemiosło nie gorzej od F la u b erta ” 15. Je d n ak postulaty H ertza nie spotkały się z większym oddźwiękiem. Twórczość T u r­ gieniewa nie spełniła po ważniejszej inspirującej roli w polskim życiu literackim . P od ty m względem au to r Ojców i dzieci wyraźnie ustępow ał L. Tołstojowi. Może dlatego, że Tołstoj reprezentował, jak podkreślał K. W yka, „najczystszą” odmianę realizm u — „realizm obiektywnego szacunku, gdzie całe stanowisko uczuciowe zostało wpisane instynktow nie w sam ą um iejętność, w sam ą pełnię realnej obserwacji” 16.

W brew hasłom nawołującym do „nauki u klasyków” w ocenie twórczości Turgieniewa przyjętej w Polsce w iatach pięćdziesiątych po macoszemu p o tra k to ­ wano problem y w arsztatu pisarskiego, akcentując m om enty społeczne. Zaważyły tu w decydującej mierze zjawiska charakterystyczne dla tam tego okresu. H. M ar­ kiewicz podkreślał, że wówczas ,,[...] pojaw iała się swoista odm iana wulgarnego socjologizmu. Recenzje [...] ograniczały problem atykę krytyczn ą realizmu do sprawdzenia, czy au to r ukazuje zależność postępow ania i obyczajowości bohaterów od stosunków ekonomicznych, ewentualnie — czy postaci te i ich losy są typow e dla swych środowisk społecznych. [...JZagadnienia stylu a r­ tystycznego — w obawie przed formalizmem — najczęściej były ignorowane” 17. Takie podejście cechowało k ry ty kę polską nie tylko w stosunku do współ­ czesnej prozy, ale także do klasyków realizm u krytycznego. W opiniach o Turgieniewie preferowano tem aty k ę utworów i jej powiązanie z ówczesnym tłem społeczno-politycznym. U kształtow anych opinii o twórczości autora

Ojców i dzieci nie zmieniły w sposób zasadniczy sporadyczne głosy krytyków

piszących n a łam ach „Dziś i J u t r a ” czy „Tygodnika Powszechnego” 18. Nie zmieniły go również rzadkie, ale rzeczowe i cenne wypowiedzi J . Trzy- nadłowskiego, któ ry stosunkowo sporo uwagi poświęcił metodzie artystycznej

pisarza rosyjskiego, b adając jego Zapiski myśliwego19.

15 Ib id em .

16 K . W y k a , P ogranicze pow ieści, K raków 1948, s. 17. 17 H . M a r k i e w i c z , op. cit., s. 26.

18 Por. A . H u t n i k i e w i c z , T urgieniew , „ D ziś i J u tr o ” , 1952, nr 3, s. 5 - 6; K . R o g i ń s k i , K ra szew sk i i Turgieniew , „ D ziś i J u tr o ” , 1954, nr 19, s. 6; W . F i s z e r ,

Stulecie „N otatek m yśliw ego” , „T ygod n ik P o w szech n y ” 1952, nr 45, s. 2.

19 A utor om aw ia m ięd zy innym i te n problem w e w stęp ie do: I. T urgieniew , B u r ­

Należy przy ty m zaznaczyć, że w latach pięćdziesiątych stosunkowo n a j­ więcej i najcelniejszych uwag wypowiedziano o Zapiskach myśliwego.

Ostra satyra, ham ow any gniew i oburzenie — pisał m ięd zy in n ym i T rzynadlow ski — zo sta ły podane w form ie łagodnego i spokojnego opow iadania człow ieka w ybierającego się n a polow anie. Turgieniew w łaściw ie ty lk o opow iada, co w idział, um iarkow anie tłu ­ m a czy i w yjaśn ia, nie śpieszy się z w łasn ym sądem i oceną. Jednakże przy ty m w szystk im w strząsa czyteln ik iem i nastraja go w yraźnie na to n w łasnego rozum ienia rzeczyw istości20.

Opinia ta, aczkolwiek nie rozbudowana, zawierała tra fn ą ocenę m aniery pisarza, k tó ry po raz pierwszy wnikliwie przedstawił psychikę chłopa, tym sam ym nobilitując problem atykę wiejską w literaturze. Oczywiście prefero­ wano także niektóre powieści, przede wszystkim Szlacheckie gniazdo, Ojców

i dzieci i Nowiznę. Mało natom iast i bardzo powierzchownie analizowano

d ram aty Turgieniewa i prawie wcale — tzw. tajemnicze opowiadania, które pow stały po 1863 roku i przepiękne Wiersze prozą.

Należy jednak podkreślić, że przeważająca większość wypowiedzi z tego okresu była powierzchowna i szablonowa. Stwierdzano jednomyślnie, że Turgieniew był pisarzem postępowym. Zaznaczano przy tym , że liberalizm wpojony pisarzowi przez rosyjskich i niemieckich heglistów nie pozwolił m u na wyciąganie słusznych wniosków praktycznych, co miało znaleźć wyraz szczególnie w późniejszym okresie jego działalności literackiej21. Jed n ak to zastrzeżenie nie zmieniło powszechnego m niemania krytyków polskich 0 pisarzu rosyjskim jako twórcy dem okratycznym i hum anitarnym , który posiadł um iejętność właściwej oceny biegu historii i potrafił w swojej twórczości dotrzym ać kroku zmieniającym się wydarzeniom społeczno-politycznym w Rosji. Był więc pisarzem politycznie i społecznie zaangażowanym w rozwią­ zywanie palących problemów swojej epoki, przede wszystkim zaś zniesienia poddaństw a i określenia w nowych już w arunkach położenia i roli podupa­ dającej w arstw y ziemiańskiej.

Podkreślano także w ybitną rolę twórczości pisarza jako zwierciadła epoki, a zatem źródła moralnego i intelektualnego niepokoju i aktywizacji społeczeń­ stw a. Taką właśnie rolę przypisywała k ry ty k a polska Zapiskom myśliwego, które były dla niej rezultatem „długotrwałej dyskusji, studiów berlińskich 1 trafnej obserwacji tego, co się wokół działo” 22. Podobnie traktow ano też wielkie powieści, wiążąc ich problem atykę z procesami społeczno-politycznymi drugiej połowy X IX wieku. „Cała [...] historia rozczarowań pokolenia — pisał w owym czasie H ertz — zaw arta jest w powieściach Turgieniewa, k tó ry potrafił jednak dostrzec historyczną i społeczną istotę konfliktu nie ty le m iędzy dwoma pokoleniami, ile między dwoma poglądam i” 23. Dlatego też

20 Ib id em , s. 21 - 22.

21 P. H e r t z , Turgieniew , „P rzegląd K u ltu ra ln y ” 1952, nr 10, s. 4. 22 Ibidem , s. 5.

54 J. L i t w i n o w

Ojcowie i dzieci to nie obraz walki pokoleń, lecz „ostra k ry ty k a idealistow-

-liberałów” , to tylko próba zrozumienia nowych lu d zi24. Podobne tendencje interpretacyjne przejaw iły się w wielu innych wypowiedziach z lat pięć­ dziesiątych25. Dzieła Turgieniewa zmieniały się więc w swoistą fotografię epoki, dokum ent historyczny o wysokich walorach poznawczych.

Eksponując realizm pisarza i um iejętność subtelnej psychologii, przem il­ czano tradycję rom antyczną, z k tó rą twórczość Turgieniewa była ściśle związana. Nie uwzględniono także specyfiki rozwoju literatu ry rosyjskiej drugiej połowy dziewiętnastego wieku. W związku z ty m k ry ty k a polska lat 1950 - 55 nie była w stanie uporać się z problem em Turgieniewowskich bo­ haterów — „zbędnych ludzi” . W yjaśniano go w oparciu o tradycję W. Bieliń­ skiego. W idziano w turgieniewowskich „zbędnych ludziach” tylko relikty społeczno-historycznych uwarunkowań. W iadomo jednak, że u Turgieniewa problem te n miał nie tyle socjologiczny charakter, co raczej filozoficzny i spro­ wadzał się, jak uw ażają współcześni badacze, do pasow ania się pisarza z wie­ cznym zagadnieniem h am lety zm u 26.

Preferowanie wąsko rozum ianej realistycznej m etody pisarza było pow­ szechne. N aw et P. H ertz, k tó ry wcześniej nawoływał do zgłębienia w arsztatu Turgieniew a27, nie ustrzegł się uproszczeń i powierzchownych opinii w tym względzie, charakterystycznych dla k ry ty k i polskiej owych lat. R ozpatrując n a przykład dram aturgię Turgieniewa widział w niej wyłącznie przejaw form owania się realistycznej m aniery pisarza, k tó ra po Zapiskach myśliwego n abrała bardziej w yrazistych kształtów . Dlatego też w sztuce M iesiąc na wsi k ry ty k eksponował wyłącznie realistyczne i poznawcze aspekty, uważając ją za ważne ogniwo (przed twórczością Czechowa) w kształtow aniu się rea­ listycznej linii te a tru rosyjskiego. „Sztuka — pisał H ertz — b yła niejako skrótem ówczesnych zm ieniających się szybko stosunków społecznych” 28, ponieważ przedstaw iała em ancypację młodej inteligencji nieszlacheckiego pochodzenia w oparciu o tra fn ą obserwację rzeczywistości przez jej autora. T rudno zgodzić się z opinią k ry ty k i, że Turgieniew poczynając od Zapisków

myśliwego zdecydowanie zerwał z rom antyzm em ; nie można też przyjąć,

że wyłącznie przesłanki socjalne uwarunkowały pojawienie się Zapisków, wielkich powieści, dram atów i opowiadań.

24 P . H e r t z , T u rgien iew , „P rzegląd K u ltu ra ln y ” 1952, nr 13, s. 5.

25 Por. R . K a r s t , I w a n T urgieniew , „Żołnierz W oln ości” 1953, nr 207, s. 4; J. D m o c h o w s k a , W stęp. W: I . T urgieniew , Zapiski m yśliw ego, W arszaw a 1954; P . H e r t z ,

I w a n T urgieniew [w stęp]. W: A n tologia dram atu rosyjskiego, t. 2, W arszaw a 1954;

A . S a n d a u e r , W stęp. W: N ow ela rosyjsk a X I X w ieku, W arszaw a 1954.

26 Por. A . W a l i c k i , Osobowość a historia, W arszaw a 1959; tegoż, W kręgu konser­

w a tyw n ej u to p ii, W arszaw a 1964; A . S e m c z u k , I w a n T u rgien iew i ruch literacki w R o sji w latach 1834 - 1855, W rocław , W arszaw a, K raków 1968.

27 P . H e r t z , W stronę T urgieniew a, op. cit., s. 2 - 3 .

Schemat interpretacji twórczości Turgieniewa ukształtow any w latach pięćdziesiątych nie mógł zadowolić kry ty k i po 1956 roku. W yraził to J . K ury- luk w swojej recenzji zbiorku opowiadań pisarza wydanych w ty m roku. „T ak się jakoś składa — pisał — że twórczość Iw ana Turgieniewa [...] jest u nas mniej znana, niż twórczość innych wielkich klasyków literatu ry rosyjskiej — Lwa Tołstoja, Dostojewskiego, Czechowa, Gorkiego, nie mówiąc już o Puszki­ nie, Lermontowie, Gogolu” 29. Postulował także jak najszersze popularyzowanie jego utworów. W ty m sekundowali m u również inni k ry ty c y 30.

Niezależnie jednak od tych wypowiedzi rok 1956 stanowił wyraźną cezurę w recepcji twórczości Turgieniewa w Polsce. Zapoczątkował on widoczny spadek popularności pisarza rosyjskiego. Maleje liczba publikacji prze­ kładów jego utworów, znikają z łamów czasopism głosy o jego twórczości. Zm iana w stosunku do Turgieniewa wiązała się z generalnymi przeobrażeniam i w procesie rozwoju literatu ry polskiej, któ ra w ty m czasie odnalazła nowe źródło inspiracji i fascynacji. Było nim twórczość A. Camusa, J . P. S a rtre ’a, F. K afki. Szczególnie wyraźnie zmiany te wystąpiły w ewolucji ty p u bohatera. „Po bohaterze — pisał W. Maciąg — k tó ry w apologii przem ian szuka heroizmu, dojrzewa więc nowy bohater w nierównej walce z siłami historii i tworzonym przez nią porządkiem odnajdujący pierwiastek tragiczny” 31. To „przesunięcie perspektyw widzenia, propozycja szukania wartości w doświadczeniu jednostki, uznanie w jednostce najważniejszej i ostatecznej m iary wszelkich ideowych poczynań” 32 wiązało się z procesem subiektywizacji prozy narracyjnej w yraża­ jącej niekiedy u tra tę obiektywnych kryteriów poznania, z przeświadczeniem o niewystarezalności tradycyjnych konwencji, zawodności klasycznej psycho­ logii i ubóstwie pozytywistycznej teorii jednostki i kultury.

W tej sytuacji zbyt tradycyjna technika pisarska Turgieniewa nie mogła liczyć n a uznanie. Problem twórczości Turgieniewa stracił znaczenie aktualnego problemu literackiego, wzbudził natom iast wzmożone zainteresowanie h is­ toryków literatury. Skupili oni przede wszystkim uwagę na recepcji jego twórczości w Polsce oraz niektórych aspektach filozoficznych poglądów p isarza33.

W ostatnich jednak latach dała się zauważyć próba przywrócenia należnego miejsca Turgieniewowi w literaturze polskiej. Ta tendencja przejawiła się w w ydaniu w 1966 roku trzytomowego wyboru utworów p isarza34 oraz w w y­

29 J . K u r y l u k , O pow iadan ia Iw a n a Turgieniew a, „K siążk a dla C iebie” 1956, nr 8, s. 14.

30 A . C e s a r z , Iw a n Turgieniew , „W iedza i Ż ycie” 1958, nr 10, s. 606 - 607. 31 W . M a c ią g , N a sz chleb pow szedni, K raków 1956, s. 19.

32 Ibidem , s. 20 - 21.

33 Por. Z. B a r a ń s k i , op. cit.; A . S e m c z u k , op. cit.; F . S i e l i c k i , op. cit.; A . W a l i c k i op. cit.

56 J. L i t w i n o w

powiedziach A. Semczuka, k tó ry niejednokrotnie postulował rzeczową, opar­ t ą n a rzetelnej znajomości twórczości popularyzację Turgieniewa w Polsce. Stwierdzał też autorytatyw nie, że „pisarz cieszył się i nadal cieszy się w Polsce dużą popularnością” 35. Być może, jest to zapowiedź zmiany stosunku polskiej k ry ty k i literackiej do wielkiego klasyka litera tu ry rosyjskiej.

ежи литвинов РОЛЬ И МЕСТО И. С. ТУРГЕНЕВА В ЛИТЕРАТУРЕ НАРОДНОЙ ПОЛЬШИ Р е з ю м е К творчеству И. С. Тургенева проявилось в Польше переменчивое отношение. В конце XIX века это творчество пользовалось большой заинтересованностью. На переломе XIX и XX веков оно было вытеснено большой популярностью Л. Н. Толстого и Ф. М. Досто­ евского. Коренным образом отношение к Тургеневу переменилось после 1945 года. Правда, сразу после войны не замечались симптомы переоценки отношения к писателю польской литературной общественности, но этот факт был вызван спецификой литературного процесса послевоенного периода. После 1947 года замечается постоянный рост популярности писа­ теля. Она проявилась в переводах почти целого художественного наследия Тургенева, мно­ гократных переизданиях, театральных постановках и в школьной программе. Параллельно с этими фактами весьма характерно складывалось отношение польской литературной критики, которой мнениям автор статьи посвятил особое внимание. Тогдашние польские суждения о писателе тесно соединялись с прениями вокруг характера послевоенной польской прозы, в частности, позднее, в связи с вопросами соцреализма. Вопреки лозунгу: „учебы у классиков” в польской характеристике Тургенева критики пятидесятых годов про­ явили поверхностное отношение к вопросам художественного мастерства писателя. Зато акцентировались, иногда с точки зрения вульгарного социологизма, общественные аспекты. Однако Тургенев единодушно считался прогрессивным, общественным и политическим писателем. Подчеркивалась также выдающаяся роль творчества писателя, как „зеркала эпохи”. Критики виделиь в нем также источник морального и интеллектуального волнения и активизации общества. Таким образом произведения Тургенева стали по сути дела скорее фотографией эпохи, историческим документом большой познавательной ценности. Такой облик Тургенева не мог удовлетворить польскую литературную общественность после 1956 года. С этого года уменьшается также популярность писателя в Польше. Вопрос Тургенева потерял свою литературную злободневность, но нашелся в центре особого вни­ мания польских историков литературы. В последнее время наблюдаются в Польше попытки восстановления соответствующего места великому русскому писателю в польской литературе. Эта тенденция проявилась в пе­ реизданиях его произведений и в популяризации, основанной на серьезном изучении его наследия.

36 A . S e m c z u k , T r z y tom y p ro z y T urgieniew a, „T y g o d n ik K u ltu ra ln y ” 1967, nr 17, s. 4.

T H E R O L E A N D PLA C E OF IV A N T U R G E N E V I N T H E L IT E R A T U R E OF P E O P L E ’S P O L A N D

b y

JERZY LITWINOW

Sum mary

A t th e end o f th e n in eteen th century th e w orks o f Iv a n T urgenev enjoyed a g rea t pop u larity in P olan d . In th e period o f m odernism th e y w ere shadow ed b y th e fam e o f L. T olstoy and F . D o sto y ev sk i. T urgenev did n ot regain his previous p osition in th e period b etw een th e tw o w orld wars.

T he situ ation took a radical turn after 1945. T he perm anent rise in th e in terest in th e author o f Fathers and Sons found its expression in translations o f p ractically th e w hole o f th e literatury o u tp u t o f th e author and num erous reprints. H is w orks w ere introduced into th e P olish theatre and school syllabus.

T he P olish opinions o f th e w riter were in th o se days strictly connected w ith th e p o le­ m ics concerning th e character o f th e P olish p ostw ar prose, particularly — a little later — w ith th e problem s o f socialist realism . N o tw ith sta n d in g th e slogans o f “learning from th e classics” th e problem s o f th e author’s w orkshop w ere treated w ith n eglect in th e P o lish m odel o f T urgenev in th e fifties. Social aspects go t th e m ain stress, often in a sp irit o f vu lgar sociologism . I t w as u nanim ously stated th a t T urgenev w as a p rogressive w riter engaged in social and political problem s. I t w as stressed th a t his w orks had an ou tstan d in g role as a “mirror o f th e period” . H e w as considered to have been a source o f m oral and in tellectu al unrest and stim u lation for society. In th e interpretation o f th e P olish critics T urgenev’s works turned into photographs o f th e period, a historical d ocu m en t o f high cogn itive values.

A fter 1956 th is m odel o f Turgenev could n o t be satisfactory. H en ce th e m arked decline in th e w riter’s p opularity in Poland. T urgenev’s problem ceased to be a topical literary one, b u t it aroused liv e ly interest on th e part o f historians o f literature.

I n recent years a ttem p ts h a v e been m ade a t restoring th e great R ussian w riter his due position in P olish literature. T his ten d en cy is expressed in re-editions o f h is w orks and historical-literary in vestigation s.