Powroty polskich naukowców : diagnoza sytuacji i rekomendacje

(1)

Powroty polskich naukowców – diagnoza sytuacji i rekomendacje

Joanna Durlik**

^1,2

, Joanna Grzymała-Moszczyńska**

^1,2

, Weronika Kałwak **

^1,2

, Marta Łukowska**

^1,2

, Anna Żymełka**

^2,3,4

, Michał Wierzchoń

^1,5

1 Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

2 Inicjatywa Nauka Ludzka Rzecz

3 Instytut Filozofi i, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

4 Akademia Artes Liberales

5 2 Akademia Młodych Uczonych PAN

* Pierwotna wersja tego rozdziału została opublikowana w Studiach Humanistycznych AGH (3/2015)

** Kolejność autorek jest alfabetyczna, autorki mają równy wkład w powstanie publikacji

1 Wprowadzenie

Migracja naukowców, która jest efektem mobilności charakteryzującej współczesne środowisko naukowe, jest rodzajem migracji wysoko wykwalifi kowanych pracowników. Od- różnia się od wielu innych migracji zawodowych (Mucha i Łuczaj, 2013) między innymi tym, że zwykle jest samodzielnie organizowana i bazuje na międzynarodowej sieci indy- widualnych, zawodowych kontaktów naukowca (Mucha i Łuczaj, 2013). Nierzadko mo- tywowana jest nie tylko względami ekonomicznymi, lecz również chęcią rozwoju kariery naukowej (Fontes, 2007). Przy czym kariera oznacza tu nie tylko wysoki poziom zarobków, ale również wysoki poziom merytoryczny oraz rozpoznawalność prowadzonych badań na arenie międzynarodowej. Naukowcy oczekują za granicą lepszych możliwości fi nansowania badań, merytokratycznych systemów rekrutacji i rozwoju kariery, wysokiego poziomu pracy naukowej, a także jej większej niezależności (Fontes, 2007).

Korzyści płynące z migracji uczonych nie tylko dla pojedynczych naukowców, ale też dla środowisk naukowych to przede wszystkim wymiana wiedzy i kompetencji badawczych (Ackers, 2005; Ackers i Bryony, 2008; Edler i in., 2011; Jonkers, 2010; Kale i in., 2008; Woolley i in., 2008), a także możliwość nawiązywania współpracy naukowej (Furu- kawa i in., 2011; Jonkers i Tijssen, 2008; Velema, 2012; Ynalvez i Shrum, 2011). Mobilni

(2)

Akademia Młodych Uczonych Polskiej Akademii Nauk

98

Ekspertyza mobilności polskich naukowców

naukowcy mają więcej współpracowników naukowych, niż ci, którzy się nie przemieszczają (Igami, Nagaoka i Walsh, 2013; Baruff aldi i Landoni, 2013; Franzoni, Scelatto i Stephan, 2012), a mobilność ma pozytywny wpływ na produktywność akademicką (Defazio i in., 2009; Edler, 2007; Edler i in., 2011).

Jednak żeby wyciągnąć korzyści z mobilności naukowej, często konieczny jest powrót do kraju pochodzenia (Iredale i Guo, 2001; Xiang, 2008). Dla rodzimego środowiska naukowego cenna jest osoba, która wyjeżdża w celu zwiększenia swoich kompetencji, a na- stępnie wraca, by wykorzystać je w kraju. Z drugiej strony powrót z emigracji naukowej może być trudną decyzją, która wymaga szczegółowego rozważenia jej wad i zalet (Fontes, 2007; Fontes i in., 2012). Niewielka liczba przeprowadzonych dotychczas badań dotyczą- cych motywacji i strategii powrotów naukowców do kraju pochodzenia (Ackers, 2005; Fon- tes, 2007; Fontes, Videira i Calapez, 2012) i brak takich badań w Polsce zachęciły nas do przyjrzenia się decyzjom migracyjnym polskich naukowców. Szczególnie ciekawe i ważne wydały się nam czynniki zachęcające i zniechęcające ich do powrotu do Polski – czyli kraju pochodzenia – po okresie emigracji związanej z pracą naukową.

Dotychczasowe badania powrotów naukowców z emigracji (Fontes, 2008; Fontes i in.

2012) pokazały, że głównymi obszarami trudności, z jakimi spotykają się te osoby, są: brak sa- tysfakcjonujących propozycji pracy, problemy natury interpersonalnej (np. niechęć ze strony współpracowników w stosunku do osób powracających z emigracji), a także trudności oso- biste związane ze stresem ponownej akulturacji, czyli adaptacji do funkcjonowania w kraju pochodzenia po dłuższym okresie nieobecności (Fontes i in. 2012; Grzymała-Moszczyńska, 2014). To, co z kolei motywuje naukowców do powrotu, to możliwość zdobycia atrakcyjnej pracy w kraju pochodzenia, a z drugiej strony patriotyzm i chęć budowania nauki na wysokim poziomie we własnym kraju (Siegert, 2011).

Niniejszy rozdział koncentruje się na rozpoznaniu problematyki powrotów polskich naukowców z emigracji naukowej, co w dalszej kolejności mogłoby posłużyć tworzeniu publicznej polityki wspierającej powroty. Zjawisko powrotów nie jest tu jednak badane w izolacji, ale – dla pełniejszego obrazu – w kontekście motywacji i strategii migracyjnych polskich naukowców.

Dlatego podjęliśmy próbę rozpoznania dynamiki decyzji migracyjnych polskich na- ukowców poprzez identyfi kację najczęstszych przyczyn ich wyjazdów z kraju (które jed- nocześnie mogą tworzyć przyczyny ich pozostawania na emigracji) oraz najważniejszych trudności powstrzymujących badaczy przed powrotem do Polski (czynników zniechęcających) i czynników zachęcających ich do powrotu w celu kontynuowania kariery naukowej w kraju.

Traktując naukowców na naukowej emigracji jako ekspertów od własnej sytuacji, próbowa- liśmy dowiedzieć się również, jakie zmiany systemowe ułatwiłyby im podjęcie decyzji o powrocie i jaki rodzaj wsparcia byłby dla nich najstosowniejszy w tym wymagającym procesie.

(3)

2 Metoda badania

Badanie adresowane było do osób, które wyjechały za granicę z powodów naukowych i mieszkają tam nieprzerwanie od co najmniej dwóch lat, lub które mieszkały nieprzerwanie za granicą co najmniej dwa lata, a następnie wróciły do Polski nie dawniej niż dwa lata temu¹. Kryterium co najmniej dwuletniego czasu naukowej emigracji zostało dobrane arbitralnie ze względu na jego konsekwencje; taki okres nieobecności w kraju pozwala przypuszczać, że związki z instytucją, w której badacz był zatrudniony przed wyjazdem znacząco osłabły lub zostały przerwane. Wyjazd roczny nie zawsze wiąże się z takimi konsekwencjami.

Badanie zostało zrealizowane metodą wywiadu ankietowego wspomaganego kompu- terowo (CAWI). Do badania zaproszeni zostali polscy naukowcy, którzy wyjechali i wrócili do Polski bądź nadal pozostają na emigracji naukowej. Ogłoszenie o badaniu dotarło do nich za pomocą mediów społecznościowych i list mailingowych związanych z instytucjami i organizacjami skupiającymi polskich naukowców, także tych na emigracji. Zaproszenie do udziału w badaniu rozprzestrzeniało się również z inicjatywy osób badanych metodą „kuli śnieżnej”.

Opracowanie ankiety poprzedziły dwa etapy badań wstępnych. W pierwszym etapie przeprowadziłyśmy dziewięć częściowo ustrukturowanych wywiadów z naukowcami repre- zentującymi różne dziedziny, którzy w nieodległej przeszłości mieli doświadczenie wyjazdu zagranicznego. Wywiady dotyczyły powodów wyjazdu z kraju, oceny decyzji o wyjeździe, powodów powrotu do kraju (o ile osoba badana wróciła do kraju), oceny decyzji o powrocie oraz planów dotyczących miejsca kontynuowania kariery naukowej (w Polsce czy za gra- nicą). Następnie przeprowadzono analizę treści wypowiedzi zebranych w wywiadach poprzez ich przyporządkowanie do jednej z czterech kategorii: czynniki wypychające z Polski (push), czynniki przyciągające do kraju emigracji (pull), czynniki motywujące do powrotu oraz czynniki powstrzymujące przed powrotem do Polski (Hare, 1999). Wskutek redukcji powtarzających się wypowiedzi powstały trzy listy czynników (powody wyjazdu: 13 pozycji, powody pozostawania za granicą: 14 pozycji, powody powrotu do kraju: 18 pozycji).

Listy te zostały wykorzystane do skonstruowania ankiety, w której osoby badane były proszone o odpowiedź na trzy pytania: (1) Co skłoniło Panią/a do wyjazdu z Polski? (2) Co zniechęca(ło) Panią/a do powrotu do Polski? (3) Co skłoniło(by) Panią/a do powrotu do Pol- ski? Osoby badane oceniały, jak istotny wpływ na ich decyzję o wyjeździe zagranicznym

1 Kryteria doboru próby były wyrażone wprost w instrukcji badania, niemniej niektóre osoby badane przystąpiły do ankiety, mimo że ich nie spełniały (tj. pozostawały za granicą krócej niż 2 lata – < 3% ankietowanych; bądź wróciły do kraju dawniej niż przed dwoma laty – < 6% przypadków). Z uwagi na mały rozmiar próby postanowiliśmy włączyć te osoby do dalszych analiz abyw celu uniknąćięcia utraty danych.

(4)

100

oraz o pozostawaniu za granicą lub o powrocie do Polski miał każdy z powodów zapro- ponowanych w oparciu o wcześniejsze etapy badania (por. wyżej). Oceny dokonywano na 4-punktowej skali od 0 do 3, gdzie 0 oznaczało, że dany powód nie miał żadnego wpływu, a 3 oznaczało, że jego wpływ był bardzo istotny. Następnie osoby badane mogły opisać w otwartej formie inne powody wyjazdu, pozostawania zagranicą lub powrotu bądź dodać swoje uwagi.

Osoby badane poproszone zostały również o udzielenie otwartej wypowiedzi na temat zmian systemowych, które ich zdaniem ułatwiłyby polskim naukowcom powrót do kraju w celu kontynuowania kariery naukowej w Polsce; w tym pytaniu uczestnicy badania mieli możliwość zaproponowania własnych rozwiązań.

Ponadto osoby badane odpowiadały na pytania dotyczące kraju, do którego wyjechały, momentu w karierze naukowej, kiedy opuściły Polskę, czasu trwania wyjazdu, czasu od powrotu (o ile wróciły), płci, wieku, swojej aktualnej pozycji w środowisku akademickim oraz dziedziny naukowej.

Analiza wyników

Wszystkie porównania międzygrupowe przeprowadzono za pomocą wielozmiennowej analizy wariancji (MANOVA). Przeprowadzono osobne analizy średniej oceny istotności poszczególnych motywów wyjazdu za granicę, powrotu do Polski i pozostawania za granicą (3 zestawy zmiennych zależnych) w zależności od następujących czynników:

– dziedzina naukowa (3 poziomy): nauki humanistyczne, nauki o życiu, nauki ścisłe;

– status migracyjny (3 poziomy): osoby, które wróciły do Polski, osoby, które planują powrót do Polski, osoby, które nie planują powrotu do Polski;

– płeć (2 poziomy): kobieta, mężczyzna;

– moment wyjazdu z Polski (6 poziomów): przed studiami magisterskimi, w czasie stu- diów magisterskich, przed studiami doktoranckimi, w czasie studiów doktoranckich, po zdobyciu tytułu doktora².

Dodatkowo dla czynników trzy- i więcej poziomowych, o ile dany czynnik istotnie różnicował ocenę istotności danego powodu wyjazdu, pozostawania za granicą, bądź powrotu do kraju, przeprowadzono porównania parami pomiędzy poszczególnymi poziomami czynnika, żeby uchwycić różnice międzygrupowe w ocenie istotności tych powodów. W sek- cji wyników dla jasności wywodu nie raportujemy wyników analiz statystycznych³, niemniej opisywane i dyskutowane są wyłącznie te różnice, które okazały się istotne statystycznie.

2 Z uwagi na to, że tylko jedna z osób ankietowanych deklarowała wyjazd po habilitacji, tę kategorię wy- kluczono z analizy.

3 Osoby zainteresowane uzyskaniem szczegółowych wyników analiz statystycznych prosimy o przesłanie maila w tej sprawie na adres: marta.lukowska@uj.edu.pl.

(5)

3 Wyniki

3.1

Opis próby

W ankiecie udział wzięły 134 osoby⁴ (59 kobiet, 66 mężczyzn, 9 osób nie podało płci).

Średnia wieku wynosiła 34 lata (SD = 7, rozstęp = 22–67). Blisko 60% ankietowanych za- deklarowało, że wyjechało z Polski przed rozpoczęciem studiów doktoranckich (zagregowa- ne odpowiedzi dla kategorii: przed rozpoczęciem studiów magisterskich, w czasie studiów magisterskich, przed rozpoczęciem studiów doktoranckich). Ponad połowa ankietowanych (N = 74) nie wróciła do kraju i nie planuje tego zrobić w najbliższym czasie. 60% osób badanych to doktorzy, a osoby bez tytułu naukowego (studenci, doktoranci) stanowiły jedynie 13% próby. W badaniu wzięły udział osoby reprezentujące wszystkie z trzech wyróżnionych grup dziedzin naukowych, przy czym reprezentanci nauk humanistycznych i nauk o sztuce stanowili zaledwie 21% próby⁵, podczas gdy reprezentanci nauk ścisłych i nauk o ziemi po ok. 40% (opis próby – por. Tabela 13).

4 Liczba osób, które udzieliły odpowiedzi na pierwsze pytanie ankiety, dotyczące miejsca wyjazdu zagranicznego.

5 W związku z tym, że grupa przedstawicieli nauk humanistycznych i o sztuce była najmniej liczna, moż- na mieć wątpliwości co do generalizowalności wyników uzyskanych dla tej podgrupy.

(6)

102

TABELA 13.

Opis próby badawczej z uwzględnieniem etapu kariery naukowej, kiedy osoba wyjechała z kraju, sytuacji życiowej, statusu w środowisku akademickim oraz doświadczenia w mo- bilności naukowej

ZMIENNA KATEGORIA

PŁEĆ

ogółem

K M

moment wyjazdu w karierze

naukowej

przed rozpoczęciem studiów magisterskich 5% 4% 10%

podczas studiów magisterskich 6% 9% 16%

przed rozpoczęciem studiów doktoranckich 19% 13% 33%

podczas studiów doktoranckich 9% 5% 15%

po uzyskaniu tytułu doktora 6% 19% 26%

po habilitacji 0% 1% 1%

N 59 66 128*

status migracyjny

tak 11% 16% 27%

nie i w najbliższym czasie nie planuje 28% 28% 58%

nie, ale w najbliższym roku planuje powrót 7% 7% 15%

N 59 66 128*

pozycja w środowisku akademickim

student/ka 1% 0% 1%

doktorant/ka 7% 6% 13%

doktor 28% 32% 62%

samodzielny pracownik naukowy 7% 14% 22%

aktualnie nie pracuje w nauce 2% 1% 3%

N 57 66 128*

dziedzina naukowa

nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce 14% 7% 21%

nauki o życiu 20% 20% 39%

nauki ścisłe i techniczne 13% 25% 40%

N 59 66 128*

* całkowita liczba osób, która zaznaczyła jakąkolwiek odpowiedź na dane pytanie (w tym odp. „odmowa odpowiedzi”, „trudno powiedzieć”, „inna” etc.).

(7)

Średni czas trwania wyjazdów wynosił 75 miesięcy (SD = 62, dominanta = 36, maksimum = 421 miesięcy). Osoby badane najczęściej wyjeżdżały do Wielkiej Brytanii (23,5% wyjazdów), Niemiec (21,6% wyjazdów) oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (13,7% wyjazdów).

3.2

Powody migracji

Dla wszystkich powodów wyjazdu, pozostawania za granicą oraz powrotu obliczo- no średnią ocenę danego powodu: w jakim stopniu był on motywacją do wyjazdu, na ile powstrzymywał przed powrotem, bądź na ile do niego skłaniał. Wyniki te uzupełniono o analizę otwartych wypowiedzi osób badanych na temat motywów ich migracji. Dodatko- wo opisano najważniejsze powody wyjazdu, pozostawania za granicą i powrotu z uwzględ- nieniem specyfi ki poszczególnych podgrup zidentyfi kowanych w polskim środowisku akademickim.

Powody wyjazdu. Czynniki wpływające na decyzję o wyjeździe z Polski miały przede wszystkim charakter merytoryczny, a także fi nansowy, przy czym w znacznie większym stopniu związany z fi nansowaniem aktywności naukowej niż z prywatną sytuacją material- ną. Za najistotniejsze powody wyjazdu osoby badane uznały możliwość pracy w wiodą- cym w ich dziedzinie ośrodku, lepsze możliwości fi nansowania nauki za granicą, możliwość współpracy z wiodącymi ekspertami w ich dziedzinie oraz lepszy dostęp do infrastruktury badawczej. Za najmniej istotny powód wyjazdu uznano wyjazd bliskiej osoby za grani- cę, jak również brak w Polsce ośrodków prowadzących badania w dziedzinie respondenta (M = 1,37) (zobacz: Tabela 14).

Czynniki związane z kulturą organizacyjną polskiego środowiska naukowego na tle innych czynników zostały określone jako średnio istotne – spośród nich najwyżej w rankingu znalazła się mało satysfakcjonująca kultura organizacji pracy naukowej w Polsce. Na- stępne w kolejności były takie czynniki jak mało dynamiczne życie akademickie w Polsce, nadmierna biurokracja uplasowała się na 8. miejscu w rankingu, a niejasne kryteria rozstrzygania konkursów na stanowiska akademickie – na 10.

Czynniki związane z prywatnym życiem wyjeżdżających w zasadzie nie znalazły się wśród powodów decydujących o wyjeździe.

(8)

TABELA 14. Ranking i średnie istotności powodów wyjazdu z kraju z uwzględnieniem płci, dziedziny naukowej, statusu migracyjnego oraz momentu wyjazdu w rozwoju kariery naukowej

Poz ycja w ogólny m rankingu

POWODY WYJAZDU

OGÓŁEMwg dziedziny naukowejwg sytuacji migracyjnejwg płciwg momentu wyjazdu MSDHSNZST wrócili

nie wrócili, nie planują

nie wrócili, planują

KM

przed mag isterium

w czasie mag isterium

przed doktoratem w czasie do ktoratu

po doktoracie

1możliwość pracy w wiodącym w mojej dziedzinie ośrodku2,350,892,412,462,252,442,292,422,292,442,542,432,222,152,52 2lepsze możliwości fi nansowania nauki za granicą2,240,882,32,12,332,332,281,892,392,081,922,382,432,51,85 3możliwość współpracy z wiodącymi ekspertami w mojej dziedzinie2,20,972,372,122,22,362,132,162,242,22,082,332,071,92,52 4lepszy dostęp do infrastruktury badawczej (aparatura badawcza, dostęp do literatury, itd.)2,150,972,112,262,082,182,21,892,461,942,312,762,241,951,7 5niesatysfakcjonujące zarobki w Polsce2,020,981,931,982,12,11,99222,031,621,762,242,51,79 6niesatysfakcjonująca kultura organizacji pracy naukowej w Polsce2,011,062,481,742,042,081,952,112,121,891,542,142,132,351,76 7mało dynamiczne życie akademickie w Polsce (brak spotkań naukowych i chęci współpracy, brak możliwości wymiany myśli i konsultowania wyników pracy)1,891,142,151,961,691,871,881,951,971,772,081,671,932,11,76 8nadmierna biurokracja na polskich uczelniach1,661,121,71,541,751,741,621,681,641,641,851,621,741,851,42 9wygodniejsze życie codzienne za granicą1,511,121,261,441,671,821,471,051,441,531,461,91,651,41,18 10niejasne kryteria rozstrzygania konkursów na stanowiska akademickie w Polsce1,511,1221,341,411,591,531,261,471,481,461,291,81,651,21 11chęć pracy z konkretnym ekspertem w mojej dziedzinie1,491,141,521,341,631,91,31,371,511,511,291,371,352,06 12brak w Polsce ośrodków naukowych prowadzących badania w mojej dziedzinie1,371,111,631,41,241,311,461,161,341,441,771,431,431,31,15 13wyjazd bliskiej osoby za granicę0,340,780,30,360,330,490,240,420,410,230,230,290,30,70,24 N >=134 27505139761959661321462033 ŚREDNIA1,75 1,861,701,751,861,721,641,791,711,681,791,811,821,63

(9)

Wśród odpowiedzi na pytanie otwarte o powody wyjazdu najczęściej pojawiały się trzy główne motywy: fi nanse, rozbudowany system biurokratyczny towarzyszący pracy akade- mickiej w Polsce oraz nadmierne obciążenie obowiązkami pozanaukowymi (administracyjnymi i dydaktycznymi) na polskich uczelniach. Motyw fi nansowy pojawił się we wszystkich otwartych odpowiedziach na każde z trzech pytań otwartych, co wskazuje na dużą wagę przypisywaną tym kwestiom przez respondentów i respondentki. Dla znacznej części badanych niesatysfakcjonujące zarobki na polskich uczelniach były zarówno najważniejszym powodem wyjazdu, jak i najpoważniejszą przeszkodą powstrzymującą przed powrotem.

Powody pozostawania za granicą. Zdaniem ankietowanych najważniejszym powoda- mi, które powstrzymywały (bądź nadal powstrzymują) przed powrotem do Polski, są:

niejasny proces rekrutacji na stanowiska akademickie w Polsce i mała liczba ofert pracy zgodnych z kompetencjami osób badanych dostępnych na polskich uczelniach (zobacz:

Tabela 15).

Należy podkreślić, że także w odpowiedziach na pytania otwarte badani odnosili się krytycznie do takich cech polskiego środowiska akademickiego jak: silnie hierarchiczna struktura, niejasne procedury i kryteria awansu zawodowego, oceny dorobku naukowego i zatrudnienia oraz ogłaszania i rozstrzygania konkursów na stanowiska naukowe. Wskazy- wano również niedostateczną współpracę polskich naukowców między sobą i zbyt rzadkie nawiązywanie współpracy z ośrodkami zagranicznymi. Dla wielu respondentów i respondentek dużą trudność stanowiła, w ich opinii nadmierna, biurokratyzacja polskich uczelni.

Kwestia ta budziła wiele obaw wśród osób rozważających powrót do Polski. Stosunkowo licznie pojawiały się także uwagi dotyczące nadmiernego obciążenia powracającego badacza obowiązkami pozanaukowymi: administracyjnymi i dydaktycznymi.

Powody powrotu. Wyniki dotyczące przyczyn powrotu do Polski pochodzą w znacznej mie- rze z ankietowej części badania. Dane pochodzące z odpowiedzi na pytania otwarte zostały przedstawione w podrozdziale dotyczącym proponowanych rozwiązań systemowych. Głów- nym czynnikiem, który wpłynął(by)⁶ na decyzję o powrocie do Polski była(by) możliwość uzyskania funduszy na badania w postaci otrzymania konkretnej, satysfakcjonującej oferty pracy albo grantu na badania w Polsce. W odróżnieniu od powodów wyjazdu i pozostawania za granicą, które raczej nie wiązały się ze sferą prywatnego życia badanych, wśród naj- istotniejszych powodów powrotu do kraju wskazywano możliwość codziennego kontaktu z bliskimi (zobacz: Tabela 16).

6 W zależności od tego, czy dana osoba badana rzeczywiście wróciła do kraju.

(10)

TABELA 15. Ranking i średnie istotności powodów pozostawania za granicą z uwzględnieniem płci, dziedziny naukowej, statusu migracyjnego oraz momentu wyjaz- du w rozwoju kariery naukowej

POWODY POZOSTAWANIA ZA GRANICĄ

OGÓŁEMwg dziedziny naukowejwg sytuacji migracyjnejwg płciwg momentu wyjazdu MSDHSNZST wrócili

nie wrócili, nie planują

nie wrócili, planują

KM

przed doktoratem w czasie doktoratu po doktoracie

1niejasny proces rekrutacji na stanowiska akademickie w Polsce (np. w opisach konkursów brak informacji o zarobkach, niejednoznaczne kryteria rekrutacji, brak informacji zwrotnej po zakończeniu konkursu)2,170,962,592,062,042,192,112,422,172,122,312,382,362,251,73 2mało ofert pracy w Polsce zgodnych z moimi kompetencjami2,150,992,222,182,122,2622,361,952,622,142,22,61,67 3brak instytucjonalnego wsparcia w zorganizowaniu pracy naukowej w Polsce (np. przy budowie zespołu, pozyskiwaniu grantów)2,070,882,152,042,042,112,081,952,122,382,11,982,22 4obawa przed nadmiernym obciążeniem biurokracja na polskich uczelniach2,010,912,072,061,92,111,922,161,922,051,921,812,022,22,03 5obawa przed znalezieniem się na peryferiach międzynarodowego życia naukowego po powrocie do Polski20,992,072,161,752,112,051,581,862,092,152,331,912,051,82 6obawa przed brakiem stabilności życiowej i zawodowej po powrocie1,960,9821,92,021,922,071,631,862,061,542,2422,11,85 7obawa, ze życie w Polsce będzie mniej wygodne1,581,0611,641,761,681,591,371,491,621,232,241,661,31,39 8obawa przed nadmiernym obciążeniem dydaktyką na polskich uczelniach1,571,11,71,481,591,681,531,531,531,611,311,141,481,81,88 9obawa przed negatywną reakcją (wrogość, zazdrość, izolacja) ze strony polskiego środowiska/współpracowników po moim powrocie1,511,021,631,481,411,191,631,631,471,441,921,761,481,51,24 10brak odpowiedniej do moich badan infrastruktury badawczej w kraju1,441,071,411,561,351,161,641,161,581,331,851,521,551,41,09 11konieczność zmian w życiu moich bliskich1,191,171,151,261,141,191,260,891,171,171,081,570,981,351,21 12obawa, ze po powrocie do Polski nie będę się już czuł(a) u siebie1,081,081,111,0810,891,181,051,190,951,381,520,911,150,85 13konieczność kolejnej przeprowadzki, zmian w życiu0,880,941,040,80,820,730,960,840,90,80,771,240,770,850,85 14obawa, ze mój powrót do kraju zostanie przez polskie środowisko uznany za porażkę (ponieważ nie udało mi się zostać za granicą na dłużej lub na stałe)0,740,90,960,580,780,760,710,840,80,71,230,710,681,050,39 N >=132 27505137761959661321442033 ŚREDNIA1,60 1,651,591,551,551,641,501,601,561,691,761,571,701,43

(11)

BELA 16. odów powrotu z uwzględnieniem płci, dziedziny naukowej, statusu migracyjnego oraz momentu wyjazdu w rozw y naukowej

POWODY POWROTU

OGÓŁEMwg dziedziny naukowejwg sytuacji migracyjnejwg płciwg momentu wyjazdu MSDHSNZST wrócili

nie wrócili, nie

planują nie wrócili, planują

KM

przed doktoratem w czasie doktoratu

uzyskanie konkretnej satysfakcjonującej propozycji pracy w Polsce2,081,062,042,182,081,812,22,162,311,912,692,551,931,75 możliwość uzyskania w Polsce funduszy na badania1,941,131,72,081,981,782,011,951,921,972,542,11,741,55 uzyskanie w Polsce satysfakcjonującego grantu na realizacje badań1,931,161,782,041,941,612,121,792,031,882,542,351,671,75 możliwość codziennego kontaktu z bliskimi i rodziną w Polsce1,931,131,6322,062,111,752,322,081,772,231,91,981,6 możliwość zdobycia większej samodzielności naukowej (budowanie własnego zespołu, realizacja własnych badań) w Polsce1,811,111,561,941,861,811,811,791,831,8522,151,531,4 chęć budowania i rozwijania środowiska naukowego w Polsce1,781,081,671,861,841,781,692,161,971,72,152,151,581,45 większe perspektywy rozwoju naukowego w Polsce1,451,191,331,61,411,141,571,531,661,31,851,81,471,1 możliwość przebywania w rodzimym kręgu kulturowym („bycie u siebie”)1,391,220,961,521,551,721,111,891,361,441,621,451,371,15 większe możliwości uzyskania zatrudnienia w Polsce1,361,111,111,421,491,311,41,321,491,291,461,51,161,45 dynamiczny rozwój życia naukowego w Polsce w ostatnich latach1,331,021,041,441,411,251,361,371,531,181,381,751,211,3 przychylne środowisko naukowe w Polsce1,331,081,041,361,471,191,411,261,311,3621,351,350,85 niechęć do spędzenia całego życia za granicą1,241,1811,41,251,670,851,951,171,3211,051,121,2 powrót moich bliskich do Polski1,061,270,591,181,181,060,971,421,031,0811,250,881,5 brak możliwości uzyskania stałego zatrudnienia za granicą0,871,011,260,540,981,250,730,6810,790,770,650,930,9 konieczność powrotu ze względu na etat w instytucji w Polsce0,530,860,780,380,550,470,510,740,510,530,850,60,230,5 chęć powrotu do dawnego środowiska pracy w Polsce0,50,830,480,540,490,470,410,890,530,50,080,60,260,5 trudności z adaptacją do życia za granicą (w obcej kulturze)0,420,810,150,540,470,50,290,790,290,520,460,10,370,4 konieczność powrotu ze względu na umowę z instytucją fi nansującą wyjazd za granicę0,390,760,480,240,450,440,390,320,370,380,460,450,190,5 N >=130 2750513675195966132043203 ŚREDNIA1,30 1,141,351,361,301,251,461,361,271,501,431,171,16

(12)

108

3.3

Motywy migracji wśród podgrup polskiego środowiska akademickiego

Powody wyjazdu z Polski i powrotu do niej mogą się znacząco różnić pomiędzy po- szczególnymi podgrupami zidentyfi kowanymi w środowisku akademickim. Poniżej przed- stawiona jest ich analiza z uwzględnieniem płci, dziedziny naukowej, statusu migracyjnego (tj. czy ktoś powrócił, planuje bądź nie planuje tego zrobić) oraz etapu kariery naukowej, na którym nastąpił wyjazd.

Płeć. Nie rozpoznano wielu znaczących różnic między płciami w ocenie przyczyn migracji, jednak kobiety jako istotniejszy powód wyjazdu wskazywały lepszy dostęp do infrastruktury badawczej oraz większe możliwości fi nansowania badań zagranicą. Powodem, który bardziej hamował powrót kobiet niż mężczyzn była mała liczba ofert pracy zgodnych z ich kompetencjami na polskich uczelniach. Jednocześnie, silniejszym argumentem przy podejmowaniu decyzji o powrocie byłoby dla kobiet uzyskanie satysfakcjonującej propozycji pracy w Polsce.

Dziedzina naukowa. Dla przedstawicieli i przedstawicielek nauk humanistycznych, w więk- szym stopniu niż dla pozostałych, istotnym powodem wyjazdu oraz barierą powstrzymującą przed powrotem są niejasne kryteria rozstrzygania konkursów na stanowiska akademickie w Polsce. Ponadto bardziej niż przedstawicielom i przedstawicielkom nauk o życiu do- skwiera im niesatysfakcjonująca kultura organizacji panująca w polskich ośrodkach pracy naukowej. Przed powrotem natomiast znacznie mniej niż reprezentantów i reprezentantki innych dziedzin hamuje ich obawa o pogorszenie się jakości ich życia w Polsce.

Status migracyjny. Status migracyjny dotyczy tego, czy osoba, która wyjechała na nauko- wą emigrację, wróciła czy nie, a jeśli nie – to czy planuje wrócić do kraju, czy zostać za granicą. Aktualny status migracyjny osób badanych wyraźnie różnicował powody wyjazdu, pozostawania za granicą oraz powrotu. Dla osób, które nie wróciły i nie planują tego zrobić w najbliższym czasie, ważniejszymi – niż dla osób, które powróciły – barierami przed powrotem są brak infrastruktury badawczej potrzebnej do prowadzenia własnych badań, jak również obawa przed negatywną reakcją środowiska. Ponadto mają oni mniej negatywne nastawienie do spędzenia całego życia za granicą niż osoby, które wróciły do kraju, a także mniejszym stopniu kierują się się chęcią przebywania w rodzimym kręgu kulturowym przy podejmowaniu decyzji o powrocie. Czynniki, które najbardziej skłoniłyby tę grupę do powrotu, mają głównie charakter fi nansowy – w szczególności byłoby to uzyskanie satysfak- cjonującego grantu na realizację swoich badań, które okazało się dla nich ważniejsze niż dla osób, które wróciły do kraju.

(13)

Osoby, które nie wróciły, ale planują to zrobić w najbliższym czasie deklarują większe problemy z adaptacją do życia za granicą w porównaniu z osobami, które nie planują powrotu. Podejmując decyzję o powrocie – bardziej niż osoby, które go nie planują – kierują się chęcią powrotu do dawnego środowiska pracy.

W grupie osób, które już wróciły do Polski, wśród powodów wyjazdu uwagę zwraca wyraźniejsza niż u osób, które nie planują powrotu, motywacja do współpracy z konkretnym ekspertem z zagranicy. Ponadto bardziej niż osoby, które planują powrót, oczekiwali oni wygodniejszego życia za granicą wyjeżdżając, a w porównaniu z osobami, które nie planują wrócić, ważniejszym dla nich powodem powrotu był problem z uzyskaniem stałego zatrudnienia za granicą.

Moment wyjazdu. Powody migracji i powrotów różniły się także ze względu na moment w karierze naukowej, w którym dana osoba opuściła Polskę. Osoby, które wyjechały w czasie studiów magisterskich, bardziej niż te, które wyjechały na późniejszych etapach, kierowały się możliwością lepszego dostępu do infrastruktury badawczej za granicą, a znacząco więk- szą niż dla innych grup barierą powrotu jest dla nich obawa przed obniżeniem się standardu życia po powrocie do kraju. Ponadto osoby te bardziej niż ci, którzy wyjechali na później- szych etapach swojej kariery, niepokoją się, że po powrocie do Polski mogą nie czuć się u siebie. Powodem, który skuteczniej zachęca do powrotu osoby, które opuściły Polskę przed ukończeniem studiów magisterskich, byłoby uzyskanie satysfakcjonującej propozycji pracy w kraju oraz przychylność polskiego środowiska akademickiego.

Dla osób, które opuściły kraj przed rozpoczęciem albo podczas studiów doktoranckich w porównaniu do tych, którzy wyjechali po uzyskaniu tytułu doktora, istotniejszym powodem wyjazdu były niesatysfakcjonujące zarobki w Polsce, a także lepsze możliwości fi nansowania nauki za granicą. Dalsze porównania osób, które wyjechały na etapie studiów doktoranckich, z tymi, którzy opuścili kraj uzyskawszy tytuł doktora, pokazuje, że dla tych pierwszych większą niż dla tych drugich przeszkodą przed powrotem jest brak adekwat- nych do ich kompetencji ofert pracy w Polsce.

Osoby, które wyjechały po uzyskaniu tytułu doktora były bardziej motywowane chęcią pracy z konkretnym ekspertem. W znacznie mniejszym stopniu oczekiwały natomiast lepszych możliwości fi nansowania badań, bądź lepszego dostępu do infrastruktury badawczej za granicą. Osoby, które wyjechały po uzyskaniu tytułu doktora, przy podejmowaniu decyzji o powrocie bardziej niż osoby, które wyjechały przed rozpoczęciem studiów magisterskich bądź doktoranckich (tj. przed rozpoczęciem nowego etapu edukacji) kierują się chęcią powrotu do dawnego środowiska pracy, mniej przeszkadza im niejasny proces rekrutacji na stanowiska akademickie w kraju, jak również wyraźnie mniejszym problemem jest dla nich znalezienie oferty pracy zgodnej z ich kompetencjami.

(14)

110

4 Rozwiązania systemowe

Przestawione powyżej motywacje związane z wyjazdami i powrotami mogą służyć za podstawę do refl eksji nad rozwiązaniami, które mogłyby wesprzeć polskich naukowców w powrotach z emigracji. W poniższym fragmencie przedstawimy zbiór rozwiązań – zapro- ponowanych przez respondentów i respondentki w formie otwartych wypowiedzi – które, w kontekście omówionych wcześniej wyników, wydają się warte uwzględnienia przy tworzeniu polityki naukowej i migracyjnej skierowanej do tej grupy.

Z analizy odpowiedzi na pytania otwarte dotyczące zarówno powodów pozostawania za granicą, jak i (potencjalnego) powrotu do Polski wynika, że według respondentów i respondentek ważniejsza niż zmiany systemowe w polityce naukowej jest poprawa ogólnej sytuacji ekonomicznej w Polsce, która w rezultacie doprowadziłaby do wzrostu wynagro- dzeń pracowników naukowych. Istotną trudnością dla wielu osób badanych był brak środ- ków fi nansowych na prowadzenie badań, sprzęt, zatrudnienie pracowników technicznych i budowę zespołu. W tym kontekście zwiększenie nakładów na naukę i szkolnictwo wyższe z 0,42% PKB w 2015 r. do przynajmniej średniej unijnej, a więc ok 2% PKB wydaje się być konieczne. Jednak poza tak podstawową – choć prawdopodobnie trudną do osiągnięcia w krótkim czasie – kwestią, wydaje się, że wesprzeć polskich naukowców w powrotach do kraju mogłyby również dużo mniej kosztowne rozwiązania.

Wielu respondentów i respondentek zwracało uwagę na trudny okres przejściowy po- między powrotem a rozpoczęciem pełnowymiarowej pracy badawczej w Polsce. Czas ten wydaje się problematyczny z kilku przyczyn. Po pierwsze, w proces powrotu wpisany jest wysiłek związany z powtórną adaptacją do polskiej rzeczywistości: do kontekstu kulturowego, systemu opieki zdrowotnej, systemu podatkowego, organizacji pracy i wymagań administracyjnych na polskiej uczelni. Odpowiedzią na tę trudność mogłoby być stworzenie w ramach instytucji naukowych jednostek, które wspierałyby powracających naukowców w procesie adaptacji – zarówno psychologicznej, jak i organizacyjnej. Istotną charakterysty- ką takiego wsparcia byłby jego proaktywny charakter: powracający naukowiec otrzymywałby propozycję wsparcia wraz z konkretnymi informacjami na temat wszelkich organizacyjnych i administracyjnych kwestii związanych z życiem i pracą w Polsce. Dodatkowo, taka jed- nostka poza wsparciem informacyjnym mogłaby również pomagać w znalezieniu zatrudnienia (np. posiadałaby dostęp do bazy konkursów na stanowiska) lub w procesie ubiegania się o granty. Potrzeba takiego wsparcia podkreślana była regularnie w swobodnych wypowiedziach respondentów. W jednej z nich wspomniano o konkretnym rozwiązaniu stosowanym w „zagranicznych instytucjach”, polegającym na „instytucjonalnym wsparciu procesu występowa- nia o granty”. Miałoby to polegać na uzyskiwaniu pomocy „przy wypełnieniu wszystkich nie- zbędnych formalności” od „pracowników administracyjnych, którzy pomagają w przygotowaniu

(15)

wniosków grantowych, a nawet wyszukują granty w oparciu o dostarczone [...] dokumenty”, a następnie „zapewniają wszystkie niezbędne podpisy”, gdy wniosek jest gotowy. Propono- wane rozwiązanie motywowane jest nie tylko potrzebą wsparcia w zrozumieniu polskich procedur uzyskiwania grantów, ale również obawą przed nadmiernym obciążeniem zaję- ciami pozamerytorycznymi, kiedy wszystkie organizacyjne, proceduralne i administracyjne obowiązki związane ze składaniem i realizowaniem wniosków grantowych spoczywałyby na badaczu. Szczególnie, że zdaniem respondenta przygotowanie wniosków grantowych jest bardzo pracochłonne („wnioski grantowe [....] są przeładowane ilością streszczeń i opisów, które należy przygotować”) i wymaga dopełnienia wielu procedur administracyjnych („w Polsce obi- jam się między biurem dziekana, kierownika zakładu i księgowością w pościgu za niezbędnymi podpisami”).

Bardzo istotna dla powracających naukowców byłaby możliwość otrzymania „przej- ściowego” fi nansowania, umożliwiającego utrzymanie się zanim dana osoba otrzyma grant zewnętrzny na prowadzenie badań. Respondenci i respondentki zwracali uwagę, że dla większości polskich uczelni interesujący jest tylko okres realizacji grantu przez naukowca (jednak nawet wówczas nie jest to zainteresowanie merytoryczne, a raczej skupione na fi nansowym zysku dla uczelni i przestrzeganiu procedur administracyjnych). W związku z tym wskazywano potrzebę fi nansowej stabilności na czas niezbędny do zaplanowania badań i przygotowania wniosku grantowego przez osobę powracającą do Polski oraz czas oczekiwania na rozpoczęcie jego realizacji. Podkreślano również, ze istotną pomocą byłoby zmniejszenie obciążeń dydaktycznych na okres tuż po powrocie do kraju. Biorąc pod uwagę potencjalne korzyści dla polskiej nauki wynikające z powrotów naukowców, którzy zdobyli międzynarodowe doświadczenia, wydaje się, że stworzenie tego rodzaju jednostek – czy to na poziomie poszczególnych uczelni, czy też jednostek międzyuczelnianych – jest pomy- słem, który mógłby przynieść wiele korzyści.

Niektóre wypowiedzi uczestników badania dotyczą bardzo konkretnych trudności, a w konsekwencji wymagają specyfi cznych rozwiązań ułatwiających powrót z zagranicy.

Zdaniem jednej z osób badanych, wspierający dla niej byłby „[...] jasny przekaz od polskiego środowiska naukowego, że „powrotnicy” w ogóle są mile widziani. Może ci, którzy zostali wcale nie życzą sobie naszego powrotu? W końcu ubiegalibyśmy się o „ich” posady”. Badana – jako jedna z kilku osób uczestniczących w naszym badaniu – wyraża obawę przed nieprzyjaznym przy- jęciem przyjeżdżających z zagranicy polskich naukowców, którzy konkurowaliby o te same ograniczone zasoby, w tym także o miejsca pracy z kolegami i współpracownikami, których zastali na miejscu.

W wypowiedziach osób badanych pojawiło się również kilka propozycji rozwiązań, które miałyby umożliwić przyjeżdżanie naukowców z zagranicy do Polski – zarówno tych o polskim, jak i niepolskim pochodzeniu. Polskie uczelnie, zdaniem badanych, powinny być bardziej międzynarodowe, co odnosi się zarówno do prowadzenia badań na wysokim,

(16)

112

„światowym” poziomie, jak również do rzeczywistej obecności większej liczby osób innych narodowości w polskiej nauce. Jedną z propozycji jest „head-hunting, bardziej agresywne wy- szukiwanie ludzi, którzy są tuż poniżej kilku procent najlepszych uczonych na Zachodzie, ale trudno byłoby im znaleźć pracę tamże, podczas gdy w Polsce mogą bardzo wiele zdziałać”.

Podobne rozwiązanie zaproponowano w jednym z wywiadów, które na wstępnym etapie badania posłużyły jako baza do skonstruowania ankiety. Jeden z rozmówców zwrócił uwagę m.in. na sytuację badaczy (nie tylko polskich), którzy wyjechali na staż podoktorski na najlepsze światowe uniwersytety, nie zawsze zdając sobie sprawę z realiów zatrudnienia na tych uczelniach. Badacz kończący staż podoktorski w takim miejscu zwykle nie ma szans na dalsze zatrudnienie. Czasem może starać się o kolejne stanowisko postdoca na innym uniwersytecie o podobnym poziomie, co również, z powodu funkcjonowania najlepszych światowych uniwersytetów najczęściej nie kończy się uzyskaniem późniejszego stałego zatrudnienia w tej samej placówce. Co więcej, zbyt duża liczba staży podoktorskich w ży- ciorysie naukowca sprawia, że szanse na zatrudnienie w instytucjach o wysokiej renomie znacząco maleją. Może to wynikać z przekonania, że osoba, która pracuje zbyt długo w pro- jektach badawczych prowadzonych przez innych naukowców, nie ma czasu na wypraco- wanie własnej pozycji i oryginalnego dorobku. W efekcie staje się ona mniej atrakcyjnym kandydatem na niezależne stanowiska na prestiżowych uczelniach. Wobec tego dobrym rozwiązaniem byłoby zachęcanie do powrotu polskich (i zagranicznych) naukowców, którzy zbliżają się do zakończenia stażu podoktorskiego (pierwszego lub drugiego) na najlepszych światowych uczelniach i w najlepszych instytutach badawczych, ale nie mają szans dalsze- go zatrudnienia w tych instytucjach. Wydaje się, że tego rodzaju rozwiązanie byłoby sytu- acją win-win, polskie uczelnie otrzymałyby świetnie wykształconego, młodego naukowca, który jednocześnie uniknąłby zatrudnienia w zagranicznym ośrodku o znacznie gorszym statusie.

Innym rozwiązaniem, związanym z systemem grantowym w Polsce, które likwidowa- łoby barierę powstrzymującą przed powrotem do kraju, byłaby, zdaniem jednej z badanych osób „likwidacja limitów stawek wynagrodzeń w grantach”. W wielu wypowiedziach uzna- wano „granty dla powracających (typu FNP)” za ważną zachętę do powrotu do kraju i su- gerowano, że powinno być ich więcej (lub powinny być wyższe). Jednak niektórzy badani zwracali uwagę, że przed powrotem powstrzymywać może „niepewność losu” (zatrudnienia i zarobku) w okresie dłuższym niż czas trwania grantu powrotowego. Dlatego proponowali

„jasne reguły, co dzieje się po grancie „na powrót” oraz „gwarancję podtrzymania pewnego po- ziomu zarobków w perspektywie dłuższej niż czas trwania grantu „dla powracających”, a także

„możliwość planowania kariery naukowej w perspektywie dłuższej niż najbliższe 2–4 lata po powrocie”. Badani wskazywali w wyraźny sposób na potrzebę ciągłości i stabilności otrzymy- wania zarobków i możliwości prowadzenia pracy badawczej.

(17)

Jako końcową ilustrację, potwierdzającą konieczność wprowadzenia wcześniej opisanych rozwiązań, warto zacytować fragment rozbudowanej i zaangażowanej wypowiedzi jed- nego z respondentów: „Nie słyszałem o żadnej organizacji (być może istnieje), która pomagałaby w przygotowaniu naukowca do powrotu oraz wsparciu zarówno merytorycznym jak i mental- nym. Mój powrót to tylko i wyłącznie moja zasługa, od początku do końca. [...] Mam wrażenie, że gorsze natomiast może okazać się jeśli taka osoba nie znajdzie wsparcia lub otrzyma je tylko na chwilę, to może wyjechać i już nigdy nie wrócić.”

Wydaje się również, że wdrożenie opisanych powyżej systemów wsparcia mogłoby po- móc polskim naukowcom w uniknięciu tzw. „pułapki pętli migracyjnej”, a więc zapobieżeniu sytuacji, w której po powrocie do Polski osoby ponownie emigrują (Iglicka, 2010). Niestety, według badań Iglickiej (2010) jest to przeważająca strategia migrantów powrotnych, która z perspektywy polityki wspierania powrotu polskich naukowców jest szczególnie proble- matyczna z dwóch powodów. Po pierwsze, z „pętlą migracyjną” wiążą się istotne koszty (w tym psychologiczne) dla samych migrantów (Grzymała-Moszczyńska, 2014). Po drugie zaś, powrót „na chwilę”, po którym następuje ponowny wyjazd nie sprzyja wykorzystaniu naukowego potencjału powracającego badacza.

5 Podsumowanie i rekomendacje

Zważywszy, że najistotniejsze powody wyjazdu miały charakter merytoryczny i fi nansowy (lecz nadal związany z poziomem merytorycznym prowadzonych badań), poza konkretnymi zachętami do powrotu z naukowej emigracji – głównie fi nansowymi i zwolnieniem z obowiązków stojących na drodze sprawnego realizowania celów naukowych – należałoby wdrożyć w Polsce ogólne rozwiązania chroniące i przywracające wysoką jakość uprawiania nauki poprzez budowanie infrastruktury i etosu pracy.

Jeżeli jednak celem jest zachęcenie do powrotu z emigracji polskich naukowców, któ- rzy przyczyniliby się do podniesienia poziomu prowadzonych w kraju badań, warto byłoby skierować wysiłki w kierunku osób, które z jakiegoś powodu nie planują pozostawać za granicą przez całe życie lub nie mogą znaleźć tam satysfakcjonującego zatrudnienia. Mogą to być osoby, dla których praca w zagranicznym ośrodku okazała się niezgodna z ich oczeki- waniami (z przyczyn merytorycznych, fi nansowych lub osobistych), lub osoby, które kończą staż podoktorski na prestiżowych uczelniach zagranicznych i nie mają perspektywy stałe- go zatrudnienia, a chcą osiągnąć niezależność naukową. Należałoby takie osoby aktywnie wyszukiwać i proponować im zachęcające do powrotu preferencyjne warunki zatrudnienia (np. premia aklimatyzacyjna, czasowe ograniczenie obowiązków dydaktycznych i administracyjnych). Dodatkowym rozwiązaniem mogłoby by być otwarcie konkursów grantowych

(18)

114

dedykowanych tej grupie oraz udzielenie jej wsparcia w procesie aplikowania o takie granty, w szczególności w dopełnieniu wymogów formalnych.

Planując działania mające na celu przekonanie polskich naukowców przebywających na emigracji do powrotu, oprócz propozycji bezpośrednio zachęcających ich do kontynuowania kariery naukowej w Polsce (granty, zatrudnienie, itd.), należy podjąć dodatko- we wysiłki zmierzające do usunięcia czynników najsilniej zniechęcających ich do powrotu.

Mając na uwadze, że głównym uzasadnieniem pozostawania na emigracji jest niejasny proces rekrutacji na stanowiska akademickie w Polsce, rozwiązaniem mogłoby być ujed- nolicenie i upowszechnienie procedury rekrutacji opartej na ściśle określonych, jawnych i przestrzeganych kryteriach, o charakterze przede wszystkim merytorycznym. Drugą głów- ną barierą jest mała liczba ofert pracy na polskich uczelniach zgodnych z kompetencjami polskich naukowców przebywających za granicą. Przeszkoda ta wydaje się być trudniejsza do pokonania, jeśli wynika po prostu z faktu, że ci naukowcy posiadają kompetencje, na które nie ma zapotrzebowania w naszym kraju. Być może problem ten należałoby roz- wiązać poprzez przewidywanie i planowanie zapotrzebowania na określone kompetencje i specjalistów z konkretnych dziedzin, a następnie kształcenie przyszłej kadry naukowej zgodnie z tymi potrzebami (np. poprzez kontrolę przyjęć na studia doktoranckie) tak, by zahamować odpływ wyróżniających się osób już na początkowych etapach rozwoju kariery naukowej.

Przyglądając się powodom decyzji migracyjnych osób, które nie wyraziły chęci powrotu do kraju w najbliższym czasie (pozytywne nastawienie do spędzenia za granicą reszty życia, słabsza motywacja do powrotu do rodzimego kręgu kulturowego, itd.), można przy- puszczać, że są to głównie naukowcy, którzy mocno zakorzenili się za granicą. Działania zachęcające przedstawicieli tej grupy do powrotu mogłyby nie przynieść oczekiwanych re- zultatów. Niemniej można by zachęcić takich naukowców do krótkotrwałych (nawet ty- godniowych) pobytów w Polsce, podczas których można by im zaprezentować potencjał krajowych jednostek naukowych (w szczególności podkreślając jego wzrost poprzez ostatnie inwestycje w aparaturę badawczą i kadrę naukową), a następnie uczynić ich ambasadorami polskiego środowiska naukowego za granicą. O ile oni sami nie byliby skłonni do powrotu, to mogliby zachęcać swoich współpracowników bądź podopiecznych do podejmowa- nia pracy naukowej w Polsce lub tworzyć przyjazny grunt do nawiązywania współpracy międzynarodowej.

Zwróćmy uwagę na powody wyjazdu osób, które po kilku latach pobytu za granicą wróciły do kraju: osoby wyjechały w celu nawiązania współpracy z konkretnym ekspertem i, jak można przypuszczać, po osiągnięciu tego celu wróciły do Polski. Naszym zdaniem wspieranie takiej formy wyjazdu, która umożliwia zdobycie kompetencji i zbudowanie sieci kontaktów bez zrywania związku z polskimi instytucjami, może sprzyjać polityce nastawio- nej na zachęcanie do powrotu i kontynuowania pracy naukowej w Polsce.

(19)

Na zakończenie warto podkreślić, że ponad połowa spośród ankietowanych polskich naukowców na emigracji nie planuje powrotu do kraju. Być może najlepszym działaniem w tej sytuacji byłoby umożliwienie tym naukowcom systematycznej współpracy z polskimi ośrodkami bez konieczności przyjazdu do kraju (np. w oparciu o nowe technologie), a polskim ośrodkom umożliwiłyby czerpanie z wiedzy i doświadczeń badaczy przebywających zagranicą.

6 Ograniczenia badania

Na zakończenie należy wspomnieć o najważniejszych metodologicznych ogranicze- niach niniejszego badania. Badanie zjawiska mobilności naukowców wiąże się ze specyfi cz- nymi trudnościami, wśród których najistotniejsze są związane z doborem próby. Składają się na to trudności w określeniu populacji migrujących naukowców i w dotarciu do osób badanych (Fontes, 2007). W niniejszym badaniu przyjęto, że migrujący naukowiec to osoba, która przebywała za granicą w celach naukowych nieprzerwanie przez przynajmniej dwa lata. Był to zabieg arbitralny, jednak kierujący uwagę na osoby stosunkowo długo przeby- wające na naukowej emigracji, czyli takie, które mogły zacząć rozważać powrót do Polski.

W związku z trudnościami z dotarciem do osób badanych, bazowano na istniejących sie- ciach kontaktów, m.in. takich jak listy mailingowe instytucji naukowych, ale także media społecznościowe, co z kolei sprawiło, że próba nie była losowa. Z drugiej strony stosowana przez nas „metoda kuli śnieżnej” jest przyjętą formą rekrutacji osób badanych, gdy z racji typu problemu badawczego dobór próby jest celowy, a grupa badawcza jest stosunkowo ograniczona i o strukturze sieci powiązań.

Podsumowując, doświadczenia migracyjne, mimo że często stanowią duże wyzwa- nie, niosą ze sobą ogromny potencjał rozwojowy (Adler, 1975). Tym ważniejsze wydaje się udzielanie skutecznego wsparcia powracającym naukowcom. W przypadku udanej reada- ptacji mogą stać się aktorami zmian w polskim środowisku naukowym, działając na rzecz podniesienia jakości prowadzonych badań i kultury organizacji w instytucjach naukowych.