Charakter więzi rodzinnych oraz uwarunkowania ich kształtowania się w sytuacji okołoporodowej

(1)

s. 23–39

MARIA KAŹMIERCZAK

Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk Institute of Psychology, University of Gdańsk

BOGUMIŁA KIEŁBRATOWSKA

Klinika Ginekologii i Położnictwa, Uniwersyteckie Centrum Kliniczne Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdańsk

ALEKSANDRA LEWANDOWSKA-WALTER JUSTYNA MICHAŁEK MAGDALENA BŁAŻEK

Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk Institute of Psychology, University of Gdańsk

Charakter więzi rodzinnych oraz uwarunkowania ich kształtowania się w sytuacji okołoporodowej Exploring bonds and its determinants within the family

with newborn infants

Summary. In the psychological literature there are theories of mother-infant bonding defi ned as a process that begins in prenatal life. The authors explored the perceived family cohesion amongst people who has just become parents from the perspective of bonding theories. The studies were conducted during 2-3 days after the childbirth. Mothers (the fi rst and the second study) and fathers (the second study) described the current perceived structure of their family system (the position of a newborn child, parents, others in the family), Associations between the perceived family cohesion and personality traits of participants, as well as factors connected with childbirth were examined. The research project was comprised of two studies. Fifty two women took part in the fi rst study, and a group of young parents participated in the second study (29 women and 25 men, including 24 pairs), All women were hospitalized at the Neonatal Clinic – De- partment of Gynecology and Obsterics at the Medical University of Gdansk, and were 2/3 days after giving birth to a child. Results of the research indicate that mother-infant bonding is a process associated with creating the stability of a family system. Factors that facilitate this process include orientation towards others among mothers, and differentation of self of fathers, as well as their participation in childbirth.

Słowa kluczowe: empatia, odróżnienie Ja, poród, spójność rodziny, więzi emocjonalne Key words: childbirth, differentation of self, emotional bonds, empathy, family cohesion

(2)

WPROWADZENIE

Systemowa perspektywa dostarcza wszech- stronnych ram do opisu struktury relacji w rodzinie na poziomie diad, triad, a także systemu rodzinnego jako zorganizowanej całości i prowadzi do pełniejszego zrozumienia wzajemnych powiązań między jej członkami, tak- że w obliczu zmian rozwojowych, których doświadcza rodzina (Bertalanffy von, 1984, Minuchin, 1984), Jednym ze stresorów pozio- mych (zmian wynikających z rozwoju rodziny) w modelu cyklu życia rodziny Betty Car- ter i Moniki McGoldrick (1989) są narodziny potomka. Wraz z przyjściem na świat pierwszego dziecka struktura rodziny się zmienia.

Małżonkowie muszą podjąć nowe zadanie, jakim jest opieka nad potomkiem, pamięta- jąc jednak, że w nowej sytuacji powinni sta- nowić dla siebie wzajemnie wsparcie. Mu- szą zostać wytyczone nowe granice: z jednej strony pozwalające na wykształcenie się po- zytywnej i silnej więzi emocjonalnej dziecka z każdym z rodziców, a z drugiej – pozwala- jące zachować integralność i intymność pary małżeńskiej.

Psychologia rozwojowa od dawna zajmu- je się zagadnieniem tworzenia więzi między- ludzkich, w tym więzi w systemie rodzinnym.

Jednym z głównych wymiarów, opisujących relacje w rodzinie jako systemie, jest spój- ność (Nichols, 1984; Birtchnell, 1987; Cierp- ka, 2003; Forman, Hagan, 1983; Comrinck- -Graham, 1990; Fisher, 1976; Fisher, Giblin, Regas, 1983), Autorki niniejszego artykułu prezentują badania własne koncentrujące się na zagadnieniu spójności rodziny w sytuacji okołoporodowej. Z tej racji koniecznym jest omówienie pojęcia „spójności systemu rodzinnego” z szerszej perspektywy psychologii rozwojowej i psychologii rodziny. Zazwy- czaj pojęcie „spójność” jest deﬁ niowane jako więź emocjonalna lub przywiązanie występu- jące pomiędzy członkami rodziny (Bowen, 1960; Bying-Hall, Campbell, 1981; Kelsey- -Smith, Beavers, 1981), W odniesieniu do sy- stemów rodzinnych termin ten jest natomiast używany do opisania, w jakim stopniu człon- kowie rodziny postrzegają siebie nawzajem

jako spójną całość (Minuchin, 1984, 2001), Badania, prowadzone m.in w celu określenia różnych typów struktury rodzin na podstawie stopnia spójności, wykazują, że w rodzinach prawidłowo funkcjonujących członków rodziny łączą bliskie więzi emocjonalne, a relacje między pokoleniami są zrównoważone pod względem hierarchii (nie są ani nadmiernie egalitarne, ani zróżnicowane) (Olson, Russel, Sprenkle, 1983; Wood, 1985; Gehring, Mar- ti, 1993; Epstein, Bishop, Lewin, 1978; Olson, 1986; Kinston, Leader, Miller, 1987; Klog, Vertommen, Vanereycken, 1987; Braun-Gał- kowska, 1992), Rodziny o takich strukturach potraﬁ ą też reagować elastycznie na zmiany rozwojowe (Minuchin, 1985; Olson, 1985),

Ze względu na charakter więzi można wy- różnić dwa główne typy podsystemów rodzinnych: te, których członkowie należą do tego samego pokolenia, oraz te, w których istnie- ją więzi międzypokoleniowe (Wood, Talmon, 1983), W prawidłowo funkcjonujących rodzinach zasady rządzące podsystemami rodzi- ców i rodzeństwa różnią się od zasad w pod- systemach rodzic–dziecko. Diady rodziców, na przykład, charakteryzują się większą bli- skością niż diady rodzic–dorastające dziecko.

Można także założyć, że w prawidłowo funk- cjonujących rodzinach członkowie poszcze- gólnych podsystemów, odpowiednio do swo- jego wieku, potraﬁ ą wyrażać swoje potrzeby i odczucia oraz współpracować w celu osiąg- nięcia zgody opartej na wspólnych celach (Olivieri, Reiss, 1982) i tym samym elastycznie przystosowywać się do zmian wynikają- cych z rozwoju rodziny.

Odnosząc się do sytuacji tworzenia się podsystemu rodzic–dziecko warto zauważyć, że od lat ogromne zainteresowanie wzbudza- ją badania z zakresu teorii przywiązania, bio- rące swój początek od opisu kontaktów matki z dzieckiem (Bowlby, 1988; Ainsworth, Bell, 1970; Ainsworth, Russel, 1981; Ainsworth, 1989), Marshall Klaus i John Kennell (1998) zwracają uwagę, że jeśli chodzi o więź rodzic–

niemowlę, to teorie przywiązania odnoszą się raczej do reakcji dziecka w stosunku do rodzica. Autorzy zaś interesowali się procesem na- wiązywania przez rodziców więzi emocjonal-

(3)

nej z nowo narodzonym dzieckiem, analizując sytuację ich wzajemnych kontaktów w okresie poporodowym. Kennell i Klaus promują ideę istnienia tzw. okresu szczególnej wrażli- wości (tłum. za Bielawska-Batorowicz, 1995) – trwającego trzy pierwsze dni po porodzie, podczas którego dochodzi do zawiązania wię- zi rodzica z dzieckiem. Z punktu widzenia prawidłowości kształtującej się więzi okres ten ma szczególne znaczenie i jego optymalne wykorzystanie przez rodzinę przyczynia się, jak wskazuje Susan Goldberg (1983), do lepszego funkcjonowania w relacji z dzieckiem w przyszłości. Goldberg (1983) przedstawia dwa istotne wnioski płynące z rozważań Klau- sa i Kennella: 1) obserwuje się proces zmian zachodzących w reakcjach matki na niemow- lę ze szczególnym ich nasileniem kilka godzin po porodzie, 2) doświadczenia matki w kon- taktach z noworodkiem mają długotrwałe konsekwencje dla matczynych zachowań i jej relacji z dzieckiem (np. efektywności karmie- nia piersią, lepszego rozwoju noworodka czy rzadszego występowania patologii, np. prze- mocy), Zarówno autorzy polscy (Bielawska- -Batorowicz, 1992), jak i zagraniczni (Gold- berg, 1983) podkreślają jednak, że hipoteza Klausa i Kennella nie została dostatecznie em- pirycznie potwierdzona i pod wieloma wzglę- dami jest kontrowersyjna. Doniesienia z literatury przedmiotu wskazują jednak na istotność jakości pierwszych kontaktów rodziców z nie- mowlęciem i roli wsparcia społecznego w tym procesie, które szczególnie dla nowych rodzi- ców może oznaczać lepszą adaptację do roli rodzicielskiej i szybsze przywiązanie do dziecka (Berscheid, Regan, 2005; Bielawska-Ba- torowicz, 1992; Goldberg, 1983), Mira Cro- uch (2002) zauważa, że współcześnie częściej niż o czasie zawiązywania więzi mówi się o umożliwianiu matce i jej nowo narodzone- mu dziecku kontaktów z uniknięciem okresów separacji, o ile nie są one konieczne. Autorka podkreśla, że więź matki z dzieckiem jest ro- zumiana w literaturze przedmiotu jako proces ciągłych wzajemnych interakcji o coraz bardziej złożonym charakterze, począwszy od in- stynktownych reakcji cechujących gatunek

ludzki prezentowanych przez matki w sytuacji poporodowej.

Za istotny element tworzenia więzi rodzic–niemowlę jest uznawane okazywanie empatii (Swain i in., 2007), Otwarcie na potrzeby niemowlęcia i chęć zrozumienia jego reakcji – a więc empatia rodziców – wpływa na kontakty rodzica z nowo narodzonym dzieckiem (Bielawska-Batorowicz, 1992), James Swain i współpracownicy (2007) podkreślają, że „rodzicielska empatia wobec niemowlęcia wymaga rozumienia i przewidywania prze- żyć i zachowań własnego dziecka jak również doświadczania odpowiednich emocji” (Swain i in., 2007: 272), Empatia łączona jest również ze zjawiskiem „synchroniczności” (synchro- ny), co w obszarze relacji interpersonalnych oznacza koordynację zachowań na poziomie mikrospołecznym (Feldman, 2007), Już w pierwszych godzinach po porodzie matka i dziecko angażują się w zachowania sprzy- jające synchroniczności – matka spoglądają na twarz dziecka, wydaje określone dźwięki czy dotyka noworodka w odpowiedzi na reak- cje dziecka. Matka może też zwiększać czuj- ność dziecka, odpowiednio go pobudzając, np. mówiąc do noworodka. Takie wzajem- ne reagowanie na siebie w okresie poporodowym jest zarówno istotnym predyktorem póź- niejszej synchroniczności między rodzicem, a dzieckiem jak i czynnikiem wpływającym na jego rozwój (Feldman, 2007), Co więcej, synchroniczność w reakcjach matki i noworodka może sprzyjać synchroniczności w reakcjach ﬁ zjologicznych obojga, na przykład przyspieszeniu bądź spowolnieniu rytmu ser- ca (Feldman, 2007), Badania z zakresu neuro- psychologii potwierdzają, że aktywacja obsza- rów mózgu wiązanych z okazywaniem innym empatii sprzyja regulacji zachowań rodziciel- skich (począwszy od reakcji na płacz niemow- lęcia umożliwiającej rodzicowi zrozumienie potrzeb dziecka) (Swain i in., 2007, 2008),

Z kolei negatywny wpływ na kształto- wanie się więzi emocjonalnej między mat- ką a noworodkiem mogą mieć zaburzenia na- tury psychicznej, jakich doświadcza kobieta.

W takiej sytuacji zaburzona może być zarów- no matczyna percepcja emocjonalnej wię-

(4)

zi z dzieckiem, jak i jej interakcje z noworodkiem (Hornstein i in., 2006), Za czynnik destrukcyjnie oddziałujący na jakość więzi z nowo narodzonym dzieckiem uznaje się de- presję poporodową (m.in. Field, Healy, Gold- stein, Guthertz, 1990; Hornstein i in., 2006;

Pearce, Ayers, 2005), Z drugiej strony wskazuje się, że negatywne postrzeganie cech dziecka przez rodzica może być istotniejszym zaburzającym więź czynnikiem (Bielawska- -Batorowicz, 1995; Pearce, Ayers, 2005),

Nie tylko między matką a dzieckiem, ale również pomiędzy ojcem a potomkiem wy- twarzają się subtelne związki zależności, nie- zależności i współzależności. Ojcowie często nie zdają sobie sprawy z tego, jak bardzo spo- strzegawcze są ich dzieci, ile myśli i uczuć bu- dzi w nich osoba ojca oraz jak te myśli i uczucia łączą się u nich w obraz rodzica. Fakt, że ojcowie na ogół spędzają mniej czasu z dzieckiem (Boyd, Bee, 2008), nie oznacza, że nie posiadają umiejętności bycia dobrymi opieku- nami. Sprawowanie opieki nie stanowi jednak typowego sposobu wchodzenia ojców w interakcje z dzieckiem. Badania Michaela Lamba (1981) wykazały, że zdecydowanie częściej interakcje ojciec–dziecko polegają na zabawie i stymulacji ﬁ zycznej. Niemniej jednak, nawet jeśli między ojcem i dzieckiem wystę- puje ufne przywiązanie, jest ono słabsze niż relacja dziecka z matką. Alison Clarke-Ste- wart (1977, za: Vasta, Haith, Miller 1995) wy- kazała, że dzieci, gdy się boją, przedkłada- ją kontakt z matką nad kontakt z ojcem. Do podobnych wniosków dochodzą również autorzy, których zainteresowały relacje triadycz- ne w rodzinie, gdzie jednoczesne obserwacje rodziców i dziecka pozwalają odnotować znaczenie, jakie może mieć obecność ojca oraz jego kompetencje dla interakcji matki z dzieckiem (Corboz-Warnery, Fivaz-Depeursin- ge, Bettens, Favez, 1993; Fivaz-Depeursin- ge, Favez, 2006; Fivaz-Depeursinge, Lopes, Pyton, Favez, 2009), Już wczesne koncepcje procesów triadycznych zachodzących w rodzinie w okresie niemowlęcym i poniemow- lęcym (Lamb, 1981; Herzog, 1980) podkre- ślały znaczenie ojca jako rodzica odmiennie budującego relację z dzieckiem, stwarzające-

go tym samym zasoby inne niż kształtujące się w interakcjach z matką, a równie istotne w rozwoju społecznym dziecka. Systemowa analiza triady uczestniczącej w Lozańskiej Zabawie (The Lausanne Triadic Play), pole- gającej na obserwowaniu interakcji zachodzą- cych pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny (rodzicami i dzieckiem w okresie nie- mowlęcym), pozwala analizować przemiany w strukturze rodziny po narodzinach dziecka w zakresie spójności całego systemu, a także w poszczególnych diadach: małżonkowie, ojciec–dziecko, matka–dziecko przebywających w obecności trzeciego członka rodziny (Cor- boz-Warnery, Fivaz-Depeursinge, Bettens, Favez, 1993; Fivaz-Depeursinge, Frascarolo, Lopes, Dimitrowa, Favez, 2007),

PROBLEM BADAWCZY

W podjętych badaniach szukano odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Jaka jest spójność rodziny w okresie okołoporodowym w percepcji rodzi- ców?

2. Czy zmienne osobowościowe (Ja współzależne-relacyjne, empatia, sto- pień zróżnicowania Ja) są powiązane ze spostrzeganą spójnością rodziny / diady rodzicielskiej w sytuacji około- porodowej?

3. Czy zmienne związane z sytuacją porodu (obecność ojca, czas po porodzie) pozostają w związku z postrzeganą przez rodziców spójnością rodziny?

Teoretyczną podstawą badań jest model cyklu życia rodziny oraz stresorów w systemie rodzinnym (Carter, McGoldrick, 1989), który wskazuje na narodziny dziecka jako wy- darzenie krytyczne wymagające przedeﬁ nio- wania dotychczasowych ról jej członków (role małżonków/partnerów), podjęcia nowych ról (rodzice), włączenia nowego członka rodziny do podsystemu rodzeństwa. Wobec koncepcji kształtowania się więzi, a także przekonania o zapoczątkowaniu tego procesu już w okresie prenatalnym dziecka autorki badań były zain- teresowane postrzeganą przez rodziców spój-

(5)

nością rodziny, diady małżeńskiej, a także diady matka–noworodek, czyli pozycją dziecka i dorosłych w strukturze systemu rodzinnego w okresie dwóch–trzech dób po narodzinach potomstwa. Taki sposób sformułowania problemu jest zgodny ze strukturalną teorią funkcjonowania systemu rodzinnego Salvado- ra Minuchina (1985), Na podstawie literatury przedmiotu postawiono następującą hipotezę kierunkową:

H1: Matki i ojcowie uwzględnią nowo na- rodzone dziecko w ustawieniach systemu rodzinnego (wskaźnik spójności rodziny),

W obliczu niejednoznacznych wyników doniesień dotyczących znaczenia obecności ojca przy porodzie dla jakości związku in- tymnego i spójności rodziny z noworodkiem (m.in. Greenberg, Morris, 1975; za: Ricks, 1985; Cain, Pedersen, Zaslow, Kramer, 1984) nie postawiono hipotezy kierunkowej, ale je- dynie pytanie badawcze.

Wybór zmiennych związanych z cecha- mi indywidualnymi rodziców: empatii i Ja współzależnego matek oraz poziomu zróżni- cowania Ja obojga rodziców był podyktowany przeglądem literatury przedmiotu i doniesie- niami z wcześniejszych badań. Liczni autorzy (m.in. Mandal, 2003) podkreślają, że zoriento- wanie na innych i empatia to czynniki łączo- ne z kobiecymi rolami społecznymi, szcze- gólnie z ich rolami rodzinnymi, a zwłaszcza z funkcjami reprodukcyjnymi czy wycho- wawczymi (Mandal, 2003; Rudman, Glick, 2008), Na poziomie deklaratywnym kobiety rzeczywiście uzyskują wyższe niż mężczyźni wskaźniki empatii (Kaźmierczak, 2008; Man- dal, 2003) i współzależności w deﬁ niowaniu siebie (Cross, Bacon, Morris, 2000), Zarów- no empatia, jak i Ja współzależne-relacyjne są ściśle łączone z umiejętnością tworzenia i utrzymywania bliskich relacji z innymi ludź- mi, z otwarciem się na cudze potrzeby (Davis, 2001; Cross, Bacon, Morris, 2000), co wydaje się szczególnie istotne w podejmowaniu roli matki. Postawiono zatem następującą hipote- zę kierunkową:

H2: Im wyższy poziom wrażliwości em- patycznej i Ja współzależnego kobiet (w badaniu pierwszym uczestniczyły tylko kobie-

ty), tym wyższy poziom spójności rodziny i podsystemów rodzinnych w sytuacji typowej i idealnej w ich percepcji.

Przyjmując perspektywę psychologii sy- stemowej, założono, że opisywana wcześniej spójność rodziny kształtująca się na podstawie elastycznego reagowania na zmiany w systemie powinna się przejawiać w konstruktyw- nym defi niowaniu samego siebie (Minuchin, 1985; Olson, 1985), Tezę tę potwierdzają badania Kai’a von Klitzinga i współpracowni- ków (1999), których celem było poszukiwa- nie czynników znaczących dla kształtowania umiejętności budowania relacji triadycznych i komunikacji matka–ojciec–dziecko (trilog), Osobę posiadającą tę kompetencję wykształ- coną w wysokim stopniu autorzy opisali jako partnera z jasno zdefi niowanym Ja oraz dobrze wyodrębnionymi granicami indywidualnymi. Rodzic, który posiada powyższe cechy, będzie szukał porozumienia z drugim rodzicem we współpracy w opiece nad dzieckiem, efektywnie rozwiązywał konfl ikty w triadzie, a także przyzwalał na bliskość i budowanie więzi w nowo powstałej diadzie (rodzic–dziecko) bez obawy o spadek jakości relacji intym- nej w związku. Z tej racji w badaniu drugim uwzględniono bardziej ogólną, wykraczającą poza defi niowanie siebie w relacjach, zmienną osobowościową, a mianowicie poziom zróż- nicowania Ja. Przegląd literatury pozwolił zatem postawić hipotezę kierunkową:

H3: Im wyższy poziom zróżnicowania Ja, tym wyższy poziom spójności rodziny i podsystemów rodzinnych w sytuacji typowej i idealnej w ich percepcji.

Na podstawie koncepcji Kennela i Klausa (1998) dotyczącej „okresu szczególnej wrażli- wości” oraz doniesień świadczących o tym, iż kształtowanie się więzi rodzic–dziecko rozpo- czyna się już w okresie oczekiwania na narodziny potomka (Bielawska-Batorowicz, 2006, Kornas-Biela, 2009), sformułowano hipotezę kierunkową:

H4: Wraz z upływem czasu od porodu po- strzegana przez rodziców spójność rodziny i diady matka – dziecko będzie wyższa.

(6)

PROCEDURA

Badania były prowadzone w Klinice Położ- nictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medyczne- go w dwóch etapach¹. Pierwszy etap (badanie I) trwał od czerwca do sierpnia 2009 roku, drugi etap (badanie II) – od stycznia do maja 2010 roku. Osoby badane wypełniały kwe- stionariusze indywidualnie. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. W drugim etapie badań brały udział pary, dlatego osoby badane proszono każdorazowo o samodzielne (bez konsultacji z partnerem) wypełnienie te- stów. Badanie trwało średnio około 20 minut.

W obu badaniach czas, jaki upłynął od porodu, wynosił od 48 do 72 godzin (badanie pro- wadzono w drugiej lub trzeciej dobie po porodzie),

BADANIE I Grupa badana

W pierwszym badaniu udział wzięły 52 pa- cjentki. Najmłodsza matka miała 19 lat, naj- starsza 44 lata, średnia wieku kobiet wynio- sła 30,13 lat (SD = 4,93), W badanej grupie 64,8% kobiet miało wyższe wykształcenie, 16,7% średnie, 5,6% policealne oraz 5,9%

podstawowe i zawodowe. Średni staż związ- ku wynosił 5,84 lat (SD = 4,39), Dla 62% kobiet urodzone dziecko było pierwszym potomkiem, a 83,3% kobiet było mężatkami.

Narzędzia badawcze

Badane wypełniały Skalę Wrażliwości Em- patycznej (SWE) (Kaźmierczak, Plopa, Re- towski, 2007; Kaźmierczak, 2008), Skalę Ja Współzależnego (w polskiej adaptacji Kaź- mierczak, 2012), kartę informacyjną oraz komputerową wersję narzędzia FAST (w polskiej adaptacji Lewandowskiej-Walter, 2009), Skala Wrażliwości Empatycznej (SWE) (Kaźmierczak, Plopa, Retowski, 2007) słu- ży do pomiaru empatii na trzech wymia- rach: przyjmowanie perspektywy – empatia poznawcza wyrażająca się w skłonności do przyjmowania punktu widzenia innych osób,

empatyczna troska – skłonność do współod- czuwania z innymi, okazywania innym współ- czucia w trudnych dla nich sytuacjach, oso- bista przykrość – tendencja do przejmowania cudzych negatywnych emocji, do doznawania stresu i ogólnego dyskomfortu psychicznego.

Narzędzie składa się z 28 stwierdzeń z pięcio- stopniową skalą odpowiedzi.

Skala Ja Współzależnego (Relational – Interdependent Self – Construal Scale – RISC) (Cross, Bacon, Morris, 2000), w za- stosowanej wersji eksperymentalnej, w polskiej adaptacji autorstwa Marii Kaźmierczak (2012) jest skalą opartą na samoopisie. Skła- da się z 11 stwierdzeń opisujących, w jakim stopniu osoba deﬁ niuje siebie poprzez bliskie relacje, które tworzy z innymi ludźmi, np. ro- dziną, współmałżonkiem, przyjaciółmi. (przy- kładowe stwierdzenia: „Moje bliskie związ- ki z innymi są istotnym odzwierciedleniem tego, kim jestem”, „Ogólnie moje bliskie relacje z innymi nie wpływają na to, co o sobie myślę”),

Karta informacyjna posłużyła do zebrania danych dotyczących charakterystyki demo- graﬁ cznej badanej grupy, tj. wiek, wykształ- cenie, stan cywilny, staż związku czy też licz- ba dzieci.

Family System Test (FAST ) w polskiej adaptacji Aleksandry Lewandowskiej-Wal- ter (2009) to metoda projekcyjna umożliwia- jąca badanie interakcji rodzinnych, spójności oraz hierarchii tego systemu, a także ukierun- kowania więzi emocjonalnych poprzez usta- wienie trójwymiarowych ﬁ gur symbolizują- cych członków rodziny, ukierunkowanie ich wzroku oraz umiejscowienie klocków (pod ﬁ - gurką reprezentującą danego członka rodziny) informujących o dominacji w relacji. Bada- ni byli proszeni o pokazanie systemu rodzinnego w sytuacji typowej (odzwierciedlającej naturalny dla rodziny sposób funkcjonowania w obszarze spójności, bliskości i hierarchii) i idealnej (odzwierciedlającej sposób funkcjonowania w obszarze spójności i hierarchii uważany za najlepszy przez danego członka rodziny), FAST jest narzędziem o do- brych właściwościach psychometrycznych.

Potwierdzają to trzy rodzaje dowodów: moż-

(7)

liwość niezależnego badania bliskości i hie- rarchiczności, wiarygodność test–retest, oraz trafność zbieżna i rozbieżna reprezentacji FAST (Gehring, 1998; Gehring, Debry, Smi- th, 2001).

Wynik badania

Wykres 1 przedstawia częstość ujmowania nowo narodzonego dziecka w ustawieniu rodziny - w sytuacji typowej i idelanej. Uzyska- ne wyniki pozwalają na weryﬁ kację hipotezy pierwszej dotyczącehj pozycji nowo nardozo- nego dziecka w systemie relacji rodzinnych.

Okazało się, że w sytuacji typowej 57%

matek umieszcza nowo narodzone dziecko w ustawieniu rodziny, natomiast 43% kobiet tego nie czyni. W sytuacji idealnej odsetek kobiet, które ujmują dziecko w systemie rodzinnym, jest nieco większy – 61%, jakkolwiek 39% matek nie postrzega noworodka jako od- rębnego członka rodziny.

W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie drugie, które zmienne osobowe mogą się

wiązać z ujmowaniem noworodka w systemie rodzinnym, w obydwu rozpatrywanych sytuacjach (tj. sytuacji typowej i idealnej) i weryﬁ kacji hipotezy H2 wykorzystano test nieparametryczny Z dla grup niezależnych.

W pierwszej kolejności zostaną zaprezentowane wyniki dotyczące sytuacji typowej (tabela 1).

Zmieniająca się wartość N – liczebności porównywanych grup wynika z braku lub nie- kompletności uzyskanych danych.

Jak widać w tabela 1, im bardziej matka przejawia skłonność do współodczuwania z innymi w trudnych dla nich sytuacjach (empatyczna troska), tym częściej dostrzega nowo narodzone dziecko jako odrębnego członka rodziny (dla matek ujmujących noworodka:

N = 30, M = 43.20 (empatyczna troska), SD

= 4.88; dla matek nieujmujących noworodka: N = 22. M = 40.50 [empatyczna troska], SD = 4.47; Z = 2.01, p < .05), Ponadto, matki przejawiające tendencję do współodczuwa- nia z innymi częściej umieszczają noworod-

100%

80%

60%

40%

20%

0%

43%

57%

39%

61%

noworodek QLHZ\VWĊSXMH noworodek Z\VWĊSXMH

V\WXDFMDW\SRZD V\WXDFMDLGHDOQD

Wykres 1. Ujmowanie noworodka przez matki w ustawieniu rodziny metodą FAST

(8)

ka w ustawieniu rodziny w sytuacji idealnej (dla matek ujmujących noworodka: N = 32;

M = 43.28 (empatyczna troska) (SD = 4.75;

dla matek nieujmujących noworodka: N = 20;

M = 40.10 (empatyczna troska) (SD = 4.47;

Z = 2.36, p < .05), Kwestia ujmowania / nieujmowania noworodka w sytuacji idealnej nie różnicuje matek w zakresie pozostałych rozpatrywanych zmiennych osobowych, tj. Ja re- lacyjnego, osobistej przykrości czy też przyjmowania perspektywy.

Ponadto, w celu sprawdzenia, czy Ja relacyjne oraz poszczególne wymiary empatii badanych kobiet współwystępują z postrzeganą przez nie spójnością rodziny, jak i diady partnerskiej przeprowadzono analizę korelacji, obliczając wskaźnik rho Spearmana (tabela 2),

Uzyskane wyniki wskazują, że im bardziej matka postrzega swoją tożsamość w kontek- ście relacji łączących ją z innymi ludźmi (Ja relacyjne), tym większą deklaruje spójność diady partnerskiej w typowej sytuacji (r = .30, p < .05) oraz spójność całej rodziny w sytuacji idealnej (r = .45, p < .01) . Matki ze skłonnoś- cią do okazywania innym współczucia w trudnych dla nich sytuacjach (empatyczna troska) również postrzegają swoją rodzinę jako bardziej spójną (w sytuacji idealnej) (r = .33, p <

.05), Ponadto, im większą przejawiają matki skłonność do przyjmowania punktu widzenia innych osób, tym wyżej oceniają one spójność rodziny w sytuacji typowej (r = .31, p < .05) .

Dodatkowo zostały przeprowadzone po- równania pomiędzy matkami, dla których urodzone dziecko było pierwszym potomkiem, a matkami, które rodziły kolejne dziecko w zakresie rozpatrywanych w badaniu zmiennych – analizy nie wykazały istotnych statystycznie różnic pomiędzy matkami z obydwu grup.

BADANIE II Grupa badana

W badaniu drugim wzięło udział 29 kobiet (wiek: M = 30.04, SD = 4.47) i 25 męż- czyzn (wiek: M = 32.71, SD = 4.83) – w tym 24 pary. W badanej grupie 79% kobiet mia- ło wyższe wykształcenie, 7% średnie, 10%

zawodowe (4% kobiet nie podało wykształce- nia), Dla 36.7% kobiet urodzone dziecko było pierwszym potomkiem, dla 20% drugim), a dla 36.7% trzecim (6.6% kobiet nie podało tej informacji), Mężatkami było 80% kobiet.

W grupie mężczyzn 68% miało wykształcenie Tabela 1. Zmienne osobowe a ujmowanie noworodka w ustawieniu rodziny w sytuacji typowej (wyniki dla grupy kobiet)

Ujmowanie noworodka w ustawie-

niu rodziny N M SD Z

Ja relacyjne

Tak 30 57.27 7.76

.24

Nie 22 53.78 11.76

Empatyczna troska

Tak 30 43.20 4.88

2.01*

Nie 22 40.50 4.47

Osobista przykrość

Tak 29 23.86 4.85

.99

Nie 20 25.40 5.56

Przyjmowanie perspektywy

Tak 29 35.10 4.41

1.88

Nie 22 32.68 4.20

* p < .05

(9)

wyższe, 4% – średnie, 24% – zawodowe (4%

mężczyzn nie podało wykształcenia), Żona- ci mężczyźni stanowili 84% ogółu badanych.

Dla 26,7% mężczyzn urodzone dziecko było pierwszym potomkiem, dla 10% drugim, a dla 43,3% trzecim (20% mężczyzn nie podało tej informacji),

Narzędzia badawcze

Uczestnicy drugiego badania byli proszeni o wypełnienie ankiety własnej, Kwestiona- riusza Zróżnicowania Ja Elizabeth Skowron i Myrny Friedlander (1998, 2009) w adaptacji Magdaleny Błażek i Marty Lemańskiej (2009;

za: Lemańska, 2009) oraz udział w badaniu z wykorzystaniem narzędzia FAST (opis na- rzędzia w badaniu pierwszym),

1. Ankieta własna stanowiła poszerze- nie karty informacyjnej z pierwszego badania o dane związane z porodem. W analizie uwzględniono czas, który upłynął od rozwią- zania oraz obecność ojca przy porodzie.

Kwestionariusz Zróżnicowania Ja (The Differentiation of Self Inventory – DSI) (Sko- wron, Friedlander, 1998, 2009) w polskiej adaptacji Błażek i Lemańskiej (2009; za: Lemań- ska, 2009) składa się z 43 stwierdzeń, które osoby badane oceniały na sześciostopniowej skali od 1 – „całkowicie się nie zgadzam” (ni-

ski poziom zróżnicowania Ja) do 6 – „całko- wicie się zgadam” (wysoki poziom zróżnico- wania Ja), Wysoki poziom zróżnicowania Ja (klarowne Ja) jest defi niowany przez autorów narzędzia poprzez: niski poziom reaktywności emocjonalnej – „zarażania się” emocjami innych, kierowania się głównie emocjami (wy- sokie wyniki w skali: Reaktywność emocjo- nalna), niski poziom fuzji – zlania z rodziną pochodzenia oraz poszukiwania aprobaty in- nych (wysokie wyniki w skali: Fuzja), niski poziom odcięcia emocjonalnego – izolowania się od innych, deprecjonowania znaczenia rodziny (wysokie wyniki w skali: Odcięcie emocjonalne), wysoki poziom przyjmowania pozycji Ja, które jest defi niowane jako umie- jętność zachowywania elastycznych granic w relacjach z członkami rodziny i jasną defi - nicję Ja (wysokie wyniki w skali: Pozycja Ja),

Wyniki

Ponownie, podobnie jak w badaniu pierwszym, weryﬁ kowano hipotezę H1. Na po- czątku zostaną zatem zaprezentowane czę- stości ujmowania / nieujmowania noworodka w ustawieniu rodziny w sytuacji typowej i idealnej, zarówno przez matki, jak i ojców (wykres 2).

W sytuacji typowej nowo narodzone dziecko umieszcza 59% matek i 60% ojców, w sytuacji idealnej 72% matek i 68% ojców. Część Tabela 2. Wrażliwość empatyczna i ja współzależne matek a spostrzegane przez nie wymiary spójności systemu rodzinnego (współczynniki rho Spearmana)

Ja relacyjne

Empatyczna troska

Osobista przykrość

Przyjmowanie perspektywy Spójność diady małżeńskiej/

partnerskiej

w sytuacji typowej .30* .07 .02 .16

Spójność rodziny w sytuacji ty-

powej .14 .25 –.02 .31*

Spójność diady małżeńskiej/

partnerskiej

w sytuacji idealnej .19 –.01 .12 .01

Spójność rodziny w sytuacji

idealnej .45** .33* –.03 .28

**p < .01 *p < .05

(10)

rodziców nie postrzega noworodka jako od- rębnego członka rodziny w obydwu sytuacjach – odpowiednio 41% kobiet i 40% męż- czyzn w sytuacji typowej oraz 28% kobiet i 32% mężczyzn w sytuacji idealnej.

Dodatkowo, w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy istnieją różnice płciowe w zakresie postrzeganej przez osoby badane spój- ności (rodziny, diady partnerskiej oraz relacji matka–dziecko), przeprowadzono nieparame- tryczne testy Z dla grup niezależnych. Ana- lizy nie wykazały istotnych różnic pomiędzy badanymi matkami a ojcami w zakresie po-

strzeganej spójności rodziny czy też relacji matka–dziecko. W tabeli 3 zdecydowano się zaprezentować różnice płciowe w zakresie postrzeganej spójność diady partnerskiej, zarów- no w sytuacji typowej, jak i idealnej. Pomimo tego, że wynik nie uzyskał istotności staty- stycznej, to w dwóch sytuacjach badawczych kobiety, uwzględniając średnie, uzyskały wyniki świadczące o postrzeganiu relacji z partnerem jako bardziej spójnej. Wynik ten wydaje się ciekawy i inspirujący do prowadzenia dalszych badań z udziałem większej liczby kobiet i mężczyzn w celu sprawdzenia, czy jest to różnica istotna statystycznie.

Wykres 2. Ujmowanie noworodka przez rodziców w ustawieniu rodziny 100%

80%

60%

40%

20%

0%

kobiety PĊĪF]\ĨQL

41%

28%

40% 32%

V\WXDFMDW\SRZD V\WXDFMDLGHDOQD V\WXDFMDW\SRZD V\WXDFMDLGHDOQD

QRZRURGHN QLHZ\VWĊSXMH QRZRURGHN

Z\VWĊSXMH

Tabela 3. Spójność diady partnerskiej w ocenie kobiet i mężczyzn

Płeć N M SD Z

Spójność diady partnerskiej w sytuacji typowej

Kobieta 29 2.48 .83

1.78*

Mężczyzna 25 1.88 1.01

Spójność diady partnerskiej w sytuacji idealnej

Kobieta 29 2.45 .87

1.78*

Mężczyzna 25 1.84 .99

*p < 0,1 (tendencja)

(11)

W celu sprawdzenia, czy wymiary zróż- nicowania Ja mają związek z postrzega- ną przez rodziców spójnością rodziny, diady partnerskiej czy też relacji matka–dziecko,

przeprowadzono analizę korelacji, obliczając wskaźnik rho Spearmana, osobno dla kobiet i mężczyzn.

Tabela 4. Zróżnicowanie ja a spójność systemu rodzinnego (współczynniki rho Spearmana dla grupy mężczyzn)

Spójność rodziny w sytuacji typowej

Spójność diady w sytuacji typowej

Spójność matka–dziecko w sytuacji typowej

Spójność rodziny w sytuacji idealnej

Spójność diady w sytuacji idealnej

Spójność matka–

dziecko w sytuacji idealnej Reaktywność

emocjonalna .35 .33 .32 .02 .06 .20

Pozycja Ja .52** .20 .30 .07 –.06 .13

Odcięcie

emocjonalne .52** .25 .54** .22 .04 .38

Fuzja .05 –.01 .03 –.33 –.02 –.002

*p < .01 *p < .05

Analiza danych wykazała, że im wyższy poziom przyjmowania pozycji Ja mężczyzny, czyli im bardziej odróżnione jest jego self od innych (podskala: Pozycja Ja) oraz im mniej- szą posiada on tendencję do izolowania się od innych, w tym od rodziny (podskala: Odcięcie emocjonalne), tym bliższe są w jego percep- cji relacje pomiędzy wszystkimi członkami rodziny w sytuacji typowej (odpowiednio dla:

Pozycja Ja – r = .52, p < .01; Odcięcie emocjonalne – r = .52, p < .01) . Dodatkowo, im mniejsza jest tendencja ojca do odcinania się emocjonalnego od bliskich, tym jako bardziej spójną postrzega on diadę matka – niemowlę

w sytuacji typowej (r = .54, p < .01), Hipoteza H3 została potwierdzona, gdyż okazało się, że w grupie mężczyzn ujawniły się istotne statystycznie związki.

W ramach poszukiwania czynników wią- żących się z postrzeganą przez rodziców spój- nością systemu rodzinnego w okresie około- porodowym w kolejnych analizach wzięto pod uwagę obecność ojca przy porodzie. Oka- zało się, że kobiety, którym towarzyszył partner w czasie porodu, nie różnią się w zakresie postrzeganej spójności od kobiet, które ro- dziły bez partnera. Istotne różnice natomiast ujawniły się w grupie mężczyzn (tabela 5),

(12)

Tabela 5. Obecność ojca przy porodzie a postrzegana przez mężczyzn spójność systemu rodzinnego

Obecność ojca

przy porodzie N M SD Z

Spójność rodziny w sytuacji typowej

Tak 11 2.36 .81

2.49*

Nie 10 1.40 .70

Spójność matka-dziecko w sytuacji typowej

Tak 11 2.45 .82

2.44*

Nie 10 1.5 .71

*p < .05

Ojcowie, którzy byli obecni w czasie porodu, postrzegają wyższą spójność rodziny i spójność relacji matka–dziecko w sytuacji typowej niż ojcowie, którzy w porodzie nie uczestniczyli. W przypadku pozostałych rozpatrywanych wymiarów spójności różni- ce w grupie mężczyzn okazały się statystycznie nieistotne.

Przeprowadzono dodatkowo analizę korelacji w celu weryﬁ kacji hipotezy dotyczącej znaczenia upływu czasu po porodzie dla postrzeganej przez matki spójności rodziny i diady matka–noworodek. Wyniki przedstawia tabela 6.

Tabela 6. Upływ czasu po porodzie a spójność systemu rodzinnego postrzegana przez kobiety (współ- czynniki rho Spearmana)

Spójność rodziny w sytuacji typowej

Spójność diady w sytuacji typowej

Spójność matka- -dziecko w sytuacji typowej

Spójność rodziny w sytuacji idealnej

Spójność diady w sytuacji idealnej

Spójność matka–

dziecko w sytuacji idealnej Czas po

porodzie .48* .01 .39* .21 .01 .37

*p < .05

Czas po porodzie dodatnio koreluje z po- strzeganą przez matki spójnością rodziny (r

= .48, p < .05) oraz spójnością relacji matka–

dziecko w sytuacji typowej (r = .39, p < .05), Ponadto przeprowadzone zostały porów- nania pomiędzy rodzicami, dla których noworodek był pierwszym dzieckiem, a rodzicami, dla których nowo narodzone dziecko było ko- lejnym potomkiem, osobno dla matek i ojców, w zakresie rozpatrywanych w badaniu zmiennych. Matki z obydwu porównywanych grup różnią się wyłącznie pod względem reaktyw- ności emocjonalnej – matki pierwszego dzie-

cka cechują się niższą reaktywnością emocjo- nalną w porównaniu z matkami, które rodziły kolejne dziecko (matki rodzące pierwsze dziecko: N = 18; M = 30.67; SD = 10.72; matki rodzące kolejne dziecko: N = 10; M = 38.80;

SD = 6.05; Z = –2.16; p < .05), Jako że jest to jedyny wymiar różnicujący matki z obydwu grup, wynik ten wymaga weryﬁ kacji w kolejnych badaniach. Ojcowie z obydwu grup nie różnią się od siebie pod względem rozpatrywanych zmiennych.

(13)

DYSKUSJA WYNIKÓW

W prezentowanych badaniach własnych spój- ność rodziny, deﬁ niowana w psychologii poprzez charakter więzi między jej członkami, była analizowana w wyjątkowym dla systemu rodzinnego momencie – w chwili przyjścia na świat dziecka. Jak wskazują wyniki prowadzonych badań, część spośród badanych przez autorki osób nie uświadamia sobie jeszcze, że w momencie narodzin dziecko staje się automatycznie odrębnym członkiem ich rodziny.

Uzyskane wyniki mogą zatem potwierdzać w pewnej mierze przytaczane w części teore- tycznej tezy, że kształtowanie się więzi mię- dzy rodzicem a noworodkiem jest procesem.

Z przebiegiem procesu zmian w postrzeganiu spójności rodziny (i diad: partnerskiej oraz matka–dziecko) wydają się wiązać cechy osobowe rodziców, jak i pewne charakterystyki sytuacji porodowej.

Jak wskazały przeprowadzone badania, matki, które wykazują wyższy poziom orientacji na innych (empatia, Ja relacyjne), wy- dają się efektywniej adaptować do roli rodzicielskiej. Kobiety, które współodczuwają z innymi, przyjmują ich perspektywę oraz określają siebie poprzez relacje interpersonal- ne, szybciej dostrzegają, że nowo narodzone dziecko jest już częścią systemu rodzinnego.

Oczywiście, nie można wnioskować, że matki o niższej orientacji w innych w relacjach nie nawiązują więzi z dzieckiem. Wyniki zdają się raczej wskazywać na to, że kobiety z łatwością wchodzące w relacje interperso- nalne, ceniące sobie kontakty z innymi, szybciej uświadamiają sobie, że relacje w ich systemie rodzinnym zmieniły się, ponieważ na świat przyszło dziecko. Efekt ten nie doty- czy jednak empatycznego „zarażania się” cu- dzymi negatywnymi emocjami. Potwierdza to wcześniejsze wyniki badań wskazujące na to, że skłonność do negatywnego emocjonalnego reagowania w sytuacji obserwowania do- świadczeń emocjonalnych innych ludzi nie wspomaga procesu tworzenia i utrzymywania relacji interpersonalnych, prowadząc raczej do egocentrycznego skupiania się na własnym

emocjonalnym dyskomforcie (Davis, 2001;

Hoffman, 2006; Kaźmierczak, 2008),

Cecha osobowa ojca, jaką stanowi poziom zróżnicowania Ja (badanie dwoje), okazała się istotna dla percypowanej przez mężczyzn spójności systemu rodzinnego obecnej i pożą- danej, a także diady matka–dziecko w sytuacji typowej. Mężczyźni, którzy mają dobrze od- różnione Ja, efektywniej adaptują się do roli ojca dzięki temu, że od momentu porodu po- strzegają noworodka jako osobę, włączając go jako członka rodziny do systemu. Wynik ten potwierdza doświadczenia kliniczne Mur- raya Bowena (1960, 1994) oraz nieliczne wyniki badań prowadzonych na podstawie jego koncepcji dyferencjacji – zróżnicowania Ja wskazujące na znaczenie, jakie dla budowania prawidłowych więzi z partnerem i dzieć- mi ma jakość relacji z rodziną pochodzenia, wynikająca zwłaszcza z przebiegu procesu separowania się od rodziców (Kerr, Bowen, 1988; Skowron, Friedlander, 1998), Prezen- towane badania wskazują, że ojcowie, którzy stali się autonomicznymi osobami w procesie separowania się oraz nie musieli odcinać się emocjonalnie od swojej rodziny generacyj- nej, elastyczniej dostosowują się do zmiany w rodzinie własnej (nuklearnej), jaką jest po- jawienie się potomka. Badania Martina Gre- enberga i Normana Morrisa (1975) (za: Ricks, 1985) pokazują, że około 3. dnia po porodzie (a często wcześniej) ujawnia się wśród ojców uczucie „zatopienia, pogrążenia” (engrossed) w noworodku – stan ten objawia się okazywaniem zainteresowania noworodkiem, potrzebą patrzenia na dziecko, a także jego dotykania.

Opisywane uczucie jest uważane za element procesu tworzenia więzi pomiędzy ojcem i noworodkiem i w przypadku ojców z dobrze od- różnionym Ja nie stanowi czynnika ryzyka dla emocjonalnej fuzji z potomkiem i dalszego prawidłowego rozwoju dziecka.

Prezentowane badanie autorek wpisu- je się w nurt badań, których wyniki pozwala- ją formułować wnioski o pozytywnym aspek- cie obecności ojca przy porodzie dla zmian w strukturze relacji w rodzinie po narodzinach dziecka. Dokonując przeglądu literatury przedmiotu, Katri Vehviläinen-Julkunen

(14)

i Anji Liukkonen (1998) zauważyły, że ojcowie, którzy byli obecni przy porodzie, postrze- gają większą spójność z partnerką. Negatywne uczucia związane z obserwowaniem wysiłku partnerki niwelowane są przez świadomość, że udziela się jej wsparcia. Ojcowie deklarują, że równie ważne jest poczucie, że uczestniczy się w ważnym momencie dla życia rodziny, jakim są narodziny nowego jej członka. Innym argumentem przemawiającym za rodzinnym porodem jest stworzenie mężczyźnie możli- wości opieki nad dzieckiem już w pierwszych minutach jego życia. Ojcowie uczestniczący w porodzie deklarują, że wspólny poród zbli- ża członków rodziny, pogłębia więź z partner- ką oraz umożliwia od samych narodzin two- rzenie więzi z dzieckiem. Obecność ojca już w czasie porodu jest postrzegana jako istotna w akceptacji roli rodzicielskiej (por. Vehviläi- nen-Julkunen, Liukkonen, 1998), Ponadto ojcowie obecni w czasie porodu deklarowali większe przywiązanie do dziecka, więcej do niego mówili i przejawiali większą kontro- lę w zakresie czynności związanych z opie- ką nad noworodkiem w porównaniu z ojcami, którzy w porodzie nie uczestniczyli (Green- halgh, Slade, Spiby, 2000),

Potwierdzenia dla tezy o kształtowaniu się więzi rodzica z dzieckiem jako procesu i stop- niowej intensyﬁ kacji ich siły w ciągu pierwszych tygodni życia dziecka (por. Taylor i in., 2005) dostarczają wyniki wskazujące na pozy- tywne znaczenie czasu, który upłynął od porodu, dla postrzeganej przez matki spójności rodziny oraz bliskości z noworodkiem. Zaan- gażowanie emocjonalne w relację z dzieckiem nie dokonuje się zatem automatycznie – pomi-

mo istnienia bazy w postaci instynktu macie- rzyńskiego niektórzy rodzice mogą doświad- czać przykrych emocji (smutek, strach), które nie pozwalają im całkowicie pozytywnie od- nosić się do obecności noworodka i włączenia go w system rodzinny (por. m.in. Figueiredo, Costa, Pacheco, Pais, 2007), Niektórzy rodzice mogą odczuwać szczególną trudność w kształ- towaniu więzi z dzieckiem, co powinno stać się przedmiotem obserwacji, analizy, a następ- nie wskazać na rodzaj wsparcia, jakie powinno być udzielone matkom i ojcom, dla któ- rych przyjście dziecka na świat jest poważnym wydarzeniem kryzysowym. Celem wsparcia terapeutycznego może być w tym przypadku zwiększenie tolerancji rodziny na zmianę i czasową nieprzewidywalność struktury relacji rodzinnych oraz „normalizacja” emocji i odczuć, których doświadczają rodzice.

Analizując wyniki przeprowadzonego badania, warto zwrócić uwagę na jednorazo- wy charakter pomiaru wszystkich zmiennych, z czego wynika ograniczenie w zakresie moż- liwości wnioskowania o procesie kształtowa- nia się więzi w rodzinie. Wydaje się jednak, że uzyskane rezultaty są na tyle ciekawe, że zachęcają do dalszych badań, jak również po- szerzenia kontekstu badawczego o inne cechy osobowościowe rodziców, które mogą być związane ze spójnością rodziny w okresie okołoporodowym. Warto poza tym rozważyć podłużny charakter badań, co umożliwi ocenę dynamiki zmian w strukturze systemu w kolejnych fazach cyklu życia rodziny począwszy od okresu prenatalnego poprzez okres około- porodowy i wiek niemowlęcy.

PRZYPIS

1 Zgoda na przeprowadzenie badań nr NKEBN/400-2008/2009 wydana przez Niezależną Komisję Bio- etyczną do spraw badań naukowych przy Akademii Medycznej w Gdańsku. Kierowniczki projektu: dr Bo- gumiła Kiełbratowska (GUMed) oraz dr Maria Kaźmierczak (Instytut Psychologii UG),

BIBLIOGRAFIA

Ainsworth M.S. (1989), Attachments Beyond Infancy. American Psychologist, 44, 4, 709–716.

Ainsworth M.D., Bell S.M. (1970), Attachment, exploration, and separation: illustrated by the behavior of one-year-olds in a strange situation. Child Development, 41, 1, 49–67.

(15)

Ainsworth, M. S., Russel L . T. (1981), Maternal affectionate behavior and infant – mother attachment pat- terns. Child Development, 52, 4, 1341–1343.

Berscheid E., Regan P. (2005), The Psychology of Interpersonal Relationships. Upper Saddle River, NJ: Pear- son Education, Inc.

Bertalanffy von L. (1984), Ogólna teoria systemów. Warszawa: PWN

Bielawska-Batorowicz E. (1992), Powikłania przebiegu ciąży a spostrzeganie cech dziecka w okresie pop- orodowym [w:] E. Bielawska-Batorowicz, D. Kornas- Biela, Z zagadnień psychologii prokreacyjnej. Lu- blin: KUL

Bielawska-Batorowicz E. (1995), Determinanty spostrzegania dziecka przez rodziców w okresie poporodow- ym. Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego.

Bielawska-Batorowicz E. (2006), Psychologiczne aspekty prokreacji. Katowice: „Śląsk”.

Birtchnell J. (1987), Attachment-detachment, Directiveness-receptiveness: A System for Classifying Inter- personal Attitudes and Behaviour. Britsh Journal of Medical Psychology, 60, 17–27.

Bowen M. (1960), The Family as the Unit of Study and Treatment. American Journal of Orthopsychiatry, 31, 40–60.

Bowen M. (1994), Family Therapy in Clinical Practice. New York: Jason Aronson, Northvale.

Bowlby J. (1988), A Secure Base. New York: Basic Books.

Boyd D, Bee H. (2008), Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i s-ka Wydawnictwo.

Braun-Gałkowska M. (1992), Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadow- olonych z małżeństwa. Lublin: TN KUL.

Bying-Hall J., Campbell D. (1981), Resolving Conlicts in Family Distance Regulation: An Integrative Ap- proach. Journal of Marital and Family Therapy, 7, 321–330.

Cain R.L., Pedersen F.A., Zaslow M.J., Kramer E. (1984), Effects of the Father’s Presence or Absence Dur- ing a Cesarean Delivery. Birth: Issues in Perinatal Care & Education, 11(1), 10–15.

Carter B., McGoldrick M. (1989), The Family Life Cycle: A Framework for Fail Therapy. New York: Gard- ner.

Cierpka M. (2003), Handbuch der Familiendiagnostik. Berlin: Springer-Verlag.

Clarke-Stewart A. (1977), Child care in the family: A review of research and some propositions for policy.

New York: Academic.

Comrinck-Graham L. (1990), Developments in Family Systems Theory and Research. Journal of the Ameri- can Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 29, 501–512.

Corboz-Warnery A., Fivaz-Depeursinge E., Bettens C.G., Favez N. (1993), Systemic Analysis of Father-oth- er-baby Interactions: The Lausanne Triadic Play. Infant Mental Health Journal, 14, 4, 298–316.

Cross S.E., Bacon P.L., Morris M.L., (2000), The Relational – Interdependent Self – Construal and Relation- ships. Journal of Personality and Social Psychology, 78, 4, 791–808.

Crouch M. (2002), Bonding, Postpartum Dysphoria, and Social Ties. A Speculative Inquiry. Humane nature, 13, 3, 363–382.

Davis M.H. (2001), Empatia. O Umiejętności Współodczuwania. Gdańsk: GWP.

Epstein N.B., Bishop D.S., Lewin S. (1978), The McMaster Model of Family Functioning. Journal of Mar- riage and Family Counselling, 4, 19–31.

Feldman R. (2007), Parent-infant Synchrony. Current Directions in Psychological Science, 16, 6, 340–345.

Field T., Healy B., Goldstein Sh., Guthertz M. (1990), Behavior-state Matching and Synchrony in Mother- infant Interactions of Nondepressed Versus Depressed Dyads. Developmental Psychology, 26, 1, 7–14.

Figueiredo B., Costa R., Pacheco A., Pais A. (2007), Mother-to-infant and Father-to-infant Initial Emotional Involvement. Early Child Development and Care, 177, 5, 521–532(12),

Fisher L. (1976), Dimensions of Family Assessment: A Critical Review. Journal of Marriage and Family Counselling, 13, 367–382.

Fisher B.L., Giblin P.R., Regas S.J. (1983), Healthy Family Functioning/goals of Family Therapy II: An As- sessment of what Therapist Say and Do. The American Journal of Family Therapy.

Fivaz-Depeursinge E., Favez N. (2006), Exploring Riangulation in Infacy: Two Contrasted Cases. Family Process, 45, 1, 3–18.

(16)

Fivaz-Depeursinge E., Frascarolo F., Lopes F., Dimitrowa N., Favez, N. (2007), Parents – Child Role Rever- sal in Trilogue Play: Case Studies of Trajectories from Pregnancy to Toddlerhood. Attachments & Hu- man Development, 9, 1, 17–31.

Fivaz-Depeursinge E., Lopes F., Pythons M., Favez N. (2009), Coparenting and Toddler’s Interactive Styles in Family Coalitions. Family Process, 48, 4, 500–516.

Forman B.D., Hagan B.J. (1983), A Comparative Review of Total Family Functioning Measures. The Ameri- can Journal of Family Therapy, 11, 25–40.

Gehring T.M., Marti D. (1993), The Architecture of Family Structures: Toward a Spatial Concept for Meas- uring Cohesion and Hierarchy. Family Process, 32, 135–139.

Gehring T.M. (1998), Family System Test. Manual. Seattle-Toronto-Bern-Gottingen: Hogrefe & Huber Pub- lishers.

Gehring T.M., Debry M., Smith P.K. (2001), The Family System Test FAST. Theory and Application. London:

Brunner-Routledge.

Goldberg S. (1983), Parent-infant Bonding: Another Look. Child development, 54, 6, 1355– 1382.

Greenberg M., Morris, N (1975), Engrossment: The Newborn’s Impact Upon the Father. Obstetrical and Gy- necological Survey, 30, 2, 96–98.

Greenhalgh R., Slade P., Spiby H. (2000), Fathers’ Coping Style, Antenatal Preparation, and Experiences of Labor and the Postpartum. Birth, 27, 3, 177–184.

Herzog J. (1980), Sleep Disturbance and Father Hunger in 18- to 28-month-old boys. Psychoanalytic Study of the Child, 45, 219–233.

Hoffman M.L. (2006), Empatia i rozwój moralny. Gdańsk: GWP.

Hornstein Ch., Trautmann-Villalba P., Hohm E., Rave E., Wortmann-Fleischer S., Schwarz M. (2006), Mater- nal Bond and Mother-child Interaction in Severe Postpartum Psychiatric Disorders: is There a Link? Ar- chives of women’s mental health, 9, 279–284.

Kaźmierczak M. (2008), Oblicza Empatii w Relacjach Małżeńskich. Perspektywa Psychologiczna. Gdańsk:

Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego.

Kaźmierczak M. (2012), Ja relacyjne-współzależne: pomiar i psychologiczne korelaty. Polskie Forum Psy- chologiczne, 1, 17 (w druku),

Kaźmierczak M., Plopa M., Retowski S. (2007), Skala wrażliwości empatycznej. Przegląd Psychologiczny, 50, 1, 9–24.

Kelsey-Smith M., Beavers R.W. (1981), Family Assessment: Centrietal and Centrifugal Family Systems. The American Journal of Family Therapy, 9, 3–12.

Kennell J.H., Klaus M.H. (1998), Bonding: Recent Observations That Alter Perinatal Care. Pediatrics in re- view, 19, 1, 4–12.

Kerr M.E., Bowen M. (1988), Family Evaluation. New York: W.W. Norton & Company.

Kinston W., Leader P., Miller L. (1987), Quantifying the Clinical Assessment of Family Health, Journal of Marital and Family Therapy, 13, 49–67.

Klitzing von K., Simoni H., Amsler F., Bürgin D. (1999), The Role of the Father in Early Family Interactions.

Infant Mental Health Journal, 20, 3, 222–237.

Klog E., Vertommen H., Vandereycken W. (1987), Minuchin’s Psychosomatic Family Model Revised: A Con- cept-validation Study Using a Multitrait-multimethod Approach. Family Process, 26, 235–253.

Kornas-Biela D. (2009), Pedagogika Prenatalna. Nowy obszar nauk o wychowaniu. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Lamb M.E. (1981), The Role of the Father in Child Development. New York: Wiley.

Lemańska M. (2009), Zróżnicowanie Ja, obraz siebie i partnera w małżeństwach o różnej jakości związku.

Niepublikowana praca magisterska, pisana pod kierunkiem M. Błażek w Instytucie Psychologii Uniwer- sytetu Gdańskiego.

Lewandowska-Walter, A. (2009), Rodzina rekonstruowana. Analiza systemowa relacji rodzinnych. Niepub- likowana rozprawa doktorska, pisana pod kierunkiem M. Plopy w Uniwersytecie Gdańskim

Mandal E. (2003), Kobiecość i męskość. Warszawa: „Żak”.

Minuchin S. (1984), Families and Family Therapy. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

(17)

Minuchin S. (1985), Families and Individual Development: Provocations From the Field of Family Therapy.

Child Development, 56, 289–302.

Nichols M. (1984), Family therapy: Concepts and methods. New York: Gardner Press.

Olivieri M.E., Reiss D. (1982), Families’ Schemata of Social Relationships. Family Process, 21, 295–311.

Olson D.H. (1985), Family Inventories. St. Paul: University of Minnesota Press.

Olson D.H. (1986), Circumplex Model VII: Validation Studies and FACES III. Family Process, 23, 33–48.

Olson D.H., Russel C.S., Sprenkle D.H. (1983), Circumplex Model of Marital and Family System: IV. Theo- retical update. Family Process, 22, 69–83

Pearce H., Ayers S. (2005), The Expected Child Versus the Actual Child: Implications for the Mother-baby Bond. Journal of reproductive and infant psychology, 23, 1, 89–102.

Ricks S.S. (1985), Father-Infant Interactions: A Review of Empirical Research. Family Relations, 34, 505–

511.

Rudman L.A., Glick P. (2008), The Social Psychology of Gender. How Power and Intimacy Shape Gender Re- lations. New York, London: The Guilford Press.

Skowron E.A., Friedlander M.L. (1998), The Differentation of Self Inventory: Development and Initial Vali- dation. Journal of Counseling Psychology, 45, 5, 235–246.

Skowron E.A., Friedlander M.L. (2009), Errata. Journal of Counseling Psychology, 56, 4, 597–598.

Swain J.E., Lorberbaum J.P., Kose S., Strathearn L. (2007), Brain Basis of Early Parent-infant Interactions:

Psychology, Physiology, and in Vivo Functional Neuroimaging Studies. Journal of child psychology and psychiatry, 48, 3/4, 262–287.

Swain J.E., Tasgin E., Mayes L.C., Feldman R., Constable R.T., Leckman J. F. (2008), Maternal Brain Re- sponse to Own Baby-cry is Affected by Cesarean Section Delivery. Journal of child psychology and psy- chiatry,49, 10, 1042–1052.

Taylor A., Atkins R., Kumar R., Adams D., Glover V. (2005), Mother-to-infant Bonding Scale: Links with Early Maternal Mood. Archives of Women Mental Health, 81, 45–51.

Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (1995), Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Peda- gogiczne.

Vehviläinen-Julkunen K., Liukkonen A. (1998), Fathers’ Experiences of Childbirth. Midwifery, 14, 10–17.

Wood B. (1985), Proximity and Hierarchy: Ortogonal Dimensions of Family Interconnectedness. Family Pro- cess, 24, 497–507.

Wood B., Talmon M. (1983), Family Boundaries in Transition: A Search for Alternatives. Family Process, 22, 347–357.