ISSN 1509-1619
Teresa Pluskota
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
WP àYW JĉZYKA URZĉDOWEGO NA SYSTEM NAZEWNICZY MIESZKA ēCÓW PARAFII PRAWOS àAWNEJ W BIAàOWIEĩY NA PRZEàOMIE
XIX I XX WIEKU ORAZ W OKRESIE
MI ĉDZYWOJENNYM (NA PODSTAWIE ZAPISÓW W KSI ĉGACH METRYKALNYCH)
Key words: anthroponomy, BiaáowieĪa, official language, 19th and 20th centuries
Nazewnictwo BiaáowieĪy i jej okolic stanowi interesujący obiekt badaĔ dla onoma- sty, poniewaĪ przez dáugie stulecia rozwijaáo siĊ ono na wielokulturowym pograniczu, a onimy odzwierciedlają w wyrazisty sposób wzajemne wpáywy jĊzykowe. O záoĪonej historii BiaáowieĪy i o jej parafiach pisaáam juĪ we wstĊpie do wczeĞniejszych artykuáów [Pluskota 2010, Pluskota 2015], tematyka poniĪszego opracowania wymaga jednak po- dania i w tym miejscu najwaĪniejszych faktów historycznych, które wpáywają na zmiany w antroponimii badanego obszaru i pokazują ich przyczyny.
Dzisiejszą BiaáowieĪĊ utworzyáy zaáoĪone na początku XVIII wieku wsie: Zastawa, Stoczek, a w póĨniejszym okresie Podolany i KrzyĪe [Bajko 2001, 25-26]. W 1795 roku, po III rozbiorze Polski, wieĞ wraz z Puszczą Biaáowieską przeszáa pod rządy carskie.
Kolejne wydarzenia historyczne teĪ wpáywaáy na losy mieszkaĔców. WieĞ zostaáa znisz- czona w czasie kampanii napoleoĔskiej w 1812 roku. Po klĊsce powstania listopadowego Polacy zostali zmuszeni do wyjazdu, a wáadze sprowadziáy Rosjan, którzy zastąpili byáych powstaĔców w administracji leĞnej [Bajko 2001, 35, 55]. Szybki rozwój osady nastąpiá po 1888 roku, gdy BiaáowieĪa zostaáa wáączona do dóbr carskich. W tym okresie (1889-1894) na Īyczenie cara Aleksandra III zbudowano tu murowany paáac, myĞliwską rezydencjĊ carów [Bajko 1994: 6]. Wokóá paáacu powstaá kompleks innych budynków.
NiezaleĪnie od róĪnych grup ludnoĞci napáywowej „(…) w BiaáowieĪy przewaĪaáa ludnoĞü ruska, którą w II poáowie XIX wieku zaczĊto okreĞlaü Biaáorusinami” [Bajko 2001, 55].
Pierwszych osiedleĔców, pochodzących gáównie spod BrzeĞcia i KamieĔca Litew- skiego, wyznawców prawosáawia [Bajko 2001, 53], zmuszono do przejĞcia w XVII wieku do KoĞcioáa greckokatolickiego [Bajko 1994, 11], nastĊpnie biaáowieĪanie wskutek plano- wanej akcji nawracania unitów na prawosáawie, która rozpoczĊáa siĊ po drugim rozbiorze Polski [Dylągowa 1993, 280], powrócili do prawosáawia (po 1839 roku). Na badanym obszarze przymusowe zmiany przynaleĪnoĞci religijnej odbywaáy siĊ bez wiĊkszych prob- lemów [Bajko 1994, 12].
MieszkaĔcy BiaáowieĪy początkowo (w XVII i XVIII wieku) nie mieli swojej para- fii, naleĪeli do Cerkwi prawosáawnej w Szereszewie, nastĊpnie w Suchopolu. OdrĊbna, wówczas unicka, parafia powstaáa na początku XIX wieku. Nowa murowana cerkiew zostaáa zbudowana dopiero w 1895 roku, wczeĞniej byáy juĪ tu 2 cerkwie drewniane:
z 1793 i 1853 roku, pod wezwaniem Ğw. Mikoáaja Cudotwórcy. W tym okresie do pa- rafii prawosáawnej naleĪaáy wsie: Prybudki (dzisiaj Budy Prybudki), Stoczek, Zastawa, KrzyĪe, Podolany, Pogorzelce, Teremiski1. Wymienione wsie zamieszkiwaáa przede wszystkim ludnoĞü cháopska. Antroponimia tej wáaĞnie parafii byáa obiektem moich zainteresowaĔ.
Parafia w BiaáowieĪy liczyáa na przeáomie wieków 2315 prawosáawnych. Po zmniej- szeniu siĊ liczby parafian wskutek przymusowych wyjazdów mieszkaĔców w gáąb Rosji w czasie I wojny Ğwiatowej stopniowo zwiĊkszaáa siĊ liczba wiernych (w 1939 byáo ich okoáo 5000). Wzrost liczby parafian spowodowaáy powroty miejscowej ludnoĞci i osiedlanie siĊ w BiaáowieĪy ukraiĔskich emigrantów politycznych, Īoánierzy z armii gen. Buáak-Baáachowicza, Peremykina i in. [Bajko 2001, 72, 91].
Oprócz prawosáawnej parafii w BiaáowieĪy od 1926 roku istnieje parafia katolicka (w 1924 roku 1200 wiernych [Bajko 2001, 71]). W BiaáowieĪy mieszkali teĪ ĩydzi, którzy w 1903 roku stanowili 13% wszystkich mieszkaĔców w Puszczy Biaáowieskiej [Bajko 1994, 26].
Do przygotowania poniĪszego opracowania zainspirowaá mnie artykuá L. Dacewicz:
Rusyfikacja nazewnictwa osobowego w katolickich ksiĊgach metrykalnych Dekanatu biaáostockiego w okresie zaboru rosyjskiego („Slavia Orientalis” 2015, nr 2). Chcia- áam zobaczyü, jak zmienia siĊ system nazewniczy w parafii prawosáawnej. PoniewaĪ opracowaáam juĪ wczeĞniej imiona i nazwiska prawosáawnych z biaáowieskiej parafii, áatwiej byáo mi porównaü onimy w róĪnych okresach historycznych. Wspominaáam juĪ wówczas o niektórych procesach w systemie nazewniczym, ale problem zmian nazw pod wpáywem jĊzyka urzĊdowego jest na tyle waĪny i záoĪony, Īe wymaga przedstawienia go w odrĊbnym opracowaniu.
Do badaĔ wykorzystaáam ksiĊgi metrykalne, czyli ksiĊgi chrztów, Ğlubów i zgonów w Cerkwi prawosáawnej w BiaáowieĪy z koĔca lat 90. XIX wieku (lata 1889 i 1890) i początków XX wieku (1903 r.)2, przechowywane w Muzeum i Archiwum Archi- diecezjalnym w Biaáymstoku. Byáy to roczne ksiĊgi tabelaryczne, które zawierają
1 W XX wieku w nieznacznym stopniu zmienia siĊ obszar parafii, w jej skáad wejdzie m. in. wieĞ Chwojnik.
2 Archiwum PaĔstwowe w Biaáymstoku. Dziaá: IV: Akta stanu cywilnego; IV. 2: Parafie prawosáawne.
Parafia prawosáawna w BiaáowieĪy: Ɇɟɬɪɢɱɟɫɤɢɟ ɤɧɢɝɢ ɧɚ 1889, 1890, 1903 ɝɨɞɵ.
uporządkowaną informacjĊ. W aktach chrztu odnotowane są data urodzenia i data chrztu;
imiona chrzczonych dzieci; stanowisko, imiĊ, imiĊ odojcowskie i nazwisko rodziców, ich wyznanie, miejsce zamieszkania; stanowiska, imiĊ, imiĊ odojcowskie i nazwisko Ğwiadków zgáoszenia dziecka, wieĞ, z której pochodzą; nazwisko udzielającego chrztu.
Wspominam o tym, aby podkreĞliü, Īe byáy to wystarczające informacje dla stwierdzenia, czy jest to ta sama osoba, czy teĪ podobne imiona i nazwiska dotyczą 2 róĪnych osób, w kontekĞcie zmian w zapisach ta analiza okazaáa siĊ istotna. Wynotowaáam nazwiska ponad 1000 osób.
JĊzykiem urzĊdowym w koĔcu XIX wieku byá jĊzyk rosyjski, który zostaá wpro- wadzony do urzĊdów koĞcielnych od 1834 do 1836 roku [Tichoniuk 2000, 8], czyli po upadku powstania listopadowego. W takiej formie zasady prowadzenia akt stanu cywil- nego obowiązywaáy przez XIX wiek i w pierwszych latach okresu miĊdzywojennego, kiedy to w metrykach chrztów do 1923 roku imiona zapisywano cyrylicą, po 1924 roku – alfabetem áaciĔskim. Nazwiska po odzyskaniu przez PolskĊ niepodlegáoĞci notowane są alfabetem áaciĔskim. JĊzykiem urzĊdowym jest wiĊc jĊzyk polski. Okres miĊdzywo- jenny sáuĪy mi do porównania, materiaá tu nie jest tak szczegóáowy; zebraáa go i napisaáa wiele lat temu pod moim kierunkiem pracĊ magisterską ElĪbieta Sikorska, mieszkanka BiaáowieĪy3.
Pewne wątpliwoĞci moĪe budziü wymowa cyrylickich zapisów, gáównie imion.
Czy moĪna je wymawiaü zgodnie z biaáoruskim wariantem wymowy, czy rosyjskim?
Cyrylickie ɝ naleĪy wymawiaü jako h, czy teĪ wymowa zachowuje g. W związku z tym, Īe inne cechy biaáoruskie, czy rzadziej ukraiĔskie, nie są w ksiĊgach odnotowywane, przejawiają siĊ one sporadycznie, o czym piszĊ poniĪej, rosyjskie są struktury nazewnicze i wiele form imion, uznajĊ, Īe wymowa jest równieĪ rosyjska tym bardziej, Īe urzĊdnicy starali siĊ nie odbiegaü od przyjĊtych norm nazewnictwa rosyjskiego. O tym, Īe imiona biaáoruskie funkcjonowaáy w systemie, Ğwiadczą zapisy w latach 90. XIX wieku imion biologicznych rodziców i rodziców chrzestnych narodzonego dziecka: ȿɮɪɚɫɢɦɹ, ɍɥɚɫɴ, Trafim, Ɏɪɚɧɰɴ; pewne cechy zachowane teĪ są w formach odojcowskich i w nazwi- skach, np. Ƚɭɥiɚɧɨɜɴ. Bardzo liczne biaáoruskie i ukraiĔskie warianty notuje teĪ na tym obszarze Bazyli Tichoniuk w monografii: Imiona i ich formy na pograniczu polsko-bia- áoruskim od XVI wieku do roku 1839 [Tichoniuk 2000].
Struktura nazewnicza odnotowana w ksiĊgach skáada siĊ z 3 czáonów: imienia, imienia odojcowskiego i nazwiska. JuĪ wiĊc taki wzorzec nazewniczy spowodowany jest wpáywem rosyjskim. Trójczáonową strukturĊ stosuje siĊ w odniesieniu do miej- scowej ludnoĞci, ale teĪ osób spoza BiaáowieĪy, niekiedy innej narodowoĞci: Iɨɫɢɮɴ ȼɢɥɶɝɟɥɶɦɨɜɢɱɴ ɇɟɜɪɥɢ, ȿɥɢɡɚɜɟɬɚ ȼɨɣɬɬɟɯɨɜɧɚ Ɇɢɥɥɟɪɴ z Narewki, Iɨɫɢɮɢɧɚ Ʉɫɚɜɟɪiɟɜɧɚ ȼɨɥɨɫɟɜɢɱɴ, Ʉɚɡɢɦiɪɴ Ɏɪɚɧɰɟɜɴ Ⱦɨɛɪɢɧɫɤiɣ. NaleĪy podkreĞliü, Īe do 1839 roku Bazyli Tichoniuk notuje przede wszystkim dwuczáonowe struktury nazew- nicze, niekiedy z okreĞleniem, czyim synem byáa dana osoba: Daniáo Kaniewski, Iluta Pusczewicz, Tytus syn Pachonia Ostapczuka.
3 E. Sikorska. Nazewnictwo osobowe gminy BiaáowieĪa w I poáowie XX wieku (niepublikowana praca ma- gisterska, Bydgoszcz 2004).
Bardzo rzadko, przy powtarzającym siĊ i bardzo znanym nazwisku, mogą wystąpiü na przeáomie XIX i XX wieku 2 czáony, sporadycznie notowany jest inicjaá imienia przy na- zwisku, odnosi siĊ to do inteligencji biaáowieskiej: lekarza, nauczycielki i diaka: ɗɞɭɚɪɞɴ ȼɚɥɥɟɧɛɭɪɝɟɪɴ/ ɗ. ȼɚɥɥɟɧɛɭɪɝɟɪɴ, ɇɢɤɨɥɚɣ əɤɨɜɥɟɜɢɱɴ ɉɨɞɤɚɬɨɜɴ/ ɇ. ɉɨɞɤɚɬɨɜɴ, ɫɟɥɶɫɤiɣ ɜɪɚɱɴ. Model nazewniczy dotyczy wiĊc osób znanych, które wczeĞniej juĪ byáy odnotowane w dokumencie, nie ma problemu z identyfikacją nosiciela nazwiska. Spora- dycznie strukturĊ dwuczáonową mają osoby spoza parafii ɋɢɝɢɡɦɭɧɞɴ Ƚɪɭɲɟɜɫɤɣ (miesz- czanin z PraĪan), niekiedy innego wyznania: ȿɥɶɤɨ ɒɬɟɣɛɟɪɝ (ĩyd).
Szczegóáowiej przyjrzymy siĊ poszczególnym czáonom modelu. Imiona ochrzczo- nych dzieci są prawie konsekwentnie przytaczane i zapisywane zgodnie z kanonami cer- kiewnymi: Aɧɬɨɧiɣ, Ⱥɝɝɟɣ, Ⱦɢɦɢɬɪiɣ, Iɨɚɧɧɴ, Jɨɫɢɮɴ, Ɂɚɯɚɪiɣ, ɋɢɦɟɨɧɴ, ɋɬɟɮɚɧɴ, ȿɥɢɫɚɜɟɬɚ, ȿɤɚɬɟɪɢɧɚ4, w systemie nazewniczym rodziców, Ğwiadków, nowoĪeĔców imiona wystĊpują w formie zaadaptowanej: Ⱦɦɢɬɪiɣ, ɂɜɚɧɴ, Ɉɫɬɚɩɴ, Ɏɟɞɨɪɚ, przy czym niektóre z nich wystĊpują w jednym miejscu jako cerkiewne, w innym mają rosyj- ską formĊ: ȿɥɢɫɚɜɟɬɚ/ ȿɥɢɡɚɜɟɬɚ, ɋɬɟɮɚɧɴ/ɋɬɟɩɚɧɴ, ɋɢɦɟɨɧɴ/ ɋɟɦɟɧɴ, Ɏɟɞɨɪɴ/
Ɏɟɨɞɨɪɴ. OczywiĞcie, niekiedy biaáoruska forma w wariancie pisanym nie róĪni siĊ od rosyjskiej, jednakĪe brak cech biaáoruskich w innych formach, potwierdzenie podobnych zapisów w innych dokumentach Ğwiadczy, o czym juĪ wspomniaáam, na korzyĞü rosyj- skiego wariantu.
Odnotowaáam wyĪej, Īe prawie konsekwentnie są notowane kanoniczne formy imion, albowiem sporadycznie zapisane są w imionach nowo narodzonych dzieci rów- nieĪ formy zaadaptowane. Przykáadem moĪe byü Iosif, notowany obocznie z Ɉɫɢɩɨɦ (rzadziej). W formach odojcowskich Oɫɢɩ ɢ Iɨɫɢɮ tworzą zbliĪone liczebnie grupy.
Ⱦɢɦɢɬɪiɣ mamy na początku XX wieku dla ochrzczonego dziecka oraz Ⱦɢɦɢɬɪɣ i Ⱦɦɢɬɪiɣ w imionach rodziców.
NaleĪy podkreĞliü, Īe w ksiĊgach Ğlubów i chrztów w imionach rodziców lub chrzestnych wystĊpują sporadycznie biaáoruskie warianty: Iɭɥiɚɧɴ jako Ƚɭɥiɚɧɴ, Iɭɫɬɢɧɴ, Iɭɫɬɢɧɚ jako Ƚɭɫɬɢɧɴ, Ƚɭɫɬɢɧɚ, Ƚɭɥiɚɧiɹ. Notowane są one równieĪ w formach patro- nimicznych: Ƚɭɥiɚɧɨɜɧɚ. W okresie miĊdzywojennym zmniejsza siĊ liczba tych imion.
Sporadycznie pojawiają siĊ one na chrzcie i w formach odojcowskich. Zostaáy zastąpione imionami Iɭɥiaɧiɹ5, Iɭɥiɹɧɴ, Iɭɫɬɢɧɴ, Iɭɫɬɢɧɚ, ɍɥɶɹɧɚ. Pozbywanie siĊ tych wariantów imion nastĊpuje zapewne pod wpáywem jĊzyka urzĊdowego lub zmieniającej siĊ mody nazewniczej. Chciaáabym jeszcze zwróciü uwagĊ na róĪne zapisy imion tej samej osoby, np. ɋɬɟɩɚɧɴ Ƚɪɢɝɨɪɶɟɜɴ ɋɢɤɨɪɫɤiɣ, ɋɬɟɮɚɧɴ Ƚɪɢɝɨɪɶɟɜɴ ɋɢɤɨɪɫɤiɣ.
Analiza materiaáu z okresu miĊdzywojennego pozwoliáa mi porównaü po wielu latach zapis i formĊ imion, poniewaĪ na początku lat dwudziestych imiona notowane byáy graĪdanką. WystĊpują one w formie kanonicznej i narodowym wariancie imion. Stosowa- ne teraz czĊĞciej warianty wschodniosáowiaĔskie imion rodziców i chrzestnych notowane są paralelnie z formami kanonicznymi: Ƚɚɜɪɢɥ/Ƚɚɜɪiɢɥ, ɂɜɚɧ/ ɂɨɚɧɧ, ɋɟɦɟɨɧɴ/ɋɟɦɟɧɴ [ɉɟɬɪɨɜɫɤɢɣ 2000, Cɭɞɧiɤ 2005]. Liczniejsze są imiona z utraconym koĔcowym -ij:
4 Formy imion cerkiewnych podajĊ wedáug przedwojennego spisu imion [Spis prawosá. 1936].
5 ZachowujĊ zapis Ĩródáowy imion.
Ʉɨɧɞɪɚɬ, ɇɚɡɚɪ, ɉɨɪɮɢɪ, Ɍɚɪɚɫ. Niektóre imiona nie wystĊpują juĪ w kanonicznej formie. Mamy tylko: Ⱦɦɢɬɪiɣ, Ɏɺɞɨɪ, ale zachowane jest wiele starych imion: Ⱥɧɬɨɧiɣ, Ⱥɥɟɤɫiɣ, ɂɨɚɤɢɦ, ɂɨɚɧɧ, ɋɟɪɝiɣ [ɉɟɬɪɨɜɫɤɢɣ 2000, Spis prawosá. 1936]. Pojawiają siĊ nowe dwuczáonowe imiona sáowiaĔskie, np. Ɇɢɪɨɫɥɚɜ, ȼɥɚɞɢɫɥɚɜɚ, Ʌɸɞɦɢɥɚ, i w polskim zapisie Wiaczesáaw (wczeĞniej byá ȼɥɚɞɢɦɢɪ, Ʉɚɡɢɦiɪɴ, ɋɬɚɧɢɫɥɚɜɴ) [Malec 1983, Skulina 1973]. Zostaá rozszerzony inwentarz imion o nowe formy: ɂɪɨɢɞɚ, Ʉɢɪɚ, Ʌɸɛɨɜɶ, Ʌɟɨɧɢɞɚ, Ʌɢɥɢɹ, Ɋɚɢɫɚ, Ɍɚɦɚɪɚ i w polskim zapisie Zoja. Są poje- dyncze rzadkie imiona, które nie wystĊpowaáy wczeĞniej: Agnija, Ɍɪɨɮɢɦɚ. Pod wpáy- wem kalendarza katolickiego jest wiĊcej imion pochodzenia áaciĔskiego: Ɇɚɤɫɢɦɢɥɢɚɧ, Ɏɚɛɢɚɧ, Ɏɟɥɢɰɢiaɧ, ɉɚɜɥɢɧɚ, ɍɪɫɭɥɚ, Ⱦɨɦɢɧɢɤɚ, ɋɚɛɢɧɚ.6
Transformacja imion na jĊzyk polski w okresie miĊdzywojennym spowodowaáa ko- lejne zmiany; wystarczy zaznaczyü, Īe imiona z początkowym rosyjskim e są zapisywane z je- i e-: Jelena, Jewgienija, Jewgienij, Ewstafij, Ekaterina. Rosyjskie ɝ zastĊpowane jest polskim g: Genadij, Glafira, Galina, -jo- w Ğródgáosie ma przekaz -io- lub -e-: Fiodor, Fedor. RóĪne sposoby adaptacji imion nie odbiegaáy od stosowanych norm w nazew- nictwie; szczegóáowo przedstawiá je w swojej monografii Bazyli Tichoniuk [Tichoniuk 2000, 38].
Wpáywy rosyjskich form mamy w wariantach imion w otczestwach i ich sufiksach.
Patronimy wystĊpują na badanym obszarze zwykle z suf. -ovɴ, rzadziej -inɴ, -oviþɴ, a dla kobiet -ovna, przy czym -oviþ ograniczone jest w zasadzie do urzĊdników, nauczycieli, Īoánierzy, zwykle Rosjan. Pod wpáywem rosyjskim pojawiają siĊ oboczne formy odoj- cowskie: dwa razy zapisany ɂɜɚɧɴ Ɋɨɦɚɧɨɜɴ Ȼɚɣɤɨ z ɉɨdolan w kolejnym miejscu w ksiĊgach odnotowany zostaá jako ɂɜɚɧɴ Ɋɨɦɚɧɨɜɢɱɴ. Formant -oviþ zapisano jeszcze w kilku innych patronimach: Ʌɭɤɚ ɋɬɟɮɚɧɨɜɢɱɴ, ɉɚɜɟɥɴ ɋɬɟɩɚɧɨɜɢɱɴ. Powoduje to pewne zamieszanie w nazwach, poniewaĪ na badanym obszarze wystĊpują licznie nazwiska z suf. -oviþ.
W formach odojcowskich rzadko wystĊpują oficjalne cerkiewne formy: Ⱦɢɦɢɬɪiɟɜ- ɧɚ ɋɢɦɟɨɧɨɜɧɚ. Zwykle są to adaptacje imion: ɂɜɚɧɨɜɴ, ɂɜɚɧɨɜɧɚ, ɂɜɚɧɨɜɢɱɴ, Ɏɪɚɧɰɨɜɧɚ, ȼɚɞɢɦɨɜɢɱɴ, ɋɬɟɩɚɧɨɜɴ. Forma imienia w patronimie zaleĪy niekiedy od miejsca, w którym zostaá on zapisany. ĝwiadkowie, peániący waĪną rolĊ w akcie Ğlubu, zwykle zachowują formĊ cerkiewną imienia. W roli Ğwiadka jest np. Ⱥɧɧɚ ɋɬɟɮɚɧɨɜɧɚ, a w zapisie rodziców ochrzczonego dziecka – Ⱥɧɧɚ ɋɬɟɩɚɧɨɜɧɚ. Zapisana jako matka i Īona ȿɜɮɢɦiɹ ɋɬɟɩɚɧɨɜɧɚ ze Stoczka, gdy wystąpiáa w roli Ğwiadka, zanotowa- na zostaáa jako ȿɜɮɢɦiɹ ɋɬɟɮɚɧɨɜɧɚ Ȼɚɣɤɨ. Warto zwróciü teĪ uwagĊ na przykáady zastĊpowania podobnych imion: ɇɢɤɢɬɚ ɋɢɦɨɧɨɜɴ ɉɨɞɥɚɳɢɤɴ, ɇɢɤɢɬɚ ɋɢɦɟɨɧɴ ɉɨɞɥɹɳɢɤɴ.
Nazwiska w najwiĊkszym stopniu zachowaáy miejscowe cechy, Ğwiadczą teĪ o tym, Īe cechy biaáoruskie zdąĪyáy siĊ juĪ wczeĞniej zakorzeniü w nazewnictwie, np. pokazują imiona w biaáoruskim lub kresowym ich wariancie: Ɉɯɪɢɰɸɤɴ, Ɉɥɢɯɜɟɪɴ, ɉɢɥɢɯɨɜɫɤɚɹ.
Nazwiska zachowują teĪ, sporadycznie, inne cechy biaáoruskie: dzekanie, cekanie, akanie:
6 BiorĊ pod uwagĊ równieĪ wpáyw polski, poniewaĪ jest to okres ksztaátowania siĊ paĔstwa polskiego, wprowadzania jĊzyka polskiego jako jĊzyka urzĊdowego.
Ⱦɡɟɞɡɢɤɴ, Ʉɚɰɸɛɚ, Ʉɚɡɚɤ. Licznie notowane są w nazwiskach sufiksy: -oviþ, -uk, -ko:
Ⱦɚɰɤɟɜɢɱɴ, Ʌɢɰɤɟɜɢɱɴ, ɋɦɨɤɬɭɧɨɜɢɱɴ, ɋɬɟɩɚɧɸɤɴ, Ƚɪɟɱɤɨ, Ƚɪɢɰɸɤɴ ɉɢɥɢɩɱɭɤɴ.
Wpáyw jĊzyka urzĊdowego przejawia siĊ w pojawianiu siĊ wariantów nazwisk: Ɉɯɪɢɰɸɤ/
Ɉɮɪɢɬɸɤ.
W okresie miĊdzywojennym, podobne jak w imionach, są problemy z przekazem nazwisk osób prawosáawnych w jĊzyku polskim: je- i e- (Elizarow, Jewstafij) mamy na miejscu nagáosowego rosyjskiego ɟ, polskie g zastĊpuje ɝ z graĪdanki: Grygoriew, Gan- czuk, Gorpynicz (tylko Harasim ma początkowe h). Rosyjski znak e w Ğródgáosie teĪ ma róĪne warianty zapisu: Mojsiejuk, Niemierowicz, Tarasiewicz, Tiszczenko, Wasiliew, ale Fedorow, Klepko, Nazarewicz, Omelianczyk, Perszko, Podáaszczyk, Roszczenko, Rubel, Sawczenko, Szerszenowicz; ɢ jest przekazywane jako polskie i lub y: Lickiewicz, Sidor- czyk, Szirobokow, àyczko, Tyszko. W latach 20. mamy równieĪ w tym czáonie nazewni- czym pojedyncze przykáady dzekania i cekania: Szlachciuk, Fiedziukiewicz. Nazwiska z sufiksem -ɰɤɢɣ notowane są z koĔcowym -ski: Woákowyski. W związku z róĪnym przekazem znaków cyrylickich pojawiają siĊ warianty tego samego nazwiska Ochrytiuk/
Ochryciuk, Pritulczyk/ Pritulczik. Ponadto wytworzyáy siĊ hybrydy jĊzykowe, zwykle jest to sufiks polski i rdzeĔ ruski: àawendówna, Nikodówna, Iluczek, ale moĪe teĪ byü odwrotnie, por. Równiejko. NaleĪy podkreĞliü, Īe w powojennym okresie nazewnictwo mieszkaĔców BiaáowieĪy i okolic zostaáo poddane dalszej polonizacji. ChcĊ tylko podkre- Ğliü, Īe wówczas panuje pewien chaos w zapisie antroponimów, chociaĪ cechy biaáoruskie przejawiają siĊ w wiĊkszym stopniu. Wiele zaleĪaáo od narodowoĞci sporządzającego taki dokument oraz od jego wyksztaácenia czy raczej orientacji w moĪliwoĞci przekazu cyrylickich nazw alfabetem áaciĔskim.
Podsumowując, rosyjski jĊzyk urzĊdowy wpáywaá na formĊ imion, stosowanie trój- czáonowego modelu nazewniczego, wystĊpowanie sufiksu -ovi w formach odojcowskich, obecnoĞü w miejscowym systemie imienniczym niektórych rosyjskich form imion, po- jawianie siĊ wariantów nazwisk. Kolejna transformacja systemu nazewniczego na jĊzyk polski spowodowaáa dodatkowe problemy, dochodzi bowiem przekaz nazewnictwa innym systemem znaków, z którym spisujący dokument nie zawsze sobie radziá. Powstawaáy nie tylko warianty nazw, funkcjonowaáy imiona z innego systemu nazewniczego, nie byáo moĪliwoĞci przekazania w dokumentach charakterystycznych biaáoruskich cech, powstawaáy teĪ typowe dla pogranicza hybrydy.
Transformacja antroponimów mogáa wpáywaü na róĪne zapisy imienia i nazwiska tej samej osoby, najpierw wskutek rusyfikacji, nastĊpnie wskutek polonizacji antroponi- mii w okresie miĊdzywojennym i powojennym. Proces zmian w systemie nazewniczym w BiaáowieĪy doprowadziá do tego, Īe w jednej rodzinie mogáy istnieü dwa róĪnie zapi- sywane nazwiska, np. nazwisko Ochryciuk w oficjalnych dokumentach urzĊdowych na przeáomie XIX i XX wieku zapisane zostaáo w 2 wariantach, a kolejne 2 wersje ma teĪ w okresie miĊdzywojennym: Ɉɮɪɢɰɸɤ, Ɉɯɪɢɰɸɤɴ/Ochryciuk, Ochrytiuk.
Bibliografia
Bajko Piotr. 1994. Cerkiew i parafia prawosáawna w BiaáowieĪy. Biaáystok: Parafia prawosáawna Ğw. Mikoáaja.
Bajko Piotr. 2001. BiaáowieĪa. Zarys dziejów do 1950 roku. BiaáowieĪa: Biaáowieski OĞrodek Kultury.
Dylągowa Hanna. 1993. KoĞcióá Unicki na ziemiach Rzeczypospolitej 1596–1918. Zarys problematyki.
Przegląd Wschodni, t. II, z. 2 (6): 257-287.
Malec Maria. 1982, Staropolskie skrócone nazwy osobowe od imion dwuczáonowych. Wrocáaw:
Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich.
Skulina Tadeusz. 1973. Staroruskie imiennictwo osobowe. T. 2. Wrocáaw: Zakáad Narodowy im.
OssoliĔskich.
Spis prawosá. 1936 – Spis imion prawosáawnych w brzmieniu polskim i staro-cerkiewno-sáowiaĔskim, uzgodniony z Ministerstwem WyznaĔ i OĞwiecenia Publicznego. Warszawa: Drukarnia Synodalna.
Tichoniuk Bazyli. 2000. Imiona i ich formy na pograniczu polsko-biaáoruskim od XVI wieku do roku 1839. Zielona Góra: Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Pedagogicznej im. Tadeusza KotarbiĔskiego.
ɉɟɬɪɨɜɫɤɢɣ ɇɢɤɚɧɞɪ Ⱥ. 1980. ɋɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɢɯ ɥɢɱɧɵɯ ɢɦɟɧ. Ɇɨɫɤɜɚ: Ɋɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ.
ɋɭɞɧiɤ Ɇɿɯɚɿɥ Ɋ. 2005. ɋɥɨʆɧiɤ ɚɫɚɛɨɜɵɯ ɭɥɚɫɧɵɯ iɦɺɧ. Pɟɞ. Ʌɭɤɚɲɚɧɟɰ Ⱥ.Ⱥ. Ɇiɧɫɤ: Ȼɟɥɚɪɭɫɤɚɹ ɧɚɜɭɤɚ.
Summary
THE INFLUENCE OF OFFICIAL LANGUAGE ON THE ONOMASTIC SYSTEM OF THE RUSSIAN ORTHODOX PARISH IN BIAàOWIEĩA AT THE TURN OF THE 19TH AND 20TH CENTURIES AND IN THE INTERWAR PERIOD
(BASED ON ENTRIES IN REGISTERS OF CERTIFICATES)
This paper discusses the problems associated with the cultural frontier where BiaáowieĪa and its vicinity have been situated for many centuries. The analysis focused on anthroponyms in the Russian Orthodox parish in BiaáowieĪa. Russian was the official language at the turn of the 19th and 20th centuries, whereas Polish was the official language in the interwar period. A detailed analysis demonstrated linguistic influences on the onomastic system. Under the Russian influence, a 3-element onomastic model was in use (first name, father-derived name, surname), as well as Russian national name variants, especially in the names of parents and godparents. Father-derived names with the -oviþ suffix were also employed, along with first name and surname variants. The Polish official language in the interwar period affected the emergence of a greater number of names of Latin origin, first name and surname variants, which appeared as a consequence of, inter alia, various ways of transferring anthroponyms with a different alphabet. All these changes resulted in the situation when one person had different variants of the first name and surname in various official documents.
Kontakt z Autorką:
pluster@wp.pl
