1 Wykład wygłoszony 28 września 2017 roku w Gdańskiej Bibliotece PAN, ul. Wałowa 24
WYKŁAD DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA
Małgorzata Obrycka – doktor nauk społecznych Uniwersytetu Gdaoskiego. Obecnie, adiunkt na Wydziale Nauk Społecznych Akademii Pomorskiej w Słupsku. Autorka książki pt.:
„Doktryna wobec codzienności. Studium fenomenograficzne o wychowaniu religijnym w rodzinie”. Badaczka interesuje się filozofią wychowania, w szczególności problematyką kształtowania moralnej tożsamości współczesnego człowieka w kontekście etyki niezależnej i posthumanizmu.
Etyczny intuicjonizm – dylematy etyki niezależnej w praktyce edukacyjnej
Na dzisiejsze spotkanie przygotowałam wykład pt.: „Etyczny intuicjonizm – dylematy etyki niezależnej w praktyce edukacyjnej”. Ramy mojego wystąpienia konstytuują cztery płaszczyzny poznawcze, mianowicie: 1. Edukacja – Wartości – Kontrowersje, a więc hasła przewodnie całego naszego panelu; 2. Przedstawię Paostwu wyniki badawcze, które zawarłam w książce pt.: „Doktryna wobec codzienności. Studium fenomenograficzne o wychowaniu religijnym w rodzinie”. Ponadto będę chciała określid status etyki w procesie kształtowania moralnej tożsamości współczesnego człowieka; 3. Omówię rolę intuicji w etyce niezależnej Tadeusza Kotarbioskiego; 4. Na zakooczenie przedstawię dylematy i refleksje edukacyjne.
Głównym hasłom przewodnim przypisałam cztery tezy poznawcze, zgodnie z którymi:
1) Ludzie są moralnie wieloznaczni; 2) Istnieje wiele religii, są też ludzie niewierzący, a moralnośd dotyczy każdego z nas; 3) Społeczeostwa funkcjonują w stanie permanentnego
2 konfliktu odmiennych od siebie systemów normatywnych; 4) Odziedziczyliśmy nie tylko jeden, lecz wiele spójnych, logicznych oraz dobrze zintegrowanych systemów etycznych, a przewaga któregokolwiek z nich uzależniona jest od sił tych grup społecznych, które mogą je artykułowad i rozpowszechniad.
Powyższe zagadnienia miałam na uwadze przy projektowaniu własnych badao fenomenograficznych, których celem uczyniłam konfrontację modelu wychowania religijnego, ujawnionego poprzez analizę obowiązujących dokumentów Kościoła rzymskokatolickiego z rozumieniem wychowania religijnego przez rodziców reprezentujących orientację katolicką. Perspektywę interpretacyjną osadziłam w typie idealnym Maxa Webera, co umożliwiło mi dokonanie porównania logicznego, a nie wartościującego, bowiem typ idealny jest indyferentny wobec wartościowania.
Twórcą podejście fenomenograficznego jest Ference Marton, szwedzki psycholog edukacji, który poszukuje efektywniejszych metod, środków oraz technik, aby uzyskad skuteczniejsze rezultaty kształcenia w szkole. Fenomenografia to studium nad jakościowo odmiennymi koncepcjami różnorodnego rozumienia i doświadczania wszelkich zjawisk.
Punktem wyjścia tego typu rozważao są podstawowe założenia fenomenologii, takie jak:
intencjonalnośd sądów (Franz Brentano); niedualnośd świata (istnieje tylko świat doświadczalny); odkrywanie konkretnych znaczeo nadawanych przez ludzi (Alfred Schütz).
Fenomenografia nie odkrywa jednak pojedynczej istoty doświadczanego fenomenu, lecz określa spektrum możliwości doświadczania fenomenu, co skłania do przyjęcia tez o pluralności rozumienia i wielości, chod nie dowolności, sposobów doświadczania świata.
Rekonstrukcja mapy znaczeo wychowania religijnego ujawniła cztery sposoby postrzegania tego fenomenu, mianowicie: świadectwo wiary; przygotowanie do życia;
proces; prawo dane i zadane. Wyraźne rozbieżności pomiędzy wersją doktrynalną a potoczną dotyczyły przede wszystkim takich kwestii jak: motywacje czynnikami obyczajowymi, postrzeganie wychowania religijnego jako procesu nie-intencjonalnego, oparcie etyczności na intuicji, emocjach, sądach i indywidualnych intencjach, pomijanie wiedzy pochodzącej z doktryny rzymskokatolickiej, brak pojawiania się kategorii kształtowanie sumienia.
Rezultaty pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków badawczych: 1) Tradycyjnie ufundowana etyka, a więc oświeceniowa, kantowska, jak również chrześcijaoska (generalnie europejska), chod dla wielu osób jest nadal wartościowa, nie satysfakcjonuje tych z nas, którzy od religijnych uzasadnieo etycznych odchodzą; 2) Zuniwersalizowane
3 systemy moralne tracą na wiarygodności, bowiem aranżują sytuację społeczną, w której tylko konkretnym poglądom przyznaje się miano obowiązujących i akceptowalnych. Wyniki podaję oczywiście w wielkim skrócie, bowiem zgodnie z założeniami podejścia fenomenograficznego w społeczeostwie toczy się permanentna kognitywna walka o kształt znaczeo. Tak więc, nie istnieje stan ostatecznego zamknięcia.
Powyższe wnioski skłoniły mnie do poszukiwania etyki uzasadniającej swoje źródła na płaszczyźnie antropologiczno-historycznej. Jedną z propozycja stała się dla mnie koncepcja etyki niezależnej Tadeusza Kotarbioskiego. Odwołałam się do polskiego filozofa, logika i etyka, twórcy etyki niezależnej, przedstawiciela szkoły lwowsko-warszawskiej, nauczyciela i pedagoga. Etyka była dla niego nauką normatywną oraz krytyczną. Do głównych założeo omawianego stanowiska należą: nauka, a więc i etyka, składa się z sądów prawdziwych, zbliżonych pod względem treści, a także poprawnie uzasadnionych; sąd składa się z przedstawieo (wyobrażeo oraz pojęd); warunkiem prawdziwości jest konkretna i obiektywna cecha składowych elementów przedstawieo; normy etyczne można tylko zwalczad lub propagowad; skoro istnieją tylko rzeczy (reizm) wówczas wartości ujawniają się w momencie spotkania podmiotu z przedmiotem; wartośd nie istnieje więc poza podmiotem.
Wzorem człowieka porządnego staje się dla Kotarbioskiego spolegliwy opiekun, a sama etyka pragnie zachowad niezależnośd od światopoglądu religijnego, filozoficznego, antropologicznego oraz politycznego. Etyka budowana jest więc na wewnętrznym nakazie sumienia, nie zaś na zewnętrznych regulacjach. Jak zauważył Jan Choroszy: „Etyka Kotarbioskiego miała byd jakby trzecią drogą – stanowiskiem pośrednim miedzy etyką chrześcijaoską a etyką marksistowską (…). Co do treści była to etyka chrześcijaoska, Kotarbioski przyznaje to w wielu miejscach, i dla niej szukał uzasadnienia poza religią. Z marksistami natomiast łączył go materialistyczny pogląd na świat” (Źródło: J.F. Choroszy, Poglądy etyczne Tadeusza Kotarbioskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 25).
Kluczowa jest tutaj również kwestia intuicji: 1) intuicja podpowiada, co jest czcigodne: ofiarnośd; życzliwośd; uczciwośd; opieka nad potrzebującymi; szlachetnośd;
odwaga; dobre serce; wytrwałośd w trudach; dyscyplina wewnętrzna; 2) intuicja podpowiada, co jest haniebne: niesprawiedliwośd; nierzetelnośd; okrucieostwo wobec ludzi i zwierząt. Intuicja jest więc wypadkową pewnej metodycznej zgodności intelektu z
4 konkretnym doświadczeniem. Jest ponadto odzwierciedleniem uczud osób wyznających wartości naczelne i mających jednocześnie rozeznanie realiów życiowych.
Intuicjonizm Kotarbioskiego określany jest w literaturze przedmiotu mianem empiryczno-emocjonalistycznym. Nurt ten opowiada się za istnieniem odrębnego doświadczenia etycznego, którego istotą jest uczucie. Przedstawicielami są Tadeusz Kotarbioski i Kazimierz Twardowski. Są to twórcy inspirowani poglądami Franza Brentana, Romana Ingardena oraz Czesława Znamierowskigo. Z kolei poglądy tych filozofów mają odniesienie do fenomenologicznej koncepcji wartości moralnych, reprezentowanych przez Edmunda Husserla i Maxa Schelera. Nurt ten funkcjonuje obok kierunku zwanego intuicjonizmem empiryczno-logicznym. W ramach tego podejścia przyjmuje się istnienie empirii aksjologicznej, uznanej jako akt bezpośredniej oceny przedmiotu. Przedstawicielami są: Władysław Tatarkiewicz, Tadeusz Czeżowski oraz Henryk Elzenberg. Są to twórcy, którzy optowali za intuicjonizmem w wydaniu George Edwarda Moore’a.
Krytyka tego typu myślenia odnosi się do następujących aspektów: zbytni optymizm;
utopijnośd; status wartości – Kotarbioski uznawał wartości za kluczowe, jednakże wykluczał w swojej ontologii zasadnośd problemu istnienia wartości; izolacja od aspektów intelektualnych: sama poprawnośd logiczna ma warunkowad naukowośd etyki; odrzucenie autorytetów naukowych; kwestia intuicji → co zawodzi skoro intuicja nie zawsze trafnie rozpozna dane zjawisko lub problem etyczny? → jakie są cechy bądź znaki trafnej intuicji?;
poczucie braku zachowania przeciwieostw pomiędzy tym, co faktyczne oraz tym, co dotyczy sfery uczud.
Przejdźmy teraz do dylematów i refleksji edukacyjnych. Zapraszam Paostwa po wykładzie do zastanowienia się nad następującymi kontekstami, ujawniającymi się w tekstach Kotarbioskiego, mianowicie:
Krytyka tradycyjnych pouczeo z punktu widzenia ich sensowności, zasadności i prawdziwości;
Można byd człowiekiem moralnym bez względu na światopogląd;
Do etyki miłości bliźniego religia nie jest potrzebna;
Kościół nie powinien rządzid Nauką, skoro Nauka nie rządzi Kościołem;
Szkoły bezreligijne;
Należy wzbudzad, rozwijad i utrwalad motywację charakterystyczną dla postawy spolegliwego opiekuna;
5
Wywołanie największego szczęścia nie jest tak cenne jak ulżenie i ograniczenie nawet najmniejszego cierpienia;
Przewaga jednej istoty nad drugą jest źródłem obowiązku wobec słabszego;
Intuicja jako element uzupełniający myślenie racjonalne;
Wiedza z zakresu moralności powinna stad się naturalnym i typowym wyposażeniem każdego człowieka.
Pragnę także zwrócid Paostwa uwagę na następujące aspekty edukacyjne:
ograniczenie działao indoktrynujących dzięki samodzielnym i kreatywnym możliwościom potwierdzania własnej tożsamości; zwalczanie bezkompromisowości światopoglądowej i metodycznej; bogactwo bodźców, doświadczeo i alternatyw; promocja odpowiedzialności za własną grupę identyfikacyjną oraz za wykluczonych; rozumienie sensowności przyjętych lub odrzuconych przez nas wartości, norm i zasad; aspekt religioznawczy, ponadkonfesyjny, antropologiczny i historyczny; jednoznaczne określenie wytycznych przyjmowanych w dokumentach paostwowych dotyczących organizowania nauczania etyki oraz religii; szacunek dla wolności religijnej (zasada egalitaryzmu);
poszerzanie wrażliwości moralnej; brak zgody na sankcjonowanie szkodliwych zachowao wywołujących realne cierpienie i dyskomfort; relacje międzyludzkie i międzygatunkowe;
szacunek do wszystkich istot żywych (ahimsa; posthumanizm).
Koocząc swoje wystąpienie chciałabym zadad pytanie i zaprosid Paostwa do dyskusji: czy istnieje możliwośd racjonalnej konstrukcji programu etycznego, który będzie porządkował i określał ludzkie działanie? Dziękuję za uwagę,
