Walenty Wójcik
"L’Abbaye Saint-Martin de Tournai
de 1290 à 1350", Albert D’Haenens,
Louvain 1961 : [recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 6/1-4, 591-593
R E C E Z J E
A lbert D’H a e n e n s , L’ABBAYE SAINT-MARTIN DE TOURNAI DE 1290 A 1350 — orgines, évolution et dénouem ent d’une crise, Louvain 1961, s. 321.
Wśród publikacji uniw ersytetu w Louvain ukazała się jako 23 tom TV serii prac z zakresu historii i filologii rozpraw a o kryzysie, jaki prze żywało opactwo św. M arcina w Tournai w latach 1290—1350. Jakkolw iek studium to należy do działu historii Kościoła, to jednak om aw iane pro blem y zaciekaw iają także kanonistów. Opracowanie tem atu umożli w iła zachowana spuścizna literacka po opacie w klasztorze św. M arcina w latach 1331—1350 Gilles Li Muisis.
W pierwszej części (s. 26—91) przedstaw ia autor stan klasztoru w 1290 r. N ajpierw opisuje organizację i skład now icjatu, konw entu, funkcjonariuszy klasztornych i obsługi świeckiej. Następnie dow iadu jem y się o życiu codziennym społeczności zakonnej: w chórze, re fe k ta rzu, budynkach klasztornych, sypialni, kapitularzu, infirm erii, w estiarni
i ogrodzie, o wakacjach, kontaktach ze św iatem zew nętrznym i pracy ręcznej benedyktynów. W dalszym ciągu podał autor dokładny opis posiadłości klasztornej ja k folw arki, łąki, lasy, młyny, domy i ziemie dzierżawione, tereny, z których klasztor pobierał ofiary ołtarzowe i dzie sięciny, oraz obszary, na których opat posiadał władzę feudalną i sp ra wował sądownictwo. Osobny rozdział stanow i opis eksploatacji poszcze gólnych źródeł dochodu.
Badaniem przyczyn kryzysu w latach 1290—1350 zajął się autor w części drugiej (s. 95—142). Omówił n ajpierw rządy trzech opatów w latach 1281—1331 oraz działalność funkcjonariuszy klasztornych i za konników. Następnie opisał w pływ wojny flandryjskiej (1302—1303) i początków wojny stuletniej w 1340 r., nieurodzaju w latach 1316—1317 i obciążeń gospodarczych, kościelnych i świeckich, jak służebności, dziesięciny i obowiązkowa gościna dla różnych dygnitarzy i ich w y słanników .
Z przebiegiem sześćdziesięcioletniego kryzysu zapoznajem y się w trzeciej części pracy (s. 145—198). N ajpierw czytamy o rozwiązaniach, podejm owanych przez opatów jak oddawanie dóbr dożywotnim użyt kownikom i zaciąganie pożyczek. Następnie dow iadujem y się o in
ter-592 B P W A L E N T Y W Ó J C I K [2]
w encji króla francuskiego, w w yniku której ustanowiono zarządców (les gardiens) dla dóbr zakonnych, początkowo spośród mieszczan z Tournai, później funkcjonariuszy królew skich i wreszcie zarządców będących egzekutoram i konkordii, zawieranych pomiędzy przedstaw i cielami m onarchy i opactwa. Dalszy rozdział tra k tu je o interw encji miejscowego ordynariusza i papieża. O statni — o działalności refor m atorskiej opata Gilles Li Muisis: jego pochodzeniu, przeszłości, obej mowaniu stanow iska, o sytuacji opactwa w czasie rozpoczęcia jego rz ą dów, o pokryw aniu w ydatków na elekcję, zwrocie pożyczek, uiszczaniu zaległych świadczeń, likw idacji długów u lokalnych wierzycieli oraz 0 restau racji i odbudowie budynków i urządzeń gospodarczych.
W ostatniej części (s. 199—270) omawia autor stan klasztoru w r. 1349—1350. Przedstaw ia najpierw skład osobowy konw entu i obsługi świeckiej oraz zajęcia codzienne zakonników. W drugiej księdze tej części znajdujem y opis m ajątku klasztornego według poszczególnych źródeł dochodów oraz przedstaw ienie stanu eksploatacji posiadłości w ciągu pierwszej połowy XIV w. i budżetu klasztornego w latach 1331—1349. Epilog oraz 3 aneksy: w arunki przyjm ow ania do zakonu be nedyktynów w X III w., wykaz w ydatków z okazji wizyty arcybiskupa 13 lutego 1312 r. i wyrok sądu opactw a z XIV w. kończą zasadniczą treść dzieła. Dla użytku czytelnika dodał autor dokładny spis imion oso bowych i miejscowych, indeks rzeczowy, wykazy tablic, zdjęć fotogra ficznych, zestawień graficznych i m ap oraz spis treści.
Zasadniczą podstawę źródłową stanow i 7 prac opata Gilles Li Muisis, w tym 2 pozostające w rękopisie. Są to kroniki, opisy stanu klasztoru 1 poezje. Poza tym w ykorzystał autor kronikę napisaną przez Jacques M uevin i 6 zbiorów dyplomatycznych: 3 drukow ane i 3 rękopiśm ienne. Ze względu na charakter literacki prac głównego inform atora należało przeprowadzić studium źródłoznawcze nad jego dziełami. A utor ograni czył się do przyjęcia świadectw swego n arrato ra. Czasem zaznaczył tylko, że w danej spraw ie zasługuje kronikarz na wiarę. Nie zwrócił jednak uwagi na przejaw y tzw. prow idencjalizm u w źródłach średnio wiecznych. Pom inął okoliczność, że Gilles Li Musis pisał już po p rz e zwyciężeniu kryzysu i surowo oceniał poprzedników a podkreślał swój w kład osobisty w dzieło reform y.
Za cel pracy postawił sobie autor w yjaśnienie zjaw iska kryzysu opactw benedyktyńskich w początkach XIV w. na przykładzie klasz toru św. M arcina w Tournai. Zaznaczyć trzeba, że wojny podane jako przyczyny zew nętrzne objęły tylko drobny ułam ek omówionego okresu i odnosiły się jedynie do opactw określonego terenu. Autor starał się wyjść poza relacje swego n a rra to ra i zwrócił uwagę na przyczyny gospodarcze kryzysu. Nie odpowiedział jednak jasno na pytanie w sp ra w ie przyczyn decydujących. W ydaje się, że zbieg przyczyn
personal-[3] R E C E N Z J A 593
nych i gospodarczych, w ew nętrznych i zew nętrznych spowodował k ry zys i prowadził do katastrofy.
Dla całości obrazu życia klasztornego należało by przedstawić rów nież życie duchowne zakonników. A utor nie rozporządzał zdaje się źródłam i do w yświetlenia tych spraw . Dziesiątki tablic z zestaw ienia mi osobowymi i gospodarczymi o rien tu ją czytelnika w sytuacji klasz toru. W ydaje się jednak, że autor za mało opracował wyniki tych ze staw ień źródłowych.
Podział pracy na części, księgi, rozdziały, paragrafy i punkty, choć daje przejrzystość i ułatw ia wykorzystanie książki, jest zbyt szcze gółowy i mógłby być uproszczony. K orektury w ym agają błędy zecer skie: na s. 33 jako datę soboru laterarańskiego należało podać rok 1216 zam iast 1116, na s. 51 dzień Podwyższenia Krzyża św. zam iast 14 grud nia należało wymienić 14 września.
Dla historii praw a kanonicznego interesujące są przede wszystkim w yniki badań dotyczące rządów w klasztorze. Ciekawe jest stw ierdze nie na podstaw ie napisów na pieczęciach, że w drugiej połowie X III w. w zrastał udział ogółu zakonników w decyzjach. C harakterystyczne są także przejaw y wpływów mnichów określanych jako „sanior p a rs” i ich w alka z opatami. A utor nie m iał zdaje się podstaw y źródłowej, aby ocenić znaczenie dla życia zakonnego tych zmagań między pewnego rodzaju dem okratyzm em i absolutyzmem. Z ainteresow anie budzą szcze góły naśw ietlające stosunek urzędników klasztornych do mnichów. Widoczna jest bezskuteczność wysiłków miejscowych biskupów w celu przezwyciężenia kryzysu życia zakonnego oraz rosnąca zależność praw na klasztoru od Stolicy Ap. A utor zaznaczył również rozwój feudalizm u średniowiecznego, ujaw niający się w przechodzeniu od bezpośredniej eksploatacji dóbr klasztornych do eksploatacji pośredniej oraz we w zro ście jurysdykcji dom inikalnej i związanego z nią sądownictwa.
Ciekawe są również dane z zakresu historii publicznego praw a ko ścielnego. Gilles Li Muisis, charakteryzow any przez autora jako fra n - kofil i ro jalista (s. 99) przedstaw ia szczegółowo interw encje monarsze w spraw y zarządu m ienia kościelnego, podjęte na wniosek bezradnych mnichów. Rządy królew skich urzędników zmieniały się zależnie od po trzeb, były odczuwane przez klasztor jako zło konieczne i stopniowo zostały eliminowane drogą zaw ieranych konkordii.
Bogata lite ra tu ra przedm iotu, liczne zestaw ienia osobowe i rzeczowe, wykazy, m apy oraz piękna szata graficzna świadczą, że nie tylko po staw ienie i rozwiązanie problem u, ale ap arat naukow y pracy jest na w y sokim poziomie. Dzieło to pomimo w ytkniętych usterek może służyć za wzór rozpraw y mediewistycznej tego typu.
