Geneza Państwa Litewskiego

(1)

(2)

Geneza Państwa Litewskiego.

Nie ulega praw ie w ątpliwości, że na długo przed początkiem

naszej ery mowa litew ska rozbrzm iew ała nad brzegami Bałtyku

między ujściami W isły i D źw in y 1). W praw dzie konkretne św ia

dectw a historyczne o pobycie plemion litewskich na tem teryto-

ryum rozpoczynają się dopiero od I w ieku po Nar. Chr., ale to

wynik jedynie odległości siedzib litew skich od ognisk ówczesnej

cywilizacjo; głucho też w tych najdawniejszych źródłach o rzeko

mo napływowym charakterze plemion litewskich, zatem dom nie

mana im igracya m usiała się dokonać dużo wcześniej.

O dawnem bardzo oderw aniu się Litw inów od pokrew nych

ludów indoeuropejskich świadczjr również w ybitna archaiczność

i odrębność języka litewskiego; m usiał on przechodzić długi, wie

low iekowy proces samodzielnego rozw oju po odłączeniu się od

w spólnego pnia pram acierzjistej mowy arjpskiej, której śladjt prze

chował w większej czjtstości niż ludy słow iańskie lub germańskie.

Oczywiście mógł ten rozwój odbjtwać się pod różnemi sze

rokościami i długościami geograficznemi; mogły ludy litew skie od

bywać i niew ątpliw ie odbyw ały długie i dalekie wędrówki zanim

przybiły do ostatecznej przystani—ale właśnie to ich ostatnie

sie-‘) P o g l ą d y n a w e t n a j n o w s z e j l i t e r a t u r y h is t o r y c z n e j n a s p r a w ę p o c h o d z e n i a L i t w i n ó w s ą b a r d z o m a ł o s k r y s t a l i z o w a n e . T a k i p o w a ż n y b a d a c z j a k ks. K u jo t w „D ziejach P r u s K r ó l e w s k i c h “ n a str. 168 p is ze: „ Ł o tw in i (?) n i e są sa m o d z i e l n y m I n d o e u r o p e j c z y k ó w le c z s t o s u n k o w o p ó ź n y m t w o r e m z p ó ł n o c n y c h czę śc i S ł o w i a n b a r d z o p o m i e s z a n y c h z F in n a m i, k t ó r z y p i e r w o t n i e s i e dzieli w o k o lic y K ła j p e d y . R o s y a n i e n a z y w a j ą Ł o t w ę K r y w i c z a (?!), t . j . ta k s a m o ja k p ó ł n o c n o - r o s y j s k i c h F i n n ó w ( i ) . . . “ P o m i j a j ą c w s z y s t k i e l a p s u s y , j a k i e s i ę w t y m u s t ę p i e p r z y t r a f i ł y , z a s a d n i c z a t e z a co do p o c h o d z e n i a L i t w i n ó w j e s ï z a k w e s t y o n o w a n a p r z e z s a m e g o a u t o r a n a s t r . 406: „od ty s ię c y lat s i e d z ą Li tw in i w s i e d z i b a c h s w o i c h b e z p r z e r w y , w n i c h w y m i e r a j ą p o w o l i z a n a s z y c h c z a s ó w L it w i n i p ru s c y ..."

(3)

2 GENEZA PAŃSTWA LIT EW SKI EG O.

dlisko przedstaw ia teren tak idealnie izolow any od reszty świata,

że najłatwiej m ogły się tu przechować echa nieskażonej mowy

pierw otnej; tu rów nież zdała od wszelkich w pływ ów postronnych

dokonał się najpraw dopodobniej dalszy samodzielny rozwój języ

kowy plemion litewskich.

Uboga litew ska natura nie podniecała niczyjej pożądliwości,

a nieprzebyte puszcze i bagna skuteczniej od łańcuchów górskich

broniły Litw inów przed ciekawością i natręctw em sąsiadów . Przy

bysze, którzy pod konaram i dębów i sosen nadniem eńskich roz

bili swoje nam ioty, na długie wieki pozostawieni byli sanwm

sobie.

Za długim bardzo pobytem Litw inów na ich obecnem tery-

toryum przem aw ia rów nież i zróżniczkowanie plemienne: poczy

nając od XI w. historya zna już Prusaków , Jadźw ingów , Zmudzi-

nów i Litw ę w łaśc iw ą1). Plem iona te pokrew ne sobie językiem,

kultem religijnym, obyczajami, niewątpliw ie stanow iły kiedyś jed n o

litą całość.

W ytw orzenie odrębnych typów plem iennych a częściowo i od

rębnych dyalektów je st najpraw dopodobniej owocem rozwoju p rz y

byszów „lettońskich“ już na ich obecnem terytoryum , a możemy

powiedzieć napew no, że jest owocem długich wieków. Ś w iade

ctwem dawnego bardzo pobytu Litw inów około ujść W isły i Dźwiny

jest też znana już w starożytności nazw a dzisiejsza Bałtyku 2); p o

chodzi ona niew ątpliw ie od litewskiego w yrazu bałtas .»» biały,

(Bałtmaris albo Bałtjura - Bałtyk); byłby zatem Bałtyk morzem Bia-

łem; epitety, określające barw ę morza są bardzo pospolitem źró

dłem stałych term inów geograficznych.

Imię Litwy, dotychczas nie wyjaśnione, było przez długi b ar

dzo czas n ie zn an e3). Począwszy od T acyta nazyw ano Litw inów

anonimowo Aestiarni, Estami, ludźmi ze wschodu, zdradzając

w ten sposób germ ańskie pochodzenie tej informacyi 4). Term in

Ae-!) J a r o s z e w i c z : Z a r y s y z c z a s ó w p o g a ń s k i c h L i t w y ( P i s m o Z b i ó r . W i l e ń .

18ï>9 r., 83—85). ,

8) P li n iu s z ( B e r l in 1766 r. I, 146); L. IV c. 13: „ X e n o p h o n L a m p s a c e r i s i s a l i t o r e S c y t a r u m tr id u i n a v i g a t i o n e i n s u l a m e s s e i m m e n s a e m a g n i t u d i n i s Bal-

tiam tr a d it .—V oigt: G e s c h . P r e u s s . 1 , 100 d o m y ś l a się tu S a m b i i . —P o r . P li n iu s z III.

269.—C. J u l li a n w id zi w tej w y s p i e p ó ł w y s e p D u ń s k i : H ist, de la G a u le I, 421. 3) L i e t u w a — j a k o b y kraj d e s z c z ó w . J) W y w ó d B r i i c k n e r a o A e s t i a c h s to i w s p r z e c z n o ś c i z o c z y w i s t e m i ś w i a  d e c t w a m i ź r ó d e ł ( L i t w a S ta r o ż , i t . d. str. 13 i 34). A e s ti czy O sti s ą w w y r a ź n y m z w i ą z k u z n a z w ą O s t s e e , k t ó r e j n i k t n i e p r z e t ł o m a c z y in acz ej ja k : m o r z e w s c h o d n i e ; k ie d y ś z n a c z y ł o to m o ż e : m o r z e lite w s k ie . N i e c h ę ć w s p ó ł c z e s n y c h

(4)

GE NEZ A P A Ń S T W A L IT E W S K I E G O . ₃

stiów przejm ują i źródła w cześniejszego średniow iecza, najw yra

źniej niem ające jeszcze żadnych bezpośrednich stosunków z L itw i

nami i w dalszym ciągu opierające się na pow ierzchow nych i, je

żeli tak m ożna pow iedzieć, zew nętrznych w iadom ościach od ludów

sąsiednich 1). Jeszcze A dam Brem eński na południowym brzegu

Bałtyku obok Słow ian umieszcza H aistiów , oczywiście dawnych

tacytow skich A estiów litew sk ich 2).

B ezpośrednie i pew niejsze inform acye narodów europejskich

o Litw ie zaczynają się bardzo późno; nazwę Litw y spotykam y do

piero w R ocznikach Q uedlinburskich pod R. 1009 3), we wstępie

do K roniki N estora i w tekście pod R. 1040. N atom iast piszący

o sto lat później G all nie zna jeszcze im ienia Litwinów.

W cze

śniejsze nieco są w zmianki o Prusach; w spom ina ich darow izna G nie

zna z końca X w. i w spółczesne m ęczeństw u żyw oty S. W ojcie

cha. Jaćw ież w ystępuje po raz pierw szy u N estora w 983 r.4).

K oleje ludów litew skich przed w ylądow aniem na bursztyno-

wem w ybrzeżu pozostaną zapew ne nazawsze nierozw iązaną za

gadką. P ew ne zew nętrzne podobieństw o litewszczyzny do łaciny

posłużyło za p o dstaw ę do sztucznej i w szczegółach oczywiście

zmyślonej legendy o rzym skiem pochodzeniu Litwinów, o Palemo-

nie i o jeg o to w a rz y sz a c h 5). Pierw sze ślady tej tradycyi spotyka

my ju ż u P io tra z D u sb u rg a (przed 1326 r.), który nazwę prus

kiej m iejscow ości Rom owe wywodzi od Rzymu®). P ow tarza tę

wia-l i n g w i s t ó w d o u z n a n i a i d e n t y c z n o ś c i A e s t i ó w i L i t w i n ó w t ł o m a c z y s i ę z a c h w i a n i e m w t a k i m r a z i e h i p o t e z y o p i e r w o t n e j j e d n o ś c i s ł o w i a n o - b a l t y c k i e j . J e ż e l i L it w i n i j u ż w I w . p o C h r . s i e d z ą n a s t a ł e n a d B a ł t y k i e m , r o z w i j a j ą się, p r o w a d z ą h a n d e l b u r s z t y n e m i t. d., to t r u d n o p r z y p u ś c i ć , a b y p r z y b y l i z p r a o j - c z y z n y ł ą c z n i e z e S ł o w i a n a m i , o k t ó r y c h z t e g o c z a s u m a m y p i e r w s z e i nie p e w n e b a r d z o w i a d o m o ś c i . P o r . R o z w a d o w s k i : P r a o j c z y z n a i n d o e u r o p e j s k a , (E o s X V II, 175). *) M on. P o l . H ist. I s t r . 2, 11, 14 i t. d. W i a d o m o ś c i J o r n a n d e s a , O t e r a N o r w e g s k i e g o , W u l f s t a n a , k r ó l a A l f r e d a i t. d. s) M. A d a m i : G ę s t a H a m m a b u r g i e n s i s E c c l e s i a e . H a n n o w e r 1846, st r 188 3) M on. G e r m . H i s t . S c r i p . III, s t r . 80; j e s t to w i a d o m o ś ć o ś m i e r c i S. B r u n o n a „in c o n f i n i o R u s c i a e e t L i t u a e “ ; w i a d o m o ś ć to tern c i e k a w s z a , ż e i n n e ź r ó d ł a w y m i e n i a j ą t u n ie L i t w ę l e c z P r u s y 7 ( T h i e t m a r : Mon. G e r m . H ist. S c r i p . III, str. 834; W i p e r t ; O ś m i e r c i S. B r u n o n a . M. P . H . I, 229 i t. d.). Ś w i a d c z y ł o b y to, ż e u w a ż a n o P r u s y i L i t w ę z a s y n o n i m y . 41 riojiH. c o ó p . P y c c . jr f e T . I s t r . 5, 3d. 66 i t. d-s) S p i s w y r a z ó w w s p ó l n y c h w ła c i n ie i li t e w s z c z y ź n i e p o d a ł K. A. K.: Z n a c z e n i e j ę z y k a l i t e w s k i e g o w e w z g l ę d z i e n a u k o w y m , ( P i s t n o Z b i ó r . W i l e ń . 1859 r.). ‘) S S . R R . P r u s s . I, 53: „ R o m o w e t r a h e n s n o m e n s u u m a R o m a “ ; ż a d n y c h i n n y c h i n f o r m a c y i o p o c h o d z e n i u P r u s ó w P i o t r z D u s b u r g a n i e p o d a je

(5)

4 GENEZA P A Ń S TW A L IT EW S K IEG O .

domość Długosz w znacznie obszerniejszej redakc

3

ń, kategorycznie

wywodząc Litw inów od Italów, którzy podczas wojen Cezara z Pom-

pejuszem wyemigrowali na północ *). Nie zna tej legendy w spół

czesny Długoszowi A eneas Silvius, wogóle dość bałamutrty w sw o

ich wiadom ościach o L itw ie 2). Natomiast u wszystkich historyków

polskich XVI w. inforrnacye Długoszowe pow tarzają się z mniej-

szjuni lub większymi w ary an ta m i3). Pałem ona w prow adza po raz

pierw szy K ronika Litew ska (ok. 1520) 4). Czas i pow ód przybycia

Rzymian nad Bałtyk odgadyw ano w najrozm aitszy sposób; nato

miast „z tym się wszystki zgadzają, ja k pow iada Stryjkow ski, iż

Palemon w ty krainy północne przyżeglow ał“ 5).

Interesujące uwagi legendzie o rzymskiem pochodzeniu Li

twinów pośw ięcił p. J. Jakubow ski w „Studyach nad stosunkam i

narodow ościow em i na Litwie przed Unią L ubelską“. Całą legendę

uważa p. Jakubow ski za zupełnie sztuczny produkt XV w., w y w o

łany przedew szystkiem przez potrzebę heraldyczną i genealogiczną,

przez chęć w ynalezienia dla Litw inów herbów i przodków nie u stępu

jących dostojnością P o ła k o m 6). T eza ta nasuw a pew ne wątpliwości;

O b s z e r n i e k o m e n t u j e p r z y t o c z o n y u s t ę p M i e rz y ń sk i: Ź r ó d ł a do m ito l. l i t e w s k . II, 21—24. 1) H ist. Po l. etc. p o d R. 997, 1112, 1387. 2) M a m y t r z y j e g o p r a c e , o d n o s z ą c e s ię do t e g o p r z e d m i o t u : I) D e situ e t o r i g i n e P r u t h e n o r u m ; II) D e L iv o n i a ; II I) D e L it h u a n i a . 3) M i e c h o w i t a ks. I V c. X X X I X p i e r w s z y w y p r o w a d z a n a z w ę L i t w y z Italii p r z e z d o d a n ie p o c z ą t k o w e g o L.; p o w t a r z a to za n i m D e c y u s z : D e J a - g e ll o n u m fam ilia str. X X X I V —X X X V I (p o d d o w ó d z t w e m ks. L i t a l a n a w ę d r u j ą z P r u s do L it w y ) .— K r o m e r : D e orig. e t r e b . g estis P o lo n . (B asile a 1568, s t r . 42 — 3) p o d a j e l e g e n d ę z p e w n y m s c e p t y c y z m e m ; Bie lski M.: K r o n i k a P o l s k a (w y d . T u r o w s k i e g o s t r . 251— 3) p o d a j e o b s z e r n y w y w ó d o R z y m i a n a c h , L i b o - nie, P a l e m o n i e i t. d. N a t o m i a s t t e n ż e B ie lski w „ K r o n i c e to j e s t h i s to r y i ś w i a t a “ ( w y d . 1564 r. k. 358— 359) w y r a ż a w ą t p l i w o ś c i co d o z w i ą z k u m i ę d z y R z y m e m a L i t w ą i r a c z e j w p r z y b y s z a c h z p ó ł n o c y w id z i p r z o d k ó w d z i s i e j s z y c h L it w i n ó w . W y w ó d t e n c y tu j e S t r y j k o w s k i z u p e ł n i e d o k ł a d n i e (s tr. 54) d o d a j ą c ty lko j e d e n ustęp , k t ó r e g o n i e m a u B ielsk ieg o : „ j e s t i ła c i ń s k i c h s ł ó w d o s y ć p o m i ę d z y ic h m o w ą , b o te ż z d a w n a byli n a m o r z u H izko B r y ta n n ie j, k t ó r e dziś z o w i e m y A n g lik i“ . C z y a u t o r s t w o t e g o u s t ę p u p r z y p i s a ć n a l e ż y s a  m e m u S t r y j k o w s k i e m u , czy te ż p o c h o d z i o n z w c z e ś n i e j s z e g o w y d a n i a B iel s k i e g o (z 1554 r.) — nie m o g ę p o w ie d z ie ć . W y d a n i e z 1554 r. n a d z w y c z a j n i e r z a d k i e z n a m ty lk o w d e f e k t o w n y c h e g z e m p l a r z a c h , w e d ł u g E s t r . X I I I 87. Z n i e g o w ł a ś n i e c z e r p a ł S t r y j k o w s k i . —G w a g n i n : M. D. L it u a n i a e D e s c r i p t i o f. 2.

J) IToji. Coo. P y c . JTkT. X VII , 2 2 8 ;— J. J a k u b o w s k i : S t u d y a n a d s t o s u n k a m i n a r o d o w o ś c i o w e m i n a L i t w i e str. 45—46.

5) S t r y j k o w s k i : K r o n i k a i t. d. ( W a r s z a w a 1846) t. I, str. 57. e) O. c. str. 3 0 - 3 3 .

(6)

GENEZ A PA ŃS TW A L IT EW SK IE G O . 5

Długosz, wogóle niechętny Litwinom, z pewnością nie przypieczę

towałby swoim autorytetem zupełnie świeżego, w jego oczach sfa

brykowanego zmyślenia; wiemy zresztą dobrze, że opierał on się

w tym wypadku na Piotrze z Dusburga; środek ciężkości zagad

nienia przesuwa się przeto głęboko w w. XIV, nabierając przez to

samo większej powagi. Niestety, do zbadania lakonicznej wzmianki

u Piotra z Dusburga nie mamy absolutnie żadnego materyału. Cenne

naogół komentarze Mierzyńskiego są w tym wypadku zupełnie nie

wystarczające.

Z pisarzy starożytnych pierwsze dokładniejsze wiadomości

o Litwinach zawdzięczamy Tacytowi, który na prawym (południo

wym) brzegu Sw ew skiego morza (Bałtyku) zna plemiona A estiów

(Litwinów); obyczajami pokrewni są oni Swewom a językiem Bryt-

tom, czyli Celtom brytańskimx). Jakoż do dziś dnia, nawet przy

pobieżnem zestawieniu, pewne podobieństwa rzucają się w oczy.

Możliwy byłby np. związek między Niemnem (lit. Nemonas) a bo

ginią celtycką Nemon, odpowiadającą rzymskiemu Marsowi2). Nie

wątpliwie celtycki pierwiastek kryje się w litewskiej nazwie kur

hanów: eże-galis (po celtycku gałs-gals)3). Z Celtami również mogą

*) T a c y t : D e Situ etc. G e r m a n i a e c. 45: „ d e x t r o S u e v i c i m a r i s l i t t o r e A e s t i o r u m g e n t e s ad lu u n t u r; q u i b u s r i t u s h a b i t u s q u e S u e v o r u m , li n g u a B r i t a n n i cae p r o p r i o r “ . T e n ż e a u t o r w d ziele „Julii A g r i c o l a e v i t a “ c. 11 w y r a ź n i e p o d k r e ś l a łą c z n o ś ć C e lt ó w z B r y tt a m i : B r y t t o w i e „ p r o x i m i G allis e t s im ile s sunt... I n u n i v e r s u m a e s t i m a n t i G a llo s v ic i n u m s o l u m o c c u p a s s e c r e d i b i l e e s t “ . U d e r z a te ż w op is ie T a c y t a p o d o b i e ń s t w o o r g a n i z a c y i p a ń s t e w e k b r y t a ń s k i c h do p l e m i o n p r u s k i c h czy l i te w s k i c h : „ R a r u s d u a b u s t r i b u s v e c iv i ta t ib u s a d p r o p u l s a n d u m c o m m u n e p e r i c u l u m c o n v e n t u s . I t a d u m sin g u li pugnant, u n i v e r s i v i n c u n t u r “ ( t a m ż e c. 12); z u p e ł n i e j a k b y ś m y czyta li u s t ę p z j a k i e j k o l w i e k k r o niki k rz y ż a c k i e j o P r u s a c h . B r y t a n i a w y s t ę p u j e r ó w n i e ż w j e d n e j r e d a k c y i l e g e n d y o r z y m s k i e m p o c h o d z e n i u L i t w i n ó w ; m a j ą m i a n o w i c i e L i t w i n i b y ć c z ęścią a r m i i J u l iu s z a C e z a r a , r o z p r o s z o n ą p r z e z b u r z ę p o d c z a s p r z e p r a w y d o B r y ta n i i (M ich alo n L i t w in , R o z d z . V, MeMyapw o t h o c. k i HCTopin rontu. P y c n . B u n . I, 35).—W e d ł u g c y t o w a n e g o j u ż u s t ę p u S t r y j k o w s k i e g o (I, 54) s ł o w a ła c i ń s k i e w li t e w s z c z y ź n i e p o c h o d z ą s tą d , „że L i t w i n i z d a w n a b y li n a m o r z u b li s k o B r y t a n n i e j , k t ó r e dziś z o w i e m y A n g lik i“ . 2) J . W ill: L e s C e lt e s ( a r t y k . w L a G r a n d e E n c y c l. IX , 1073— 1088).— O u b ó s t w i e n i u N e m o n a p o r . K r a s z e w s k i : L i t w a I, 129. Z a p r z e c z a tej m o ż l i w o ś c i B u g a : K e l t e n s p u r e n auf B a l t i s c h e m G e b i e t (R o c z . S la w . V I, 13). 3) K. T y s z k i e w i c z : O k u r h a n a c h i t. d. s t r . 12; ezegalis — j e s t to w y r a z s k ł a d a n y ; eie z n a c z y g r a n i c a , m i e d z a ; m o ż e t ł o m a c z e n i e m z l i t e w s k i e g o j e s t o k r e ś l e n i e w a k c i e g r a n i c z n y m 1591 r. „...pod w y s o k o j u m e ż o j u “ ( T p y a a Brni, o t aLji. Mo c k o b. n p e / m . k o m h t. n o y c T p o n c T s y I X ap x e o jt. C f b 3 a a . 1893 r. II, 187). P i e r w i a s t e k gal, gali» s p o t y k a s ię i w n a z w a c h m i e j s c o w o ś c i (z w y k l e o b r o n 

(7)

6 GENEZA P AŃ STW A L IT EW SK IE G O .

się łączyć ciekawe, bardzo odwieczne drogi—mosty podw odne, bru

kow ane kamieniami, a opisane przez Krzywickiego; pomijając ich

podobieństw o do znanych m ostów rzymskich, zupełnie podobne

zabytki znajdujem y w jednym z krajów celtyckich — w Irla n d y i4).

Tj?p fizyczny litewski ma tak wiele cech pokrew nych z u sta

lonym przez antropologię typem krótkogłow ców środkowo-euro-

pejskich, że np. Olechnowicz kategorycznie zalicza Litwinów do

rasy? celto-słowiańskiej, której nazwę proponuje uzupełnić: celto-

litu-sło w iańskiej2). Ściślejsze badania porów naw cze może dostar

czą więcej argum entów , przem awiających za wspólnem pochodze

niem Celtów i Litwinów; stw ierdzony pobyt Celtów na półw yspie

Jutlandzkim zdaje się tę hipotezę popierać 3).

W yrok ostateczny ferow aćby winno językoznastwo porów na

wcze, posiadające w mowie litewskiej bogaty7 m ateryał do badań

nad genezą ludów nadbałtyckich. Niestety, pomimo, a może wsku

tek przedziwnej subtelności m etody, rezultaty pozytyw ne pracy?

lingw istów są nadzwyczajnie nikłe; przytem krótkotrw ałe żyw oty

wszystkich dotychczasow ych najuczeńszych teoryi ze smutkiem

każą nam spoglądać na produkty dzisiejsze, których ju tro tak nie

pew ne. Pomijając daw niejsze hipotezy, wiążące litewszczyznę z ła

ciną, przedm iotem pow ażnych studyów stał się język litew ski w p o

czątkach XIX w.4) v. Bohlen wprawdzie zalicza litewszczyznę do

grupy germańskiej (gockiej), ale podkreśla jednocześnie archaicz

ność i doniosłość tego języka dla badań porów naw czych5). Po

ny c h ); g r o d z i s k o M e d w i a g o ł a czyli M edw iagalis, c a s t r u m Partegal i t. d. ( K r z y  wicki.- Ż m u d ź s t a r o ż y t n a , 49, 59). W e d ł u g A k ie le w ic z a „ lite w sk i w y r a z g a la ,

gale z n a c z y m o c , p a ń s t w o , m o c a r s t w o , st a n . . . 1 ta k B e js o g a ł a , E i r o g a ł a , V e n -

d z io g a ł a z n a c z ą p a ń s t w o , m o c a r s t w o Beisa, E ira, V e n d a . . . “ (R zut o k a n a s t a r o ż y t n o ś ć i t. d. 19—20). 4) K r z y w i c k i: Ż m u d ź s t a r o ż y t n a 64 — 70; r ó ż n e d r o b n e p o d o b i e ń s t w a c e l t o - l i t e w s k i e z e s t a w i ł K r a s z e w s k i : S z t u k a u S ł o w i a n str. 54—55. 2) W . O le c h n o w ic z : C h a r a k t e r y s t y k a a n t r o p o l o g i c z n a L i t w i n ó w z okolic O lity ( Z b i ó r w ia d. do a n t r o p . kra j. X V I I I , 70 — 71); n i e p r z e s ą d z a to o c z y w i ś c ie k w e s t y i p o c h o d z e n i a S ł o w i a n , k t ó r y c h do g r u p y celty ck iej z w ie lu w z g l ę d ó w zaliczać n ie m o ż n a .

s) R e c l u s E.: N o u v e lle G e o g r a p h i e U n i v e r s e l l e t. V, str. 24. D la ścilośei n a le ż y tu p r z y t o c z y ć r ó w n i e ż h ip o t e z ę G w a g n i n a , k t ó r y L i t w i n ó w w y w o d z i od C y m b r ó w , r o z b i t y c h p r z e z M a r y u s z a i o d e p c h n i ę t y c h do D anii, P r u s , S z w e - cyi, In f la n t i L it w y . M. D. L i t h u a n ia e D e s c r i p t i o f. 1—2.

4) D o k ł a d n y p r z e g l ą d k r y t y c z n y p o ls k ic h p r a c n a d j ę z y k i e m l i te w s k i m p o d a j e K a r ł o w i c z : O j ę z y k u l i t e w s k i m ( R o z p r . Ak. U m . W y d z filoi. II, str. 140 — 211).

5) U e b e r die S p r a c h e d e r a lt e n P r e u s s e n ( V o i g t : G e sc h . P r e u s s . I 711 - 723).

(8)

GENEZA P A Ń STW A L IT EW SK IE G O . 7

nim Pott, Bopp, H ilferding i przedew szystkiem Schleicher kładą

nacisk na starożytność i pierw otność języków lettońskich, m nie

manie o blizkiem pokrew ieństw ie litewszczyzny z sanskrytem uzna

wane jest za pewnik; v. Bohlen rozm awiał z chłopami żmudzkimi

po sanskiycku, H ilferding porów nyw ał język litewski do żubra,

który przechow ał się w śród niedostępnych puszcz jako żywa p a

m iątka odległej przeszłości. P race Boppa ostatecznie stwierdziły

odrębność i samodzielność języków lettońskich, które uznane zo

stały za oddzielną grupę w rodzinie indoeuropejskiej; tylko co do

stopnia pokrew ieństw a z innemi grupam i językowem i zdania ró ż

niły się i wahały; jedne głosy przem aw iały za pokrew ieństw em

z Germanami, inne za Słow ianam i lub F irm am

i1)-W drugiej połowie XIX w. kilku uczonych zwróciło uwagę

na interesujące podobieństw a cełtycko-litewskie; teoryę o p okre

w ieństw ie Celtów i Litw inów reprezentuje przedew szystkiem P ier

son, który w ykrył w języku pruskim cały szereg pierwiastków? celtyc

kich, zwłaszcza w śród miejscowych nazw geograficznych 2); pomimo

to jednak teorya celtycka nie w ywalczyła sobie praw obyw atel

stw a i przew ażająca większość lingwistów z końca XIX w. roz

wija i pogłębia hipotezę o pierw otnej jedności języków słow iań

skich i litewskich. Blizkie sąsiedztw o tych dwóch szczepów i w y

bitny w pływ słowiański na słow nik litewski ułatw iły powszechne

przyjęcie tej teotyd8); w związku z nią formuje się now y ter

P P o r . a r t y k u ł y E. W o l t e r a : 1) „JIhtobckih K aTex n 3 iict I'. ytayxuiiH“ . P e t e r s b . 1886. W s t ę p (nie p o z b a w i o n y z a b a r w i e n i a p o li ty c z n e g o : D a n k sz a o t r z y m u j e e p i t e t p i s a r z a rusko* li te w s k i e g o ) , 2) „JIbtobcküi H3Hkx“ (Ohuhkjio- nejtH^ecKift cjiouapb) P e t e r s b . 1896

2) P i e r s o n : A l t p r e u s s i s c h e r W ö r t e r s c h a t z , B e r l i n 1875; z p o m i ę d z y 1397 p i e r w i a s t k ó w p r u s k i c h o k r e ś l a 715 j a k o l i t e w s k i e a 198 j a k o celty ck ie. T e g o ż a u to r a : S p u r e n des C e lt is c h e n in d e r a l t p r e u s s i s c h e r S p r a c h e ( Z e i t s c h r i f t f. P r e u s s . G e sc h . u. L a n d e s k u n d e XI, 755—760). — K e lts c h : N a tio n a litä t d e r A i s t e n u n d P r e u s s e n . ( A l t p r e u s s . M o n a t s c h r i f t X V I I I , 538—605). P o d o b n i e i f a n t a s t y c z n y w s w o i c h w y w o d a c h A k i e l e w i c z z a o b s e r w o w a ł p r z e c i e p e w n e zw iązki j ę z y k o w e L i t w y z C e lt a m i ( R z u t o k a i t. d. s tr. 20, 43, 47) —P o r . O ss o w s k i: Z a

by tk i j ę z y k a d a w n y c h P r u s a k ó w (R o c z . T o w . N auk. w T o r u n i u II, 99— 125).

3i K arłow icz: O języ k u litew sk im . (R ozpr. fiłol. Alt. U m . II, 135 — 376). H anusz: O d o b ie Iite w sk o -sło w ia ń sk ie j (R o zp r. filol. A. U. X I, 249 — 272) p o  daje oblitą literaturę.—P ogod in : E L t HpeBH'feHmeft HCTopin jirrroBCKaro njieneuu. (C öop. jiaT. no a p x eo jio rin h oTHorpacjiin 155 — 163) za p r z e jś c io w y m ięd zy s ł o  w ia ń szczy zn ą a lite w sz c z y z n ą u w aża ję z y k ło te w sk i. P e łn e n ie z r ó w n a n e g o hum oru są w y w o d y e ty m o lo g ic z n e zw o len n ik a je d n o ś c i w a reg o lito slo w ia ń

-skiej p. Z. L ackiego: 3H aueide jinroBCKaro H3BiKa b i B on p och o

(9)

po-8 GENEZA P AŃ STW A L IT EW S K IEG O .

min: jęzjńców bałtyckich zam iast dawniejszych łettońskich lub

aistyjskich; term in historycznie i geograficznie mało uzasadniony.

W X X w. literatura, dot)?cząca języka litewskiego, nie p o ru

sza sanskrytu, nie entuzyazm uje się starożytnością form litewskich,

lecz obraca się głównie koło kw estyi pokrew ieństw a z językami sło

wiańskimi. P okrew ieństw a tego bronią P orzeziń sk ix), Endzelin

a przedew szystkiem R ozw adow ski:2) „dla mnie podobnie jak dla

innych pierw otna bałtycko-słow iańska praw spólność i prajedność

je st faktem tak pewnym, jak jakikolw iek inny w naszej dziedzinie

naukow ej“. A by wytłom aczyć liczne i głębokie różnice między

językam i słowiańskimi a litewszczyzną konstruuje Rozwadowski

następującą hipotezę: pierw otna jedność bałtycko-słowiańska, datu

jąca z przed pięciu tysięcy lat, gdzieś w drugiem i pierw szem ty-

siącoleciu przed Chr. zostaje zerw ana, poczem około początków na

szej ery następuje ponow ne spotkanie i zbliżenie, trw ające po dziś

dzień.

H ipoteza ta nasuw a szereg wątpliwości; z jednej strony przy

puszcza w yjątkow y zbieg okoliczności: spotkanie po dziesięciu czy

dw udziestu wiekach rozdzielommh kiedyś bratnich szczepów; z d ru

giej strony grzeszy zbytkiem ostrożności, odrzucając przekazy T a

cyta i jego następców o A estiach czy O stiach, których identycz

ność z Litwinam i zasługuje na uznanie i za pewnik.

Opóźniając datę wj^stąpienia ludów litew skich na widowni

dziejowej, skraca Rozwadowski znacznie okres ich rozwoju na

obecnem terytoryum , cała perspektyw a historyczna zarysow uje się

nam w skróceniu. A opóźnienie to je st konieczne, jeżeli się chce

zaliczać Litw inów i Słow ian do jednej i tej samej fali ludów in-

doeuropejskich.

Na czele ' opozycyi przeciwko jedności bałtycko-słowiańskiej

stoją dwaj uczeni: K. Buga i A. Meillet. „G dyby siedziby A istów

znajdowały się gdzieś dalej, np. na Iranie lub półw yspie Pirenej-

skim, a nie na brzegu Bałtyku, nikom u nie prz

3

isźłoby do głowy

doszukiwać się bliższego pokrew ieństw a ich ze Słow ianam i“ 3).

ch o d z i od r u r y , a W a r e g o w i e od w a r u n k ó w , k t ó r e sta w ia li, z a n i m d o k ą d ś p r z y byli; n a w e t p o c z c i w a k o b y ł a z w i e r z y ł a się p o u f n i e a u t o r o w i , że p o c h o d z i od l i t e w s k i e g p „ko bilar“ co m a z n a c z y ć : co m ó w i ? A r c y d z i e ł o to u z y s k a ł o p l a c e t K o m i t e t u o r g a n i z u j ą c e g o IX z ja z d a r c h e o l o g i c z n y w W i l n i e i zo s t a ło u w i e c z n i o n e w j e g o „ T r u d a c h “ (1893 r.). ') D ie b a lt is c h - s l a v is e h e S p r a c h g e m e i n s c h a f t ( R o c z . s l a w . I V 1—26). 2) R o z w a d o w s k i : O p i e r w o t n y m s t o s u n k u w z a j e m n y m j ę z y k ó w b a ł t y ckic h i s ł o w i a ń s k ic h . (R o c z . s l a w . V, 1—24). ’) K. B uga: L i t e w s k i j ę z y k (E n c y k l. P o w s z . I l l u s t r . W a r s z a w a 1910 r.).

(10)

GENEZ A P A Ń S T W A L IT EW SKI EG O. 9

„Ce qui est

surprenant, ce n ’est pas que ie baltique et le slave

aient des particularités analogues, mais bien plutôt q u ’ils en aient

aussi peu et d ’aussi peu essentielles...“ „Ce qui milite le plus con

tre l’éxistence d ’une com m unauté balto—slave, c’est que certains

phénom ènes

très anciens de date indoeuropéenne ne concordent

pas dans les deux langues..." „La ressem blance entre le baltique

et le slave n ’apparait plus que comme un détail d ’un grand fait

dialectal indoeuropéen“. !) W pewnej sprzeczności z tymi ustępami

stoi zagajenie artykułu M eilleta o książce Endzelina: „Le slave et

le baltique sont deux grouppes très pareils et qui se ressem blent

plus entre eux, q u ’ils ne ressem blent à aucune autre langue; c’est

évidant et in co testé“.

O statnie wreszcie lata przyniosły7 nam w nowej formie daw ną

teoryę o związkach pokrew ieństw a i sąsiedztwa, jakie łączyły Li

tw inów z Celtami. Mianowicie uczony? rosyjski Szachm atow w kilku

pracach przenosi daleko na północ pierw otne siedziby? słowiańskie,

zaludniając dorzecze Wisły? i kraje sąsiednie przez Celtów —tacy-

towskich W enetów i A estiów , przodków dzisiejszych Litwinów.

Stąd na tery?tory?um ludów bałtyckich znajduje Szachm atow cały

szereg nazw, przeważnie rzeczny?ch, pochodzenia celtyckiego2).

T eo ry a Szacbm atow a, odm awiająca Litwinom przyznanego im

pow szechnie charakteru k reso w eg o 3) pośród ludów indoeuropej-

skich, spotkała się z w yczerpującą krytyką K. B u g i4;. K rytyk przy

znaje wprawdzie, że języrk A estiów m usiał być podobniejszy do

celtyckiego niż do germańskich, ale praw ie wszystkie podobieństw a

litew sko-celtyckie Szacbm atow a odrzuca, pow tarzając nieomal do

słownie Meilleta: „Kann man ...nur sagen: indogerm anisch“. K oń

czy kategorycznem twierdzeniem : „Auf baltischem G ebiet hat es

niemals Kelten g egeben“.

Jak widzimy z tego pobieżnego przeglądu, mało mamy danych

z dziedziny? języka, na których historyk mógłby? się oprzeć. T o

') M eillet: „H. 3Hn3ejinHi: CjiaiiHHo-ßajmHCKie stioubi. XaptEcisT. 1911

(R oczn . sla w . V, 153— 163).

2) S z a c h m a t o w : 1) Zu d e n ä l t e s t e n s l a v i s c h - k e l t i s c h e n B e z i e h u n g e n ( A r c h . f. slav. Ph ilo l. X X X I I I 51—99). 2) „Kt. B o n p o e y o (jmHCKo-KejiBTCKHXT. H (JlHHCKO-CJIOBHHCRHXT. OTHOIIieniaXT. (IÏ3B. H irn. Ak. Hayiei. C. I l e T e p . 1911 707—724, 791—812).

3) „ L e b a l t i q u e e s t à la li m i te d e p a r l e r s i n d o e u r o p é e n s “ (Meillet: R ocz. slaw . V, 153 — 163).

4) K. B u g a : K a n n m a n K e l t e n s p u r e n auf b a l t i s c h e m G e b i e t n a c h w e i s e n ? (R o c z n . s l a w . VI, 1 — 38).

(11)

10 GENEZA P AŃ STW A LITEWSKIEGO.

też musimy się ograniczyć do podkreślenia zaakceptow anego n a

wet przez Bugę podobieństw a języka A estiów i Celtów, co w oświe

tleniu historyi n abiera specyalnej wagi. Obok tego trzeba zazna

czyć, że nietylko P ierson i Szachm atow , ale Rozwadowski i Buga

przyjm ują blizkie pokrew ieństw o szeregu nazw topo-i hydrografi

cznych litewskich z w ystępującem i na obszarze celty ckim 1).

O ile przyjmiemy bliższe pokrew ieństw o Litwinów z Celtami

niż z innemi grupam i indoeuropejskiem i, to w ówczas możnaby

ustalić następującą przybliżoną chronologię ruchów litewskich:

W drugiem tysiącoleciu przed naszą erą w ylew a się na zachód

z pierw otnej ojczyzny indoeuropejskiej, gdzieś na pograniczu Azjd

i E uropy położonej, fala ludów, posuwających się z każdym w ie

kiem dalej, w głąb środkowej Europy. Linia D unaju stanow i przy

puszczalnym ośrodek tego ruchu; od niej promieniują w różne strony

poszczególne grupy, odryw ające się od w spólnego pnia. Około 1500

r. przed Chr. ruszają się ku południow i przodkow ie późniejszych

H ellenów, na półw yspie Bałkańskim .szukający swojej świetnej przy

szłości. W kilkaset lat później w podobny sposób Italowie zajmą

Apeniny. Jeszcze późniejsze są ruchy celtyckie dalej na zachód

i ku p ołud n io w i2); analogiczna i mniej więcej w spółczesna (począ

tek I-go tymsiącolecia przed Chr.) em igracya indoeuropejska ku pół

nocy, może przez Danię, m ogła być źródłem osadnictwa na brze

gach B a łty k u 3).

') R o z w a d o w s k i : Z e s t u d y ó w n a d n a z w a m i r z e k s ł o w i a ń s k ic h . (A l m a e M atri J a g e l l. L e o p o li 1900 s t r . 107— 115). Np. li t e w s k i e n a z w y dubravax, duburas,

margos i t. d. 2) Z n a k o m i t y b a d a c z p r z e s z ł o ś c i c e lt y c k ie j C am ille J u l ia n : H i s t o i r e de la G aule . P a r i s 1 9 1 4 ,1.1, 229—231, u m i e s z c z a p i e r w o t n e si e d z ib y ce lty c k ie w p ó ł  n o c n e j E u r o p i e , n a d b r z e g a m i m o r z a N ie m i e c k ie g o : „ F ri s e e t J u t la n d v o ila j e le c r o i s les t e r r e s e t le s r i v a g e s qui f u r e n t l a p lu s a n t i q u e p a t r i e de C e l t e s “. N ie p r z e s ą d z a j ą c s t o p n i a p r a w d o p o d o b i e ń s t w a tej h i p o t e z y , o g r a n i c z a m się j e d y n i e do s t w i e r d z e n i a , że z a s a d n i c z o h a r m o n i z u j e o n a w z u p e ł n o ś c i z p r z y p u s z c z a l n y m i z w i ą z k a m i c e lto -lite w s k im i. O z w i ą z k a c h t y c h w p r a w d z i e J u l - lian nie w s p o m i n a , j a k b y j e j e d n a k p r z e c z u w a ł , m ó w ią c : „L es C e lt e s n e dif f é r a i e n t p o in t s e n s i b l e m e n t d e s a u t r e s p o p u l a t i o n s d e la B a s s e A ll e m a g n e e t d e s r i v e s d e l a B a l t i q u e “. N a to m i a s t d r u g i w ie lk i c e lt o lo g , A r b o i s d e J u b a i n - v ille , w z b i o r z e w y k ł a d ó w w y d a n y c h p. t.: L e s C eltes d e p u i s les t e m p s le s p lu s an c ie n s j u s q u ’à l’a n 1000 a v a n t n o t r e è r e . ( P a r i s 1904) u w a ż a E l b ę za w s c h o  d n ią g r a n i c ę s z c z e p ó w c e lt y c k ic h (str. 3). U b o l e w a ć n a le ż y , ż e t e n u c z o n y n ie u w z g l ę d n i ł m a t e r y a ł u , z a w a r t e g o w n a z w a c h g e o g r a f i c z n y c h p r u s k i c h i l i t e w sk ich . 3) P o r . p e ł n ą s u b t e l n y c h u w a g p r a c ę R o z w a d o w s k i e g o : P r a o j c z y z n a in d o e u r o p e j s k a , ( E o s X V I I , 167 — 192) i c y t o w a n y w y ż e j a r t y k u ł J . W i l l : L e s C eltes.

(12)

GENEZA PA ŃS TW A L IT EW S K IEG O . 11

L egendarne przybycie Litw inów morzem jest zupełnie możli

we i praw dopodobne. Lokom ocye w odne od najdawniejszych cza

sów były łatw iejsze i bardziej używ ane od w ędrów ek lądow ych.

Trzym ając się zawsze blizko brzegu, często lądując, naw et na bar

dzo prym ityw nych łodziach można się było posuwać szybciej i dogo

dniej, niż przedzierając się przez dziewicze puszcze, łub tonąc w mo

czarach.

W iem y zresztą, że Prusow ie od początku doby history

cznej podejm ują w ypraw y m orskie naw et do S zw ecy iŁ).

Przem awia też za drogą m orską i rozmieszczenie osadnictw a

litew skiego w czasach historycznych; zajmują ludj? lettońskie długą

linię pobrzeża Bałtyckiego od W isły aż za Dźwinę; w głąb kraju

przenikają jedynie wzdłuż rzek.

K ierunek osadnictw a od m orza rzekami w głąb lądu nie ulega

praw ie wątpliwości; tylko tą drogą mogli Litwini wypełnić tak

dokładnie całe dorzecza pruskich dopływ ów Bałtyku, a następnie

Niemna, W enty, dolnej D źwiny z Ewiksztą, rzek Aa i Salis aż po

dorzecza P arnaw y i Em bachu od północy, a Wiełikoj od północ

nego w sc h o d u 2).

W yłam uje się z pod tej reguły jedynie zagarnięcie przez Ja-

dźwingów obszarów w dorzeczach Narwi i Bugu, późniejszego Pod

lasia. W ytłom aczyć to można przedew szystkiem słabem rozw inię

ciem linii wododziału Niemna a wspom ianych dopływ ów W isły 3);

następnie—koczowniczym par excellence charakterem Jadźw ingów .

O słabia zresztą doniosłość tego w yjątku ostateczna nietrw ałość

panow ania Jadźw ingów i ich szybkie ustąpienie z dorzecza W isły

przed naporem państw a Polskiego i Halickiego.

W stęgi wodne, przerzynające pierw otne puszcze litew skie, słu

żyły osadnikom jednocześnie za gościńce i za przew odnika w śród

nieznanych i niedostępnych krain. Legenda prowadzi Litwinów

Niemnem, potem Dubissą, Ju rą i.ich do pływ am i4). Potw ierdza to

archeologia, uważająca rozszerzanie się osadnictw a pierw otnego

') B r u e c k n e r : S t a r . L i t w a str. 37.— V i r c h o w w m o w i e n a k o n g r e s i e a n t r o p o l o g i c z n y m w H alli w 1900 r. w y r a z i ł p r z e k o n a n i e , że p o B a ł t y k u ż e g lo w a n o w c z a s a c h p r z e d h i s t o r y c z n y c h ( S w i a t o w i t III, 209).— Gall, w i d z ą c y w P r u s a c h p o t o m k ó w z b u n t o w a n y c h p r z e c i w k o K a r o l o w i W . S a s ó w , też m ó w i o p r z y b y c i u ich m o r z e m n a o k r ę t a c h (M. P. H. I, 455).—W s a m e j le g e n d z ie k r o n i k a r s k i e j ż e g l u g a m o r s k a z d a j e się b y ć r a c z e j e c h e m n a j a z d ó w s k a n d y n a w s k i c h niż w s p o m n i e n i e m o p o c z ą t k a c h litew sk ich , m i m o to j e d n a k z a s ł u g u j e n a u w a g ę .

s) Bie lenste irt: D ie G r e n z e n d e s L e t t i s c h e n V o l k s t a m m e s i t. d. s t r . 22 - 2 3 . 3). R e h m a n : K o tli n a P r y p e c i ( A t e n e u m 1886 t. II) str. 64 i 73.

(13)

12 GENEZA P A Ń S T W A L IT EW SKI EG O.

od Niemna w górę jego dopływ ów za p e w n ik 1). W ogóle przece

nić znaczenia rzek w życiu ludów pierw otnych w prost niepodobna.

Systenry wodne wiązały terytoitya geograficzne w zw arte, racyo-

nalne całości, decydow ały bezwzględnie o kierunku osadnictwa

i całego dalszego rozwoju. N atom iast należałoby raz nareszcie za

rzucić w geografii historycznej traktow anie rzek, jako hipotetycz

nych granic plemiennych. Rzeka może tylko łączem nie dzielić; rolę

granic spełniają bagna i moczary a przedew szystidem linie wyżyn

i w o do d ziałów 0).

Przybyli przeto Litwini z za morza; przybili do brzegu gdzieś

na wschód od ujścia W isły, na terytoryum dzisiejszych P ru s i roz

mnażając się, czy to drogą naturalną, czy też zasilani przez dalszą

imigracyę, posuw ają się wzdłuż urodzajnego Pom orza Pruskiego

na wschód aż za Dźwinę 3). K ierunek wschodni był jedynym mo

żliwym, choćby dlatego, że był zgodny z zasadniczym impulsem,

popychającym Litw inów naprzód; z zachodu przybyli, więc nie

mieli tam poco wracać. Po drodze w ypełniają tery to ry a napotyka

nych system ów wodnych. N ajpierw płytkie dorzecza pruskie aż po

granicę puszcz i moczarów mazurskich, a dalej potężne, głęboko

w ląd wrzynające się sploty Niemna.

Kraj, opanow any przez Litwinów, nie był zupełnie bezludnyp;

zamieszkiwały go od praw ieku nieliczne plemiona fińskie, na wschód

od Niemna nieco gęściej rozrzucone; tym to autochtonom zaw dzię

czamy zdaje się bogactw a dzisiejszej Litw y i Inflant z epoki ka

miennej 4). Prócz tego pozostawili p'o sobie Finnow ie pew ne ślady

1) S z u k ie w ic z : P o s z u k . A r c h e o l . w p o w . L id z k i m (Mat. A n tr . A r c h e o l. X. 27).—Jo d k o w s k i : O k o lic e G r o d n a p o d w z g l ę d e m a r c h e o l . ( Ś w i a t o w i t X, 80). Ś l a d y c z ł o w i e k a p r z e d h i s t o r y c z n e g o t r z y m a j ą s ię najś ciślej b i e g u r z e k ; p o r, S z u k i e w i c z : P o s z u k . a r c h e o l . w p o w . L i d z k i m i T r o c k i m ( Ś w i a t o w i t III z m a p ą ) .

2) P o r . B ie l e n s te i n : Die G r e n z e n d e s L e t t i s c h e n V o l k s t a m m e s u n d d e r L e t t i s c h e n S p r a c h e in d e r G e g e n w a r t u n d im X III J h r . str. 22—23: s ł u s z n i e p o d n i ó s ł t e n u s t ę p M a n t e u fle l w s w o je j r e c e n z y i w K w a r t . H ist. 1895 r. str. 438. 3) G d y b y p u u k t w y jś c i a o s a d n i c t w a li t e w s k i e g o l e ż a ł d a le j n a w s c h ó d , bliżej D ź w i n y , n a l e ż a ł o b y s ię s p o d z i e w a ć , ż e p r z e d e w s z y s t k i e m z a ję lib y k o lo niści l e ż ą c e im p o d r o d z e w y s p y b a łt y c k ie ; t y m c z a s e m n a w e t n a jb l iż e j lą du p o ł o ż o n a O z y lia (O esel) m a lu d n o ś ć n i e l i t e w s k ą —n ie tu taj p r z e t o w y l ą d o w a l i L it w i n i. 4) G r o b y z e p o k i k a m i e n n e j z a w i e r a j ą z w y k l e s z k i e le t y n i e p a l o n e . K. T y s z k i e w i c z : O k u r h a n a c h i t. d. str. 43, 148; o a n a lo g i i p r z e d m i o t ó w k a m i e n ny ch , z n a j d o w a n y c h n a L it w i e , z fi ńskim i (c.zudskimi)— t a m ż e str. 180—1; ż e są o n e w c z e ś n i e j s z e od p r z y b y c i a I n d o e u r o p e j c z y k ó w —t a m ż e str. 190,— A n a l o g i ę m i ę d z y p i e r w o t n y m i o b y c z a j a m i Lit%vinów i M o r d w y p o d k r e ś l a N a r b u t : D z ie je S ta r . N a r . Lit. I, 335, —P iń s k ie g o p o c h o d z e n i a b ę d ą z a p e w n e i i n t e r e s u j ą c e m o g ił y n a d r z e k ą Salis w I n f l a n t a c h z b o g a t y m i n w e n t a r z e m k a m i e n n y m ; K on.

(14)

GENEZA PA Ń S TW A L IT EW SK IE G O . 1 3

i w nazw ach geograficznych. Napół legendarny żeglarz P ytheas,

cytow any przez Pliniusza w H istoryi naturalnej, nazyw a wybrzeże

B ałtyku Mentonomon, co najpraw dopodobniej pochodzi od fińskiej

nazwy mierzei Kurońskiej: M endaeniemi — jodłow y p rzy lą d ek 1).

Fińskiego pochodzenia rów nież je st nazw a rzeki J u r a , który to

w yraz w szedł naw et jako imię pospolite do słow nika litewskiego

i znaczy morze 2). Ś lady Finnów na terytoryum żmudzkiem zauw a

żył już jeden z najstarszjich historyków Litwy, Schlözer, nie umiał

ich jed nak wytłomaczyć 3). W edług archeologa v. Brackel teryto

ryum fińskie rozciągało się aż po W isłę i dopiero Litwini przesu

nęli jego granice na w sc h ó d 4).

Niezorganizowani, rozproszeni, nie stanowili Finnow ie pow aż

nej przeszkód}? dla kolonizacyi litewskiej i ustępow ali przed nią

krok za krokiem ku północnem u w schodowi, coraz dzikszemu i nie-

wdzięczniejszemu. Był to zresztą w spólny los wszystkich plemion

fińskich, zajmujących kiedyś wielki obszar lądu europejskiego i o d e

pchniętych z biegiem wieków w strefy mchów, karłow atej sosny

i wiecznej, zimy.

S k i r m u n t t : Z n a j s t a r s z y c h c z a s ó w p l e m i e n i a l i t e w s k i e g o s t r . 58. — G r e w i n g k : Z u r A r c h ä o l o g i e d e s B a lt ic u m etc . ( A r c h . f. A n t r o p o l . X ) str. 317 — 18.— S z u - k i e w i c z o d k r y ł i o p i s a ł liczne o s a d y p r z e d h i s t o r y c z n e z e p o k i k a m i e n n e j w d o r z e c z a c h M e r e c z a n k i, Uly i t. d ; zalicza j e p r z e w a ż n i e do neolitu , ch o c ia ż w y r o b y p r z y w s i a c h G r y b o s z e i K a s z e t y z d a j ą s ię b y ć s t a r s z e . ( P o s z . arc h e o l. w p o w . L idzkint i T r o c k i m . S w i a t o w i t III, 3— 30).—P o r . v. B r a c k e l : B e i t r a g d e r A lte r th . b e s o n d e r s a u s B r o n s e (Mitt. aus d e r G e b i e t e d e r G e s c h i c h t e L i v - E s t - u . K u r l a n d s I), str. 388. ‘) C. Plinii: H i s t o r i a N a t u r a l i s ( B e r o l i n i 1766 r. II I, 269).—V o ig t I, 22— 3; p i e r w o t n e s i e d z i b y F i n n ó w V o i g t k ła d z i e r ó w n i e ż w P r u s i e c h w s c h o d n i c h , n a Ż m u d z i i t. d. ( t a m ż e str. 55). 2) Ks. K ujot: D z ie je P r u s kró l. I, 72; fi ń s k ie ju r ia h .—N a to m i a s t R o z w a  d o w s k i p o s t a w i ł h i p o t e z ę o i n d o e u r o p e j s k i e m p o c h o d z e n i u t e g o w y r a z u (K ilka u w a g i t. d. R o cz. S l a w . VI. 45 — 46). Z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y u z n a je R - s k i w t y m s a m y m a r t y k u l e m o ż l i w o ś ć p o b y t u F i n n ó w n a w e t p o W i s ł ę (str. 53). 3) G e s c h ic h t e v . L i t t a u e n etc. H a lle 1785 r. 4) B e i t r a g etc. str. 407— 12; b a d a n i a O l e c h n o w i c z a w y k a z a ł y , ż e m i ę d z y L it w i n a m i l e w e g o a p r a w e g o b r z e g u N i e m n a z a c h o d z i d o ś ć z n a c z n a ró ż n i c a : p r o c e n t d l u g o g ł o w y c h j e s t z n a c z n i e w y ż s z y p o p r a w e j s t r o n ie , co św iad cz}’ o w p ł y w i e j a k i e j ś r a s y d l u g o g ł o w e j , k t ó r a się r o z c i ą g a ł a c o n a j m n i e j d o N ie m n a . W y b i t n y w p ł y w tej r a s y o d b i ł s ię te ż n a B ia ł o r u s i n a c h ; n a r z u c a się s a m o p r z e z się p r z y p u s z c z e n i e , ż e ci d ł u g o g ł o w c y to p i e r w o t n i F i n n o w ie ; czy do n ic h n a le ż ą i d ł u g o g ł o w e czaszki, s p o t y k a n e w k u r h a n a c h z e p o k i k a m i e n nej z n a c z n i e dalej n a p o ł u d n i e —n i e u m i e m p o w ie d z ie ć . W e d ł u g G l o g e r a i R a d z im iń s k ie g o te n lu d p o ł u d n i o w y g r z e b a ł s w o i c h z m a r ł y c h n a n a j w y ż s z y c h w z g ó r z a c h , u k ł a d a j ą c z w ł o k i g ł o w ą n a z a c h ó d ; p a l e n i e ciał b y ł o m u n i e z n a n e : P o s z u k . a rc h e o l, w p o w . O s t r o g s k i m ( Z b i ó r w ia d. do a n t r o p . k r a j . I) str. 11.— O le c h n o w i c z : C h a r a k t . a n t r o p o l . L i t w i n ó w ( Z b i ó r w iad . do a n t r o p . k ra j. XV II I).

(15)

1 4 GENEZA PA Ń S TW A LITEWSK IEG O.

Najwyraźniejsze ślady w pływ ów fińskich nosi na sobie wscho

dnia grupa plemion litewskich—Łotysze, stanowiący niejako awan

gardę litewską w pochodzie ku wschodowi 1). W pływy fińskie

dają się skonstatować nietylko w języku ale i w typie fizycznym

łotewskim, w wymiarach czaszki, co wskazuje, że nastąpiło tu skrzy

żowanie i zlanie się dwóch r a s2). Naodwrót silne wpływy litew

skie, sięgające bardzo odległej epoki, można skonstatować w pier

wotnym ogólno-fińskim języku 3).

O wierzeniach Litwinów pierwotnych mamy sporo wiado

mości zarówno historycznych, jak przechowanych w folklorze.

Nauka interpretuje te wiadomości bardzo rozmaicie, przechodząc

wszelkie stopnie od entuzyazmu Maksa Muellera do sceptycyzmu

Bruecknera i Mierzyńskiego; w każdym razie w tej chwili scepty

cyzm przeważa. O żadnym rozwiniętym, doskonałym systemie mi

tologicznym litewskim mowy być nie może. Podobnie zupełnie

jak u Celtów tak samo i u wszystkich plemion lettońskich iniędzt-

W isłą a Dźwiną dadzą się skonstatować ślady ubóstwienia potęg

i tworów natury. Takie są bóstwa lasu, rzek, jezior, deszczu, po-

god}r, tęczy i t. d. Zamieszkują one głównie w świętych gajach

i wśród n iw 4}; dają znać o sobie szumem drzew, szmerem liści,

głosem ptaków. Są to bóstwa bez indywidualności o nazwach zu

pełnie przejrzystych: medinis ■

— leśny, źwerina — zwierzęca i t. cl.

') B i e l e n s t e in : .Die G r e n z e n d e s L e t t i s c h e n V o l k s t a m m e s i t. d. str. 405 —408,— K o c z u b in sk ij: T e p p i n ' o p i a ÄoacTopanecKOH J I h tb b i (}I\. M. H. Et. 1897 r. t, 309) s t r . 60—63.

2) J. T a l k o H r y n c e w i c z : C h a r a k t e r y s t y k a fiz y c z n a l u d ó w L i t w y i Rusi ( Ż b i ó r w iad . do a n t r o p . k ra j X V II, 51— 172). W s k a ź n i k g ł ó w n y czaszki u Ł o - t y s z ó w w y n o s i w e d ł u g T alk i 78,5, w e d ł u g W a e b e r a 80,5; n a j b a r d z i e j do t y c h w y m i a r ó w zbliżają się cz a sz k i fińskie E s t ó w i L i w ó w (79,4 i 79,9), p o r . t a k ż e tabi. X X X I V . W s z e l k i e i n n e c e c h y fiz y c z n e r ó w n i e ż p r z e m a w i a j ą z a p o k r e w i e ń s t w e m L o t y s z ó w z F in n a m i; p e w n e w p ł y w y fińskie, w p r a w d z i e w z n a c zn ie s ł a b s z y m s t o p n iu , d a d z ą się s k o n s t a t o w a ć i u in n y c h p l e m i o n li te w s k i c h ; t a m ż e str. 170 — 1. T o s a m o w y n i k a z d a n y c h , p r z y t o c z o n y c h p r z e z K r z y w i ckie go: L u d y str. 268 i 278; cz a sz k i z k u r h a n ó w in f la n c k i c h (f iń skie) są d lu go- g ł o w e . n a t o m i a s t C e lt o w i e n a l e ż ą do w y b i t n y c h k r ó t k o g ł o w c ó w .

3J P ogodin: CÓop. CTaxeö rro apxeoji. rr oTiiorpacfiiif, str. 158.—B ru eck n er, S tarożytn a L itw a str. 8—1 1 .—E . W o lter: JTnTOBCKift a3BiKX> ( B h u h k j i . cjiOBapt): „OaeBHAHO HTO npatjjHHHH BCTphTHjiHcr, ci, npajiHTOBuaMH em e «o tiaaajia

xpi-rcTiancKaro j ii r o c H H C J i e u i n “ .

4) J. W ill: L e s C e lt e s i t. d. W s p o m i n a o ś w i ę t y c h g a j a c h u C e lt ó w .— C. Ju l li e n : H ist, de la G a u le I, 231—2 m ó w i o p i e r w o t n y c h w i e r z e n i a c h c e l t y ck ic h: „ L e s d ie u x c’é t a i e n t c e u x , q u e C é s a r t r o u v e r a e n c o r e au de la du Rhi n, le Soleil, la L u n e , le F e u , la T e r r e —in é v i t a b l e s d iv i n it é s d ’u n e h u m a n i t é lo in t a i n e “ .— A r b o i s de J u b a i n v i l l e : L e s C e l t e s etc. str. 50— 52.

(16)

GENEZA P AŃ STW A L IT EW S K IEG O . 15

Na pierw szy plan w ysuw a się pomiędzy7 nimi P erkun — bóg p io

runu a następnie i nieba. Święty7 ogień, łączący7 ziemię z niebem,

zapewne od początku był już znany przy7by7szom, podobnie jak

i rozwinięty7 u ludów klasycznych i u Celtów kult węża. Przynieśli

też zapewne Litwini ze sobą nad Bałtyk praary7jski zwyczaj pale

nia ciał, podobnie jak go przynieśli Italowie na A p e n in y 1); kurhany

mogilne, jak wiemy7, nazyw a lud litewski do dziś dnia po celtycku.

Jeżeli dodam y do tego pierw ociny kultu przodków, to będziemy

mieli nieomal cały7 m ateryał religijny, jakim rozporządzali przybysze

litew scy i jaki później rozwijały7 plemiona litewskie, nie doprow a

dzając go jednak nigdzie do wyższego stopnia doskonałości2).

Późniejsze, bardziej w yrobione formy7 mitologii litewskiej, mogły7

się ukształtow ać pod w pływ em skandynaw skim 3).

Na jakim stopniu cywilizacyi stali Litwini w chwili swego wy

lądow ania—nie mamy żadnych wiadomości. Późniejsze opisy7 przed

staw iają długowłosych i brodatych mieszkańców nadbałtyckich jako

lud bardzo pierw otny, zam knięty w sobie, rozrzucony wśród puszcz,

bez miast, bez organizacyi p ań stw o w ej4). Już samo podjęcie ma

sowej wędrówki świadczy7, że ludy litewskie w chwili w ylądow a

nia stanow iły w łaściw ie hordę pierw otną, kierow aną raczej ele

m entarnym instynktem , niż świadom ą, celową wolą.

W praw dzie

w słow niku litewskim (właściwie pruskim ) spotykamy7 przyniesiony

już z praojczyzny pierw iastek rik, rikas, identyczny z łacińskim

rex i celtyckim rt-rig , ale m ógł on pierw otnie oznaczać w ogóle

ludzi silnych albo starców z natury7 rzeczy7 cieszących się pow aża

niem i pew ną władzą, w ykony wujących funkcye kapłanów słabo

1

'ozw iniętego kultu; na inne formy władzy7 w tem stadyum rozwo-

jow em było jeszcze zawcześnie.

O Celtach, którzy zajęli Francyę, a później i A nglię dzisiej

szą, m am y wiadomości, że uprawiali rolę, hodowali bydło, używali

narzędzi z kam ienia szlifowanego, ale nieobcy7 im był i b ro n z 5).

*) N i e d e r l e : L u d z k o ś ć i t. d. ( s t r e s z c z e n i e Ks. C h a m c a ; Ś w i a t o w i t III, 183): 2) M i e rz y ń s k i : Ź r ó d ł a d o m ito logii lite w sk ie j. W a r s z . 1892—96; — te g o ż 0 w ł a d z y C r i w e ’g o n a d w s z y s t k ą L i t w ą ( C h a r i t a s s t r . 235—243).— B r u e c k n e r : S t a r o ż y t n a L it w a . W a r s z . 1904 i t. d. 3) P o g o d i n : C 6 o p . C T a T . n o apxeoji. i t. d. 160— 1. ') Ś. W o j c i e c h d o r a d z a t o w a r z y s z o m z a p u s z c z e n i e d łu g i c h w ł o s ó w 1 b r o d y , a b y się n i e o d r ó ż n i a ć o d p o g a ń s k i c h P r u s ó w (M. P. H . I, 214). P o r . o p in i ę G alla (M. P . H . 1,455).— C. G r e w i n g k : Z u r A r c h ä o l o g i e d e s B a lt ic u m i t. d. ( A r c h . f. A n t r o p . X , 313— 314). ł) K r z y w i c k i: L u d y s tr. 268—9.—A r b o i s d e J u b a i n v i l l e : L e s C e l t e s etc. s t r . 19.

(17)

16 GENEZA P A Ń S T W A L IT E W S K IE G O .

Italowie przynieśli na A peniny znajomość rolnictw a, hodowli, upra

wy roślin w łóknistych i używ ania kruszców t. j. bronzu; zastali

w śród autochtonów kulturę kam ienną ty Z braku wszelkich kon

kretnych informacyi możemy przypuścić na podstaw ie analogii, że

na podobnym stopniu cywilizacyi stali i prz}ibysze n ad b ałty cc y 2).

Podanie ludow e o Palem onie przypisuje przybyszom zamorskim

w ykarczow anie lasów, w prow adzenie upraw y zbóż, budow anie

grodów; tubylcy znali jakoby tylko kam ienie i kije 3).

Śladów kultury m ateryalnej z najwcześniejszej epoki swego

pobytu nad Bałtykiem zostawili Litwini bardzo malo. Znamy w pra

wdzie siekierki kamienne gładzone, naśladujące kształtami w yroby

bronzowe; znamy nóż bronzowy, znaleziony pośród narzędzi krze

miennych, które to zabytki możnaby zaliczyć do czystej epoki bron-

zo w ejty Są to jednak przykłady drobne i rzadkie, najczęściej obok

ozdób bronzowych znajdujemy już broń żelazną, co pozw alałoby

w nioskować, że przeniesioną została kultura bronzowa nad Bałtyk

już w fazie swego zupełnego rozwoju, że w czystej formie trw ała

bardzo krótko i rychło ustąpiła przed żelazem, które się spotyka

naw et obok w yrobów kam iennych5).

G robów z epoki bronzowej archeolodzy litew scy dotychczas

‘) N i e d e r l e : L u d z k o ś ć i t. d. ( Ś w i a t o w i t l i i , 183).

2) P o g lą d , że tw ó r c a m i cyw ilizacyi n a d b a ł t y c k i e j b y ł y l u d y ś r o d k o w o e u r o p e j s k i e , w z g l. c e lt y c k ie , b y ł j u ż d a w n o w y r a ż o n y w li t e r a t u r z e a r c h e o l o giczne j. G r e w i n g k : Z u r A c h ä o l o g i e d e s B a ltie u m etc. ( A r c h i v f. A n t r o p . V II, s tr. 106— 108).—W y r a ź n e z u p e ł n i e ś l a d y celty ck iej te c h n ik i b r o n z o w n i c z e j z p r z e d c z a s ó w rz y m s k i c h m a m y n a b r o n z a c h e m a l j o w a n y c h , z n a l e z i o n y c h w G r u n e j - k a c h w P r u s i e c h W s c h o d n i c h , w P a k a l n i s z k a c h n a Ż m u d z i i w D w o r a k a c h w Ł o m ż y r i s k i e m , d o k ą d ł a t w o m o g ły w p ł y w y l i te w s k i e p r z e n i k a ć : P o d c z a s z y ń - ski: W y k o p a l i s k o z g r o b u n i e c i a ł o p a l n e g o p o d w s ią D w o r a k i - P i k o t y ( Z b i ó r w ia d . do a n t r o p . kraj. (. V II).— S z u k ie w ic z : D ziały a rc h e o l . i t. d. (R oczn. T o w . P r z y j . N a u k w W i l n i e II, s t r . 132). — A n a l i z a c h e m i c z n a b r o n z ó w l i te w s k i c h w y k a z a ł a r ó w n i e ż ich p o k r e w i e ń s t w o z w y r o b a m i ś r o d k o w o - e u r o p e j s k i e m i : S z u k i e w i c z : S k ł a d c h e m i c z n y b r o n z ó w p r z e d h i s t o r y c z n y c h i t. d. (R ocz. T o w . P r z y j . Nauk. w W i l n i e t V, str. 36). 3) K. S k i r m u n t t : Z n a j s t a r s z y c h c z a s ó w piętn, lite w . str. 94; p o d a n i e z a p i s a n e p r z e z M. D o w o j n ę S y l w e s t r o w i c z a . 4) S z u k i e w i c z : N a r z ę d z i a k a m i e n n e g ł a d z o n e ( Ś w i a t o w i t V, 51);—te n ż e : P o s z u k i w . a r c h e o l . (Mat. a n t r o p . a r c h e o l . X; 34 — 35); n a jb l iż s z e g r o b y n a l e ż ą do t y p u k o m ó r k a m i e n n y c h . 5) G r e w i n g k : Z u r A r c h ä o l o g i e d e s B altieu m i t. d. ( A r c h i v f. A n t r o p . V IL 90).—T y s z k ie w ic z : O k u r h a n a c h i t. d. str. 202. N a j w c z e ś n i e j s z e z a b y tk i n a d  b a ł t y c k i e c h a r a k t e r y z u j e G r e w i n g k j a k o : „ A n z e i c h e n e i n e s im I V J h r . v. C h r bis in ’s O s t b a l t i c u m r e i c h e n d e n s o w o h l a ltita lisc h e n als a l t g r i c h i s c h e n Cultu- r e i n f l u s s e s “ , (A r c h . f. A n t r o p . X, str. 317),

(18)

GENEZA PA ŃS TW A L IT EW S K IEG O . 1 7

nie znaleźli; możnaby to tłomaczyć naturalnem u świeżych przyby

szów ubóstwem, trudnością budowania trwałych mogił wobec rzad

kości kamienia, a przedewszystkiem połowicznością naszych wia

domości archeologicznych 1). Obok ciałopalenia praktykowano zdaje

się i grzebanie zwłok w ziemi.

Pobudką dla ludów litewskich do podjęcia wędrówki było

niewątpliwie poszukiwanie, lepszej doli. Czy to wróg mocniejszy

groził zagładą słabszemu plemieniu, czy za skąpo dostarczała po

żywienia pierwotna ojczyzna — dokładnie oczywiście niewierny.

Bardzo prawdopodobne, że względy ekonomiczne kierowały ło

dziami „emigrantów“; w każdym razie po wylądowaniu względy

te musiały się wysunąć na pierwszy plan i zmuszają przybyszów

do podejmowania wszelkich zabiegów, mogących dostarczyć poży

wienia dla nich samych i ich rodzin.

Zaczynają od bogactw naturalnych, leśnych i wodnych, roz

wijają myślistwo, bartnictwo, rybołóstwo. Są to procedery konie

czne, można je akceptować a priori bez dowodów. Obok tego je

dnak nieobce było Litwinom pierwotnym i rolnictwo, przynajmniej

od nich przejęli Finnowie nazwy zbóż, nasion, grochu, bobu i t. d.2).

W edług Tacyta Litwini z większem zamiłowaniem uprawiali zie

mię niż Germanowie 3), urodzajne Pomorze Pruskie nadawało się

do uprawy doskonale.

Znaczenie bursztynu jako najpoważniejszego w starożytności

artykułu eksportowego Litwy podkreślili i pogłębili dostatecznie

dawniejsi uczeni4). Znany był ten produkt od najdawniejszych

czasów, handel bursztynem rozwija się już w końcu epoki kamien

nej—zatem może jeszcze przed przybyciem Litwinów nad B ałtyk 3).

Bursztynowi zawdzięczamy lakoniczne zresztą, ale jedyne wzmianki

o Litwie u pisarzy starożytnych, od Tacyta począwszjL Natomiast

na ustrój społeczny litewski handel bursztynem nie wpłynął, ujmują

go w ręce kupcy obcy, typ kupca litewskiego nie zdołał się w y

tworzyć 6).

w w

*

‘) S z u k ie w ic z : P o s z u k . a r c h e o l . (Mat. antr. a r c h e o l . X ) s t r . 37. 2) B r u e c k n e r : S t a r . L i t w a 9— 10. 3) G e r m a n i a c. 45. r) V oig t: G e sc h . P r e u s s . I, 80—93. • 6) N i e d e r l e : L u d z k o ś ć i t. d. ( Ś w i a t o w i t III, 198).— V oig t: o. c. I, 115; ju ż H e r o d o t w ie, ż e z p ó ł n o c y E u r o p y s p r o w a d z a się c y n ę i b u r s z t y n . 6) S a m i L i t w i n i j a k o b y n ie znali w a r t o ś c i b u r s z t y n u ; w e d ł u g P y t h e a s a u ż y w a li go n a o p a ł z a m i a s t d r e w , w e d ł u g T a c y t a ze z d z i w i e n i e m p r z y j m o w a l i z ań z a p ł a t ę . —C. Plinii: Plist. N at. III, 269;—T a c y t: G e r m a n i a i t. d. c. 45.

Geneza Państwa Litewskiego