Prace konserwatorskie w województwie olsztyńskim w latach 1961-1968 (cz. II)

Czubiel, Lucjan

Prace konserwatorskie w

województwie olsztyńskim w latach

1961-1968 (cz. II)

Ochrona Zabytków 22/1 (84), 61-68

„M uzealnictw o” — Num er 16 — wydano. Num er 17 — przygotowano do druku i wydano. „Teka K onserw atorska”.

Wilanów — zaawansowane prace w ydawnicze. Stare Miasto w Poznaniu — zaaw an­

sow ane prace w ydawnicze.

B i b l i o t e k a . Pow iększyła się o 408 w olum inów nowych książek, 455 egz. czaso­ pism w tym 108 roczników.

Sprawozdaniem nie objęte są prace porządkowe, udostępnianie zbiorów, konsultacji, udział w komisjach i zjazdach, objazdy terenowe. Ośrodek liczy 14 pracow ników etatow ych w tym 3 adm inistracji i obsługi, 11 pracowników m erytorycznych. Trzeba przyznać, że tak niew ielka grupa ludzi przy tylu i tak różnorodnych zadaniach aby je spełnić m usiała spraw nie i harm onijnie pracować. Mimo w ielu trudności m oże­ m y stw ierdzić, że Ośrodek roku 1968 nie zmarnował.

Maria C harytańska

PRACE KONSERWATORSKIE W WOJEWÓDZTWIE OLSZTYŃSKIM

W LATACH 1961-1968 (CZ. II)

Zespoły urbanistyczne

R e s z e l (pow. Biskupiec) — zamek biskupi murowany z cegły, w dolnych partiach z kamienia polodow cowego, gotycki z II poł. XIV w. Bp Andrzej Batory (1711—1723) przebudowuje wnętrza skrzydła zachodniego, w latach 1822— 1823 odbudowa zamku po pożarze. Po ostatniej w ojnie obiekt na skutek braku użytkownika ulegał d ew as­ tacji (ubytki w pokryciu dachowym i murach, zagrzybienie murów i w ięźby dacho­ wej). Po przejęciu go przez Stow arzyszenie Społeczno-K ulturalne „Pojezierze”

zamek znalazł opiekuna. Dla potrzeb tego użytkownika wykonano częściową adap­ tację i zabezpieczenie budynku. W ym ieniono część w ięźby dachowej północnego

skrzydła, położono nowe pokrycie dachu skrzydła w schodniego i zachodniego. Do­ konano także pełnego odgrzybienia w ięźby dachowej i murów, zwłaszcza w p iw n i­ cach, a na zew nątrz założono izolację pionową. W 1961 r. założono nową podtynko- wą instalację elektryczną i oczyszczono studnię, która ma za zadanie osuszać dzie­ dziniec i pom ieszczenia piwniczne. W 1965 r. na zlecenie WKZ adaptowano na po­ m ieszczenia użytkow e Stow arzyszenia „Pojezierze” basztę narożną północno-w schod­ nią (murowaną z cegły). Podobnie uczyniono w 1967 r. z basztą w ciągu muru od strony północnej. Remont kapitalny przeprowadzały PKZ Oddz. w Gdańsku. Roz­ poznanie m ykologiczne w ykonała Politechnika Gdańska.

1. L idzbark W arm iński, zam ek biskupi, w i d o k od strony wschodniej, (fot. W K Z Olsztyn)

2. L idzbark Warm iński, zam ek biskupi, w id o k na przedzam cze od str ony połu dniowej (fot. W K Z Olsztyn)

3. Reszel, pow. Biskupiec, zam ek biskupi, w idok ogólny (fot. W K Z Olsztyn)

4. Reszel, pow. Biskupiec, zam ek biskupi, baszta na­ rożna, w id o k z dziedzińca (fot. W K Z Olsztyn)

Zabytki nieruchome

1965—66 całkow icie adaptowany na siedzibę władz m iejskich. Ratusz poddano grun­ townej m odernizacji, zwłaszcza wnętrz. W ymieniono w szystkie stropy i klatkę schodową na ceramiczne, uzupełniono w ięźbę i w ym ieniono całe pokrycie dachu, zainstalowano c.o. i założono instalację elektryczną i odgromową. Na elew acje ratusza zdecydowano położyć nowe tynki, pozostawiając jednak w stanie surowym dobrze zachow ane fragm enty lica, a także liczne profile łuków nad otworami drzw iow ym i i okiennym i, odsłonięto ponadto kilka otworów okiennych na górnych partiach. W szystkie projekty budowlane, dekarskie i instalacyjne w ykon ał PKZ Oddz. Gdańsk.

L i d z b a r k W a r m i ń s k i — oranżeria m urowana z cegły, tynkowana, pierwotnie pałacyk barokowy z XVII w., przebudowany w duchu klasycyzm u w drugiej poło­ w ie XVIII w. przez bpa I. Krasickiego. Budynek znajdował się w stanie znacznego zaniedbania (zagrzybienie, ubytki w podłogach, dachu, tynkach). Przeznaczony w I960 r. na bibliotekę pedagogiczną i agendy PPRN. W ymieniono podłogi, uzupeł­ niono pokrycie dachowe, położono nowe tynki, dokonano pełnego odgrzybienia. Pod­ czas prac rem ontowych odsłonięto liczne ślady murów, a także fragm enty otworów okiennych i drzwiow ych pierwotnej budowli. Budynek otrzymał także lokalne c.o. i instalację elektryczną. Projekt adaptacji w ykonali inż. W. K w iatkow ski i inż. T. Trzciński. Roboty budowlane w ykonała Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu w Ostródzie.

P r a b u t y (pow. Iława) — wieża kościelna, murowana z cegły z detalam i granito­ w ym i, gotycka z I połow y XIV w. Znajdowała się ona w stanie zaniedbania — liczne ubytki w ięźby dachowej i pokrycia. W 1961 r. wym ieniono częściow o przegniłe elem enty w ięźby, dach pokryto dachówką korytkową. Założono także instalację odgromową, wykonano okiennice w ew nętrzne oraz uzupełniono drew niane schody prowadzące na poszczególne kondygnacje. Zabezpieczające prace w ykon ały PKZ Oddział w Gdańsku.

P r a b u t y (pow. Iława) — brama m iejska zw. kw idzyńską, m urowana z cegły, gotycka z połow y XIV w., po pożarze w 1852 r. odbudowana w 1858 r. z przezna­ czeniem na w ięzienie, następnie adaptowana w 1908 r. na w ieżę ciśnień. O biekt po

5. Górowo Iławeckie, pow. Bartoszyce, ratu sz go­

tycki, stan w czasie prac konserw atorskich (fot. W K Z Olsztyn)

6. Prabuty, pow. Iława, brama k w id zy ń sk a , stan po kon serw acji (fot. W K Z Olsztyn)

1945 r. przestaje być użytkow any ze w zględu na poważne zarysowania m urów — w idoczne b yły w kilku m iejscach pęknięcia pionow e na głębokość całego muru.

Obiekt przeznaczony w 1961 r. na klub nauczyciela i m łodzieży w następnych latach został na ten cel adaptowany. Po usunięciu m etalow ego zbiornika na wodę, zrekon­ struowano dach nam iotowy. Położono żelbetonow e stropy m iędzykondygnacyjne, których zadaniem było m.in. zw iązanie konstrukcyjne popękanych murów m agi­ stralnych. Wykonano także klatkę schodową. Podczas prac odkryto zamurowaną okrągłą blendę na najwyższej kondygnacji i odsłonięto trzy otwory okienne, budy­ nek otrzym ał c.o., instalację elektryczną i odgromową. Projekt adaptacji opracował inż. arch. W. Połoczanin (PKZ Oddz. Gdańsk). Roboty budowlane i instalacyjne wykonane zostały przez PKZ Gdańsk.

R e s z e l (pow. Biskupiec) — most nad rzeką Sajną, murowany z cegły i kamienia polodow cowego — gotycki z końca XIV w., przebudowany w XVIII w. na w ięzienie, składa się z trzech kondygnacji. Konstrukcja obiektu znajdowała się w stanie za­ grożenia — nadm ierne obciążenie sklepień ziem ią i gruzem powodowało pękanie m urów i rozpieranie ścian bocznych. W 1957 r. wstrzym ano ruch kołowy w latach 1960— 1961 przeprowadzono prace budowlane. Po usunięciu kostki granitowej, usu­ nięto gruz i ziem ię zalegającą sklepienia m ostu, przem urowane zostały dwa przy­ czółki i korona ścian zew nętrznych oraz przęseł. N astępnie położono ław ę nośną i zalano ją asfaltem . Wykonano także m etalow e poręcze. Roboty w ykonało na zle­ cenie WKZ O lsztyńskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych.

L i d z b a r k W a r m i ń s k i — rzeźba św. Andrzej w Muzeum na zamku, późno- gotycka (pocz. XVI w.). Rzeźba drewniana, polichrom owana i złocona, przem alow a­ na w okresie późniejszym . Liczne ubytki drewna, pęknięta podstawa, liczne ubytki złocenia i polichromii. Po przeprowadzeniu szczegółowych badań technologicznych rzeźbę poddano konserwacji. — oczyszczono, dezynsekowano, nasycono środkiem owadobójczym , następnie podklejono odspojoną polichrom ię i wzm ocniono drewno nasycając je vin oflexem w toluenie. Wykonano następnie w zm ocnienie podstawy przez klinow anie drewnem lipow ym . Polichrom ię i złocenia częściowo uzupełniono przez punktowanie. Po konserwacji rzeźba eksponowana jest w muzeum. Konser­ w ację przeprowadził w latach 1967—68 zespół pod kierownictw em mgr Barbary Grabowskiej (PKZ Oddz. Gdańsk).

L i d z b a r k W a r m i ń s k i — m alow idła ścienne w tzw. Sali Sądowej na zamku. Przedstaw ienia: „D eesis”, „Ukrzyżowanie”, „Matka Boska z Dzieciątkiem i postacią Fundatora”, 9 postaci biskupów oraz ornament m asw erkow y i draperie. Datowane

7. Lidzbark W arm iński,

zam ek, malowidło ścien­ ne z krużganka. Głowa Madonny — fragment ze sceny „Ofiarowanie bis­ k u p stw a warmińskiego”. Stan z 1962 r. (fot. W K Z Olsztyn)

Zabytki ruchome

па ok, 1500 r., w y k o n an e te ch n ik ą tem p ero w ą. Z ostały one o dsłonięte już w 30 la ­ ta ch X X w ieku. P rz ed p rz y stą p ie n ie m do k o n se rw a c ji pow ierzch n ia m a lo w id eł p o ­ k ry ta b y ła k u rze m i b ru d em . W a rstw a m a la rsk a sproszkow ana, pobiały ro z w a r­ stw ione. Po p rze p ro w ad z en iu szczegółow ych b ad a ń technologicznych p rzy stąp io n o do k o n serw acji. Z abezpieczono całą p ow ierzchnię p o lichrom ii 3'°/o alkoholem p o li­ w inylow ym , m echanicznie oczyszczono z k u rz u i b ru d u , p ęcherze na ro z w a rstw io ­ nych pobiałach położono na alkohol p oliw inylow y, pęch erze w ty n k u położono na p o lioctan w in y lu , k ity p u n k to w an o b a rw n ik a m i na alkoholu p o liw inylow ym . K o n ­ se rw ac ję p rze p ro w ad z ił zespół pod k ie ru n k ie m kons. P io tra Ż yngiela (PKZ Oddz. G dańsk).

L i d z b a r k W a r m i ń s k i — m a lo w id ła ścienne w k ru żg a n k ach zam kow ych. O b e jm u ją one sceny fig u ra ln e — „W n ieb o w stąp ien ie” i „O fiarow anie b isk u p stw a w arm iń sk ieg o przez b isk u p a A nzelm a” oraz m a lo w id ła o rn a m e n ta ln e na sk le p ie n iu k ru żg a n k ó w w sk rzy d le zachodnim i północnym . G otyckie sceny fig u ra ln e zn a jd o ­ w ały się pod ty n k ie m i odsłonięto je sposobem m echanicznym . Po w y k o n an iu b ad a ń fizy ko-chem icznych p rzy stą p io n o do usu w an ia pobiał, k tó re zdejm ow ano w a rs tw o ­ wo, aż do o sta tn ie j leżącej bezpośrednio na w a rstw ie m a la rsk ie j. P on iew aż p o b ia ła n ie je d n o k ro tn ie silnie przy leg ała do w a rstw y m a la rsk ie j, p rzed usunięciem o sta tn ie j w a rstw y p o biały w strzy k iw a n o pod w arstw ę m a la rsk ą w odny ro ztw ó r alkoholu poliw inylow ego z glikolem etylenow ym i p ięciochlorofenolanem sodu, a n a stę p n ie p rz y p raso w y w an o k a u te re m celem p rz y k le je n ia jej do podłoża, aby nie od p ad ała w ra z z pobiałą. Po u su n ięciu pobiał łuszczącą się w a rs tw ę m a la rsk ą p o d k le jan o alk o h o lem poliw in y lo w y m i przy p raso w y w an o . P u d ru ją c e się fra g m e n ty zabezpie­ czono n asąc zając je w odnym ro ztw o rem alk o h o lu poliw inylow ego. G dy u su n ięto p obiały okazało się, że m iejsca m alo w an e u m b rą p o k ry w a pleśń. W zw iązku z tym p rzeprow adzono d ezynfekcję całego m a lo w id ła 1% ro ztw o rem p ię ciochlorofenolanu sodu w alk o h o lu etylow ym . M iejsca, w k tó ry c h p o ja w iła się pleśń p o k ry to w odnym ro ztw o rem ch lo rk u sreb ra. O gniska p leśn i po zaschnięciu zostały u su n ię te m e c h a ­ nicznie. Po zabezpieczeniu p o w ierzchni m alo w id ła u su n ię to n iew łaściw e k ity w a­ p ienne, a k raw ęd z ie ty n k u zabezpieczono polioctanem w in y lu w em u lsji w odnej. U b y tk i w ty n k u w ypełniono z a p raw ą p ia sk o w o -w ap ien n ą . Po k o n se rw ac ji m a lo ­ w id ła zostały u d o stę p n io n e zw iedzającym . K o n serw ac ję p rze p ro w ad z ił zespół pod k ie ro w n ic tw em m g r A n d rz e ja R óżańskiego (PKZ Oddz, G dańsk).

M alow idła o rn a m e n ta ln e na sk le p ie n iac h w ykonane były tech n ik ą tem p ero w ą w I poł. XV w. i z a k ry te 24 w a rstw a m i pobiał, a w n ie k tó ry ch m iejscach now ym i

8. N id z i c a , z a m e k , o r n a m e n t a l n e m a ł o - 9. N id z i c a , z a m e k , f i g u r a l n e m a l o w i d ł o śc i e n n e ze sali r y c e r -w i d ł o ś c i e n n e z k a p l i c y , s t a n p r z e d k o n - s k i e j — św. W e r o n ik a . S t a n po k o n s e r w a c j i , (fot, P K Z G d a ń s k ) s e r w a c j ą (fot. P K Z G d a ń s k )

tynkami. Po odkryciu m alow ideł sposobem m echanicznym w ykonano prace zabez­ pieczające przez kitowanie ubytków zaprawą wapienną i umacnianie pęcherzy sta­ rych tynków zastrzykami polioctanu w inylu. W ykonano także całościow e utrwalenie polichrom ii polioctanem w inylu. Po utrwaleniu w arstw y m alarskiej wykonano punktow anie scalające w form ie poziom ych kreskowań. Odkryte m alowidła udo­ stępnione zostały zwiedzającym . K onserw ację przeprowadził zespół studentów Ka­ tedry Technologii i Technik M alarskich UMK w 1968 r. pod kierownictw em mgr Marii Frölich {UMK Toruń).

N i d z i c a — m alow idła ścienne w kaplicy i sali rycerskiej na zamku. M alowidło w kaplicy przedstawia Drzewo Potępienia, sym bole ew an gelistów i ornament (ok. 1400 r.), w sali rycerskiej — św. Weronikę (ok. 1480). M alowidła w ykonane techniką temperową.

W kaplicy polichromia zachowała się jedynie na polach sklepienia, w blendzie za­ chodniej pierwszego przęsła, w blendzie nad lukiem w ejściow ym i w podłuczu. M alowidło konturowe, słabo czytelne. Kontur wzm acniany w czasie konserw acji w latach 1933—34. Powierzchnia pokryta kurzem i brudem. W arstwa malarska silnie sproszkowana, liczne ubytki w tynku i rozwarstwionych pobiałach. Całą pow

ierzch-10. Rychnow o pow. Ostróda kościół parafialny, polichromia na stropie — scena grzechu pierworodnego. Stan przed konserwacją, (fot P K Z Gdańsk)

nię polichrom ii zabezpieczono 3% alkoholem poliw inylow ym . M echanicznie oczysz­ czono z kurzu i brudu. Pęcherze na rozwarstw ionych pobiałach położono na alkohol p oliw in ylow y, pęcherze w tynku położono na polioctan w in ylu. Brzegi m alowidła i starego tynku zabezpieczono oraz dziurki po pęcherzach kitowano masą z gipsu i polioctanu. U sunięto fragm enty przem alowań na autentycznej w arstw ie m alarskiej. Całe m alow idło zabezpieczono 2,5% alkoholem poliw inylow ym , kity punktowano barw nikam i na alkoholu poliw inylow ym .

W sali rycerskiej polichrom ia zniszczona w 90%, powierzchnia pokryta kurzem, bru­ dem i kopciem po pożarze. W arstwa m alarska silnie sproszkowana o słabej przy­ czepności do podłoża. Duże ubytki tynku, widoczne są również bruzdy w yku te przy zakładanej niegdyś instalacji elektrycznej. Liczne pęcherze w tynku i rozw arstw io­ nych pobiałach. Kom pozycja słabo czytelna. Po przeprowadzeniu szczegółowych ba­ dań technologicznych polichrom ię poddano konserwacji. Spudrowaną w arstw ę m a­ larską zabezpieczono alkoholem poliw inylow ym , całą powierzchnię m alow idła oczy­ szczono z brudu, kurzu i kopcia m echanicznie {pędzlami) i chem icznie (woda destylo­ wana, alkohol bezw odny skażony acetonem). Pęcherze przyklejone polioctanem w i­ nylu, brzegi m alow idła i dziurki po pęcherzach zabezpieczono masą z gipsu i p oli­ octanu w inylu, całe m alow idło zabezpieczono alkoholem poliw inylow ym i punkto­ wano kity barw nikam i na alkoholu poliw inylow ym .

Po konserw acji m alowidła udostępnione są zwiedzającym . K onserwację przeprowa­ dził w roku 1964 zespół pod kierow nictw em mgr Barbary Grabowskiej (PKZ Od­ dział Gdańsk).

R y c h n o w o (Pow . Ostróda) — polichrom ia na stropie kościoła parafialnego, póź- nobarokowa (1727 r.), przedstaw iająca scenę grzechu pierworodnego. Drewno częś­ ciowo spróchniałe, zaatakowane przez grzyb i owady. (Polichromia złuszczona, odpa­

l i . Rychnowo, pow. Ostróda, kościół parafialny, p o li­

chromia na stropie — fragment. Stan w czasie kon­ serwacji. (fot. P K Z Gdańsk)

12. Frombork, pow. Braniewo, katedra, ambona w k a ­ plicy polskiej. Stan po konserwacji, (fot. W K Z Olsztyn)

da wraz z gruntem . Po przeprowadzeniu szczegółow ych badań technologicznych strop w raz z polichrom ią poddano zabiegom konserw atorskim . Łuszczącą się polichrom ię podklejono polioctanem w inylu z alkoholem poliw inylow ym . Drewno wzmocniono środkami chem icznymi. Odwrocie stropu nasycono Antoxem . W r. 1968 — po raz pierwszy w kraju — zakonserwow ano próbnie dwie deski stropowe przez nasycenie Primalem AC—33 (prod. NRF). Po konserw acji obiekt nadal służy celom kultowym . K onserw ację przeprowadził w latach 1967 — 68 zespół pod kierownictw em mgr Gra­ żyny Fiutakow ej (PKZ Oddz. Gdańsk).

F r o m b o r k (pow. Braniewo) — ambona z Katedry (kaplica polska). Drewniana, polichrom owana i złocona, z rzeźbami Samsona i czterech ew angelistów , barokowa ok. 1669. D rew no ambony zniszczone, silnie zaatakowane przez grzyb i owady, ubyt­ ki elem entów rzeźbionych, pęknięcia i rozklejenie poszczególnych elem entów . P oli­ chromia i złocenia spęcherzone i częściow o osypane. Po przeprowadzeniu szczegóło­ w ych badań technologicznych ambonę poddano konserwacji. Całość zdemontowano, oczyszczono z brudu i kurzu, podklejono polichrom ię i przeprowadzono dezynsekcję drewna pięciochlorofenolanem sodu. N astępnie drewno wzmocniono środkami che­ m icznym i, w ym ieniono spróchniałe części na nowe, rzeźby wzmocniono łatami i k li­ nami, zrekonstruow ano nogę Samsona, dwie konsolki, trzy twarze, w ym ieniono pod­ stawę, podłogę i jeden stopień schodów. W szystkie zrekonstruowane części w yko­ nano z drewna lipowego, niektóre uzupełnienia rzeźby wykonano trocinam i zm ie­ szanym i z żyw icą epoksydową. Po konserw acji ambona nadal służy celom kultowym . K onserw ację przeprowadził w r. 1964 zespół pod kierow nictw em mgr Barbary Gra­ bowskiej (FKiZ Oddz. Gdańsk).

Lucjan Czubiel

SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI DOTYCZĄCEJ

ZABYTKOWYCH ORGANÓW I PROSPEKTÓW ORGANOWYCH W POLSCE

Konferencja odbyła się dnia 22 listopada 1968 r. w Ośrodku Dokum entacji Zabyt­ ków w W arszawie. Ośrodek był jej inicjatorem i organizatorem.

Było to p ierw sze tego rodzaju zebranie w Polsce, gdzie na gruncie konserwatorskim spotkali się muzycy, m uzykolodzy i historycy sztuki ze służby konserwatorskiej. Zadaniem tego zebrania m iało być om ów ienie stanu zabytkowych organów i prospe­ któw organow ych w P olsce oraz w stępne przedyskutow anie sposobów ich in w en ­ taryzacji, dokum entacji oraz w łaściw ej konserwacji i ochrony.

Z zaproszonych gości w zięli udział: ks. mgr Tomasz Bojasiński, ks. dr Jan Chwałek, prof. Józef Chwedczuk, mgr Marian Dorawa, dr Jerzy Gołos, doc. Jan Jargoń, dr W łodzim ierz K am iński, prof. Stan isław Możdżonek, dr M irosław Perz, mgr K a­ zim ierz Piw kow ski; z przedstaw icieli Ośrodka D okumentacji Zabytków: dyrektor mgr Maria Charytańska, kierow nik Działu Zabytków Ruchomych dr Lech Krzyża­ nowski oraz mgr B olesław Bielaw ski.

W pierwszej części zebrania dyr. mgr M a r i a C h a r y t a ń s k a zapew niła, że Ośrodek uczyni w szystko co w jego m ocy, by przy ścisłej współpracy z różnymi środowiskam i sp ecjalistów rozw iązyw ać problem y dokumentacji i konserwacji za­ bytkow ych organów i prospektów organowych w Polsce oraz zachęciła do publiko­ wania w „Ochronie Zabytków ” artykułów problem owych z tej dziedziny.

Szczegółow e om ówienie dotychczasowych prac Ośrodka w tym zakresie oraz dal­ sze perspektyw y działania przedstaw ił mgr B o l e s ł a w B i e l a w s k ’i, który w ra­ m ach Działu Zabytków Ruchom ych pracuje nad tym zagadnieniem. Zabytkow ym i prospektam i organowymi Ośrodek zajął się już w 1967 r. Prowadzona ewidencja

Sprzęty kościelne