John Warren
Konserwacja tradycyjnych domów w
Bagdadzie
Ochrona Zabytków 38/1 (148), 45-49
1985
JOHN WARREN
KONSERWACJA TRADYCYJNYCH DOMÓW W BAGDADZIE
W 1980 r. prezydent B a g d a d u zapoczątkow ał now ą fazę w konserw acji zabytków m u zu łm a ń skie g o Iraku. Po raz pierwszy historyczne strefy B a g d a d u zostały o b ję te p ro gram em konserw atorskim w spieranym przez w ładze m ie j skie. W okresie pop rze d n im bard zo n ie w ie le prac konserw atorskich p o d e jm o w a n o , a d la większości b u d yn ków był to czas w zra sta ją c e g o p rze lu d n ie n ia i zniszcze nia. N owa p o lityka m iasta sp o w o do w a ła w yznaczenie stref ochrony ko n se rw a to rskie j, je d n o cze śn ie sporządzo no listę cennych budynków . W ład ze m iejskie zakupiły część tych zabytków i na początku 1981 r. rozpoczęły się b a d a n ia pierwszych z tych b u d yn kó w ; program o b ją ł 99 budynków , czas re a liza c ji ca łe g o pro g ra m u -
18 miesięcy.
Zespół brytyjskich a rc h ite k tó w z g ru p y APP The A rc h i te c tu ra l and P lanning P artnership, H orsham , London, B a g h d a d z b a g d a d zkim w sp ó łp ra co w n ikie m M a hm udem a l-A li o p ra co w a ł in w e n ta ryza cję każdego z budynków ,
1. Bagdad, plan ukazujący pierwotne miasto kalifów i roz budowę dziewiętnastowieczną, z zachowaną zabudową tra dycyjną; A — centrum
1. Baghdad, map showing the o rig in a l City of the Caliphs and the b u ilt-u p areas o f the mineteenth century city where tra d i tio n a l housing survived; A - site of Round City
2. Bagdad, dom nr 42 przy ulicy 12 (blok 419) przed kon serwacją
2. Baghdad, house 42 Street 12 Block 419 before restoration
o kre ślił stan techniczny, przyczyny zniszczeń, sto p ie ń p o d a tn o ści do re s ta u ra c ji. Na p o d sta w ie szczegółowych rysunków o p ra c o w a n o sp ecyfikacje m a te ria ło w e , w yty czne kon se rw a to rskie i d o k u m e n ta c ję tw o rzą cą p o d s ta wę do p o d ję c ia prac.
U rząd m iasta wyznaczył B engalską K o rp o ra cję Rozwoju (BC D ) ja k o p rzedsiębiorstw o w ykonawcze i w c ią g u czterech m iesięcy od przyjęcia p ro g ra m u pierwszy ro b o tn ik rozpoczął pracę.
Z niszczenia zawsze były nagm innym zjaw iskiem w tr a d ycyjn e j z a b u d o w ie B a g d ad u. Z ra c ji sw oje j ko n s tru kcji i loka ln ych okoliczności, zawsze tra k to w a n o te dom y ja k o zjaw isko doczesne, o określonym czasie trw a n ia . Jest to filo z o fia o k re ś la ją c a p o d e jście do sam ochodu i może być zro zu m ia ła w stosunku do dom ów , w których do n ie d a w n a nie było sposobu pow strzym ania a ta ku ter- m itów na d re w n ia n ą konstrukcję. Zniszczenie było zatem nie do u n ik n ię c ia i uznaw ano, że po okresie 50— 100 la t dom p o w in ie n być rozebrany, a na je g o m iejscu p o b u d o w a ny nowy.
3. Bagdad, części składowe bagdadzkiego domu z dziedziń cem
3. Baghdad, the elements of the courtyard house
W ciq g u stuleci tradycyjnych dom ów w B agdadzie wy kształciła się in te re su ją ca i o ryg in a ln a form a dobrze dostosow ana do w a ru n kó w klim atycznych i specyficznego c h a ra kte ru życia w m ieście. Każdy dom b u d o w a n o w o kół p ro sto ką tn e g o dziedzińca i chociaż każdy z nich był inny, wszystkie prezentow ały pewne o g ó ln e zasady i p o d le g a ły konkretnym przepisom , które n a d a ły im c h a ra kterystyczną je d n o ść i odm ienność wśród zabudowy innych m iast Islamu.
Tradycyjny dom b a g d a d zki był domem ta rm a , to znaczy
że na pierwszym piętrze m iał b alkon lu b ta rm a - ganek
o b ie g a ją c y d zie d zin ie c tak dalece, ja k było to możliwe, z otw artym i doń wszystkimi ważnymi po ko ja m i. Tej za sady nie stosow ano na poziom ie dziedzińca, gdzie z n a jd o w a ło się je d n o pom ieszczenie otw arte, zwane
iw a n lub ta la r . O g ó ln ie rzecz u jm u ją c - wszystkie w aż
ne iw a n y i ta la r y g ó rn e j ko n d yg n a cji były o tw a rte na
ganek, któ re g o ko lu m n a d a była w sparta na ośm iobo- cznych słupach zwieńczonych ka p ite la m i typu m u q a rn a .
Na poziom ie pierw szego piętra w ystępow ały ażurow e ekrany okien, zwanych ursi. O d d z ie la ły one reprezenta
cyjne pom ieszczenie, także zwane ursi. W wysoki naroż
nik dom u w to p io n y był schowek (czasam i dw a),
dostę-pny przez w łasne s p ira ln e schody z otw oram i na dzie dziniec, do sam ego ursi, czasam i na w e t I na ulicę. Te
m ałe kryjów ki, zwane k a b is h k a n , należały do szcze
g ó ln ie charakterystycznych i o ryg in a ln ych elem entów b a g d a d zk ie g o dom u z dziedzińcem .
K a b is h k a n , ursi, a naw et iw a n m ogą mieć, je śli je s t to
m ożliwe, okna wychodzące na ulicę. Część z nich wy p e łn ia ca łe ściany d rew nianych wykuszy, które w ysunięte przed lico dom u niem al d o ty ka ją podobnych konstrukcji ze strony przeciw nej, p o w o d u ją c tu n e lo w y c h a ra kte r ulic i skutecznie za s ła n ia ją c przed słońcem . W ysokie okna były c h ro n io n e kratam i, a często w yp e łn ia ły je kolorow e szkła.
D achy w fo rm ie tarasów były przystosowane do spania. Istotną cechą tra d ycyjn e g o dom u w B agdadzie je s t roz b u d o w a n a ko n d y g n a c ja p iw n ic — n e e m i s ird a b . N e e m — to pokój do połow y w to p io n y poniżej poziom u
g ru n tu , s ird a b — w nętrze p iw n iczn e o św ie tla n e zazwy czaj małym okienkiem od strony dziedzińca. O b yd w a te
typy pomieszczeń byw ały s k le p io n e spłaszczonym i k o p u łam i.
W o b e c ta k znacznej liczby pokoi we w nętrzu dom u, róż niących się te m p e ra tu rą - od c h ło d n e g o do bardzo g o rącego, nie dziw i fa kt, że typow a rodzina iracka prze mieszczała się w je g o w nętrzu, d o sto so w u ją c się trybem życia d o pory roku.
W środkowym Iraku nie w ystępuje b u d o w n ictw o kam ien ne. Zanim p o ja w iły się now oczesne m a te ria ły b u d o w la n e w ybór był skrom ny - ce g ła suszona, p a lo n a , tynk gipsow y, dre w n o palm ow e ja k o podstaw ow y elem ent konstrukcyjny u z u p e łn ia n y ele m e n ta m i topolow ym i, te- akow ym i, w późniejszym okresie innym i m iękkim i g a tu n kam i d rew na. G d y p o ja w iła się stal, używano je j g łó w n ie do ko n stru kcji łukow ych, w ym iany uszkodzonych e lem entów konstrukcyjnych - przede wszystkim podpór.
4. Bagdad, reperacja m ozaikowej dekoracji ceglanej 4. Baghdad, rep airing the brick-m osaic decoration
5. Bagdad, dobry przykład m ozaiki ceglanej nad wejściem do dom u nr 15 przy ulicy 32 (blok 423)
5. Baghdad, house 15 Street 32 Block 423, a w e ll preserved exam ple of brick-mosaic decoration to an entrance doorway
Ż e liw o zaczęło w yp ie ra ć d re w n o służące do b a lu stra d . G lin a n a to m ia st była i je st głów nym elem entem c h ro niącym przed w odą, kła d zio n a w arstw ow o na podłożu z e le m e tó w palm ow ych, służąca także ja k o ele m e n t sp rę ża ją cy belki poprzeczne. P raw idłow o reperow any d ach za p e w n ia ł trw ałość, lecz w braku s ta łe j re p e ra cji zniszczenia m ają c h a ra k te r gw ałtow ny. S kom plikow ane i e le g a n c k ie elem enty d e k o ra c ji d re w n ia n e j należą do g łów nych a kce n tó w ozdobnych dom ów b a g d a d zkich. W ykonyw ano z nich ekrany, stropy, płyciny, zaś p o łą czone z płytkam i ko lo ro w e g o szkła lu b lustra p o w o d u ją b o g a c tw o refleksów św ia tła we w nętrzach.
R estauracja nie p o le g a na w ykonaniu re p lik i tego, co is tn ia ło przedtem . Jest to proces b a rd zie j su b te ln y i d e lika tn y, w którym p ie rw o tn e m a te ria ły b u d o w la n e są w d u że j mierze zachow ane lub byw ają z a stą p io n e przez m a te ria ły o podobnym charakterze. W spółczesne m eto dy o ch ro n y stru ktu ry bud yn kó w i w zm a cn ia n ia je j są oczyw iście stosowane. Rzecz je d n a k w tym, że w p o d danym konserw acji dom u w idoczne je g o elem enty k o n s tru k c ji w iny być w ia ryg o d n e — dre w n o w in n o być d rew nem , a nie w łóknem szklanym, ce g ła c e g łą , a nie innym tworzywem. Tego rodzaju p o d e jście może m ieć za sto so w a n ie tylko w tra k c ie d łu g o trw a łe j pracy lu d zkie j.
I chociaż w iele czynności może o b e cn ie być ułatw ionych dzięki m e ch a n iza cji i w spółczesnej chem ii, praca kon serw atorska i restauratorska jest zawsze d łu g o trw a ła , w ym a g a ją ca staranności, w ysokiej u m ie ję tn o ści i w ra ż li wości w ykonawców . Konserw acja nie może być przedo brzona. Elementy wykończeniow e muszą m ieć ta k i c h a rakter, ja k i n a d a w a li im p ie rw o tn i b u d o w n iczo w ie . W ie l ka troska, a zarazem dyskrecja są nieodzow ne, aby u n i knąć perfekcjonizm u i sztuczności w pracach w ykończe niowych.
Rzemieślnicy z Bangladeszu za tru d n ie n i przez BDC o d p o w ia d a li tym kryteriom doskonale. W p ra w n i m urarze oczyścili cegłę, w ycięli ze starego podłoża m ałe i różno rodne elem enty ceram icznej m ozaiki, tw o rzą ce j typow e dla Islamu wzory o rn a m e nta ln e , i na p o w ró t je osadzili, używ ając tradycyjnych podłoży tynkowych. Spłaszczone kopuły i pendentyw y oczyszczono, w zm ocniono p ę knięcia konstrukcyjne, a elem enty ceglanych m urów o d b u d o w a no z bitu m iczn ą izolacją.
D e lik a tn e elem enty wykończeniow e w tynku stosow ane w gzymsach, mozaiki o p a rte na elem entach lustrzanych w ym agały szczególnych um iejętności. P odobnie rzecz się m iała, gdy usuw ano belki stropow e za a ta ko w a n e przez te rm ity: w ym ieniono je na p o d o b n e tra d ycyjn e elem enty o d p o rn e na a ta ki szkodników.
D łu g ie i żm udne godziny, nie p o zbaw ione napięć, p o ch ło n ę ło usuw anie w arstw przem alow ać na elem entach d rew nianych, b a d a n ie skła d n ikó w farby, p o d e jm o w a n ie decyzji — czy można je usuwać. O k ie n n ic e w yreperow a- no, zaś stolarka okien w zależności od potrzeby została w yreperow ana lub w ym ieniona.
M ieszkańcy odrestaurow anych dom ów zyskali znaczną popraw ę kom fortu mieszkań dzięki w p row a d ze n iu w sp ó ł czesnych in s ta la c ji, elektryczności, klim a tyza cji, in s ta la cji w od n oka n a liza cyjn ych i gazowych.
6. Bagdad, typowy kapitel w stylu m uqarna na kolum nie dziedzińca
7. Bagdad, fragm ent sklepień p iw
nic domu nr 25 przy ulicy 29 (blok 421)
7. Baghdad, house 25 Street 29
Block 421, in the neems low saucer domes on pendentives
8. Bagdad, dach po wym ianie usz kodzonych elem entów drewnianych 8. Baghdad, roofs were stripped and a ll decayed tim ber replaced
T radycyjne dom y m ajq znakom ity system w ie trz e n ia ; p o w ietrze p row adzone jest z poziom u dachu ku piw nicom przew odam i zwanymi b adgirs. Tam, gdzie było to m o żliw e — przyw rócono je do pierw otnych fu n k c ji, u su w a ją c p rzem urow ania. W ten sposób ożywczy strum ień p ó łn o c n o -za c h o d n ie j bryzy d o cie ra w okresie letnim w g łą b dom u. D odać należy, że umieszczony na d a chu k lim a tyza to r w spom aga w przekazyw aniu c h ło d n e g o p o w ietrza d o głów nych pokoi.
W tradycyjnych dom ach większość czynności k u ch e n nych w ykonyw ano na dziedzińcu, a na tarasowym d a chu często z n a jd o w a ł się piec chlebow y — ta n o u r. W d o m ach poddanych resta u ra cji je d n o z pomieszczeń przy
ziem ia zostało za m ie n io n e w nowoczesną kuchnię, p o d o b n ie ja k in n e pom ieszczenie — w łazienkę. Za tra d y cyjnym i, daw nym i drzw iam i w spółczesna te ra k o ta zdobi ściany w nętrza za w ie ra ją ce g o wszelkie współczesne u d o g o d n ie n ia .
D achy (tj. warstw y w ierzchnie ta ra só w ) zostały w zb o g a co n e współczesnym i w arstw am i izolacyjnym i, zapew n ia ją c skuteczniejszą niż dotychczas och ro n ę przed e kstrem alnym i te m p e ra tu ra m i. O d p o w ie d n io rozm iesz czone in s ta la c je elektryczne p o zw a la ją zastosować — gdy zachodzi potrzeba - g rze jn iki. Kuchenki gazow e i lodów ki należą do podstaw ow ego w yposażenia d o mów.
W ysoki poziom w ody g ru n to w e j może być rozwiązywany je d y n ie wówczas, gdy p o d e jm u je się d z ia ła n ia w o d nie sie n iu do g ru p y dom ów . M ożna wtedy skutecznie w ye lim in o w a ć n a d m ia r w ilg o c i w piw nicach i p o stę p u ją c e uszkodzenia m urów ce g la n ych . Lokalne z a p o b ie g a n ie p o d c ią g a n iu w ody g ru n to w e j rozwiązywano w za leżności od potrzeb poszczególnych budynków. O g ó ln ie rzecz u jm u ją c — b u d yn ki zostały o d re s ta u ro w a n e d la p e łn ie n ia p ie rw o tn e j fu n k c ji. D aw ne dom y m ogą z pow odzeniem służyć w przyszłości, je śli uzy ska ją p ra w id ło w e in s ta la c je i gdy są a tra kc y jn ie zlo kalizow ane, w otoczeniu o d p o w ie d n im do ich sta n
d a rd u . Aby to uzyskać, należy ca łe o to cze n ie re s ta u ro wanych budynków ulepszyć, aby ca ło ść o d p o w ia d a ła w spółcześnie akceptow anym norm om . Każdy dom h is to ryczny je st cząstką historycznego o rg a n iz m u m iasta i może p e łn ić swą fu n k c ję tylko wówczas, gdy ca ły kom pleks je s t od re sta u ro w a n y i p o d n ie s io n y d o wyższego poziom u użytkowego.
arch. John W arren The A chitectural and Planning Partnership
Horsham (tłum . Lech Krzyżanowski)
CONSERVING THE TRADITIONAL HOUSES OF BAGHDAD
In 1980 the M ayor of Baghdad in itia te d a new phase in the conservation of Baghdad's historic houses. Until then very little conservation had been done and the buildings were in the state of decay. Early in 1981 survey work began that was to cover some 99 houses in 18 months. A com plete inventory of all buildings was prepared, defining the ir circu mstances, decay, structural failures and suitability for resto ration. Necessary docum entation was drawn and soon resto ration work was undertaken.O rigin ally, by the nature of th e ir construction and local circu mstances, houses in Baghdad had been regarded as a tem porary thing and as a rule they lasted 50 to 100 years. Over the centuries they changed their character and got adapted to the clim ate and life conditions.
The article describes in de tail the principles and rules of bu ilding houses. Each tra d itio n a l house in Baghdad was built round a rectangular courtyard and it consisted of a number of rooms, each of which had its name and function and according to the tim e of the year the Iraqi fam ily could move round its house choosing the best place to stay (e.g. to get protection from the heat of the sun). The houses were
first bu ilt with mud brick and burned brick, cemented and plastered with juss; a soft gypsum plaster. For carpentry, the ubiquitous palm was used. Later on, steel came into use. One of the greatest achievements of house-building in Bag hdad was fine, elegant and very decorative tim be r work. The restoration of old buildings was aimed a t keeping the o rigin al m aterial so fa r as possible or replacing it with si
m ilar one. Modern methods of protecting the structure and servicing it were employed, with the respect paid to the f a it hfulness to the old. Such a process of restoration was long, careful, laborious and demanded high levels of skill and sensibility. The fin a l goal of preserving the o rig in a l character of the structures was achieved thanks to the loving care shown by skillful workers.
The restored houses have been equipped with modern fa c i lities such as electricity, a ir conditioning, plum bing and sani tation and gas. Roofs have been provided with insulation to keep out the heat of summer and to preserve w inter warms. To sum up, the buildings have generally been restored to serve th e ir original purposes and each of them is an in te gral pa rt of the urban complex.
MAREK KONOPKA
BIURO CZY PRACOWNIA BADAWCZA? *
B iura b a d a ń i d o k u m e n ta cji zabytków są je d n o stka m i, które fu n k c jo n u ją już po n a d 18 la t i sta n o w ią znaczną część placów ek zaliczanych do służby ko n se rw a to r skiej 1. Do d zisia j je d n a k is tn ie ją w ą tp liw o ści co do sta tusu biu r, zasięgu i zakresu ich o d d zia ływ a n ia , ich u p ra w n ie ń oraz re la c ji między nim i a a d m in is tra c ją .
N ie ma również jasności, w ja k im kie ru n ku in stytu cje te p o w in n y się rozw ijać, i nic dziw nego, gdyż n ig d y nie został u re g u lo w a n y je d n o zn a czn ie ich status p ra w n y 2. Z rozum iałe w ta k ie j sytuacji, że w c ią g u k ilk u nastu la t u trw a liły się w różnych środow iskach o d m ie n ne tra d y cje i osobliw ości, toteż istn ie ją między b iu ra
* Tekst powyższy jest adaptow aną dla celów wydawniczych wersją referatu przedstawionego na ogólnopolskiej konfe rencji kierowników Biur Badań i Dokum entacji Zabytków w O jrzanow ie w dn. 24— 25 kwietnia 1983 r.
Od red akcji: W ramach dyskusji konserwatorskich, których brak do tkliw ie odczuwamy, drukujem y referat Autora, m a ją c w niektórych problem ach stanowisko odrębne. Ponieważ dyskusja na ten tem at jest potrzebna, wyrażamy przeko nanie, że publikowany tekst może jq pobudzić.
1 O prócz pracowników biur badań i dokum entacji zabytków należałoby do służby konserwatorskiej zaliczyć wojewódzkich konserwatorów zabytków i ich współpracowników, pracow ni
ków projektow ania, nadzoru oraz wielu pracowni PP PKZ, niektórych pracowników muzeów realizujących zadania z za kresu ochrony zabytków, a także pracowników konserw ator skich Ministerstwa Kultury i Sztuki. W sumie grupa ta liczy obecnie ok. 4000 osób.
2 Biura funkcjonują na podstawie decyzji wojewodów o ich pow ołaniu i zgodnie ze statutam i uzgadnianymi między w o jew odą i ministrem kultury i sztuki. Brak natom iast ure gu lo wań prawnych ujmujących ogólne zasady i formy ich d z ia łania.
Wzorem statutu stał się publikowany statut BBDZ w B ia łymstoku, a od 1975 r. Regulamin opracowany przez ZMiOZ MKiS.
