Srebrny Jubileusz

Marek Konopka

Srebrny Jubileusz

Ochrona Zabytków 40/4 (159), 239-242

ARTYKUŁY

25 LAT OŚRODKA DOKUMENTACJI ZABYTKÓW

MAREK KONOPKA

SREBRNY JUBILEUSZ

W 1987 roku m inęło 25 la t d zia ła ln o ś c i O śro d ka D o ­ kum entacji Zabytków w W arszaw ie, p o w o ła n e g o przez M in istra K ultury i Sztuki „w celu u s p ra w n ie n ia in w e n ­ taryzacji zabytków d la ra c jo n a ln e g o p l a n o w a n ia i k o n ­ serwacji zabytków...”

1.

Ta jubileuszow a d a ta s k ła n ia do p róby skrótow ej o ce ­ ny dotychczasowych d o k o n a ń oraz re fle ksji na te m a t przyszłości te j in stytu cji. O śro d e k w 1962 roku został wydzielony z C e n tra ln e g o Z arządu M uzeów i O c h ro ­ ny Zabytków (o b e cn ie D e p a rta m e n t O c h ro n y D ó b r K u l­ tury, Muzeów i Plastyki). In ic ja to re m stw orzenia O ś ro d ­ ka, tw órcą ko n ce p cji je g o d z ia ła n ia oraz pierwszym dyrektorem był prof. Kazim ierz M a lin o w s k i.

Podstawowym zada n ie m O D Z było i je s t c e n tra ln e g ro ­ m adzenie d o k u m e n ta c ji zabytków i u d o s tę p n ia n ie je j wszystkim zainteresow anym .

D ziałalność O D Z w pierwszych la ta ch była bardzo skromna — z a le d w ie sześcioosobowy zespół, p ra cu ją cy w pięciu po ko jach Pałacu Prym asowskiego, o p ra co w y­ w a ł zbiory po byłym C Z M iO Z .

O środek p rze ją ł karty ew id e n cyjn e a rc h ite k tu ry (tzw. zielone), które posłużyły do sporządzenia pierwszego spisu i kla syfika cji z a b y tk ó w 2. P rzeprow adził e w id e n cję zabytków ruchom ych na kartach, których kon ce p cja pow stała jeszcze w C Z M iO Z , dla o b ie k tó w z n a jd u ją ­ cych się poza m uzeam i. Również z C Z M iO Z O śro d e k p rze ją ł b ib lio te k ę oraz m ateriały, które stały się zacząt­ kiem D ziałów A rchiw um i M u ze a ln ictw a . D z ia ła ln o ść w ydaw niczą O D Z rozpoczął od p rze ję cia i w yd a w a n ia „O c h ro n y Z a b y tk ó w " oraz serii książkow ej pn. Teka Konserw atorska.

W podsum ow aniu dziesięciu la t m gr M a ria C h a ryta ń - ska 3, d ru g i d yre kto r in stytu cji w la ta ch 1966-1974, p o d ­ kreśliła, że w tym okresie O śro d e k po pierwsze dążył do zgrom adzenia ja k najw iększej ilo ści d o k u m e n ta c ji zabytków, je j usystem atyzow ania i skla syfiko w a n ia , a po d ru g ie do s ku p ie nia w ie lu stałych w s p ó łp ra c o w n i­ ków, dla których stał się in stytu cją w s p ie ra ją c ą , a za­ razem korzystającą z ich w iedzy i d o św ia d cze n ia . Po 10 latach is tn ie n ia zespół O śro d ka liczył ju ż 26 osób i zajm ow ał o d b u d o w a n y z niem ałym trudem budynek przy ul. Brzozowej 35. Jednak w dalszym c ią g u była to niew ielka in stytu cja , która — ja k się wówczas w yd a ­ w a ło — o s ią g n ę ła sw oje a p ogeum . Zakres d z ia ła n ia O środka je d n a k znacznie przekroczył p o te n c ja ln e m ożli­ wości te g o zespołu. Już bow iem w tym pierwszym o kre ­

sie d z ia ła ln o ś c i znacznie powiększył się z b ió r k a rt e w i­ dencyjnych zabytków ruchom ych, pow sta ła e w id e n c ja miast, archiw um pozyskało „Teki G lin k i” i o g ro m n ą spuściznę po prof. G e ra rd zie C io łku , pow iększyła się fo to te ka , a w ydaw nictw a ruszyły z dw om a s e ria m i Bi­ b lio te k i M u ze a ln ictw a i O ch ro n y Z a b ytkó w : A — d ru k o ­ w aną, pośw ięconą ka ta lo g o m rysunków a rc h ite k to n i­ cznych i В — p o w ie la n ą , p rze d sta w ia ją cą przede wszy­ stkim prace w arsztatow e i m e todologiczne oraz g łó w n e w ydarzenia z zakresu ochrony zabytków i m u z e a ln ic ­ tw a 4. Już wówczas O śro d e k p o d ją ł w ie le in ic ja ty w w y­ kraczających poza g ro m a d zen ie i u d o s tę p n ia n ie z b io ­ rów. Do nich zaliczyć należy cykl k o n fe re n c ji n a u k o ­ wych pośw ięconych konserw acji zabytków ruchom ych, u trw alonych w p u b lik a c ja c h serii B5, a także pierwsze nieśm iałe próby n a w ią za n ia łączności z terenow ym i b iu ­ ram i d o k u m e n ta c ji zabytków , które p o w o ływ a n o w tym o kresie przy w o je w ó d zkich ko n se rw a to ra ch zabytków , w dużej mierze z in icja tyw y O D Z .

W następnych 15 la ta ch (od 1972 r.) O ś ro d e k k o n ty n u ­ ow a ł dw a zasadnicze kie ru n ki d zia ła ln o ś c i, które zo sta ­ ły określone w pierwszym d zie się cio le ciu . Ta pozytyw­ na „za ch o w a w czo ść" w znacznej mierze o k re ś liła to żsa ­ mość zespołu, a zarazem w p łyn ę ła na p rze trw a n ie p o d ­ stawowych zadań określonych w re g u la m in ie O D Z .

1 Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki nr 166 z 22 grudnia 1961 r. o powołaniu Ośrodka Dokumentacji Zabytków w W ar­ szawie (Dz. Urz. MKiS 1962 nr 1, poz. 6).

2 Spis zaby tków a rc h it e k tu r y i b u d o w n ic tw a . Warszawa 1964.

3 M. Charytańska, Pierwsze dziesię cio le cie . „Ochrona Za­ bytków” 1971 nr 4, ss. 229-234.

4 Np. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria A:

K a t a lo g rysunków arc h ite kto n ic z n y ch ze z b io r ó w M u z e u m N a ­ ro d o w e g o w Krakow ie. Warszawa 1986; seria В: M. Osta­ szewska, Przenoszenie m a l o w id e ł ściennych w Polsce. W ar­ szawa 1979; Rola i m ie jsce m uze ó w w w y c h o w y w a n iu m ł o ­ dzieży. Praca zbiorowa. Warszawa 1980; O c h r o n a o b ie k t ó w m uz ealnych (sym pozju m ko nserwatorskie). Praca zbiorowa. Warszawa 1986.

5 Np. Ko n se rw a c ja z a b ytk ów m eta lo w y ch (materiały z konfe­ rencji w Poznaniu 25—26 X 1962 r.). Biblioteka Muzealnict­ wa i Ochrony Zabytków, seria В, T. V. Warszawa 1963; Z a ­ g a d n i e n ia ko n se rw a cji za bytkowych tka n in i skóry (materiały z konferencji w Łodzi 30 IX—1 X 1963 г.). T. IX. Warsza­ wa 1964; K o n s e rw a cja k a m i e n ia w a rc h it e ktu rze i rzeźbie

(materiały z konferencji w Toruniu 20-22 X 1966 г.). T. XIX. Warszawa 1967 i wiele innych.

Równocześnie je d n a k w la ta ch tych n a s tą p ił dalszy rozwój O środka. Z biory zostały znacznie pow iększone, a u d zia ł in stytu cji w o rg a n iz a c ji d z ia ła n ia służb ko n ­ serw atorskich bardzo się zwiększył. N ie w ą tp liw ie wy­ n ikn ę ło to z istniejących potrzeb, lecz n ie m a łą rolę o d e g ra ły osobowość i z a in te re so w a n ia trzeciego dyre k­ to ra O D Z , prof. W o jc ie c h a K alinow skiego, który o b ją ł to stanow isko w 1975 r., po rocznym p e łn ie n iu tych obow iązków przez mgr B arbarę Lenard.

Przede wszystkim D ział Zabytków A rc h ite k tu ry i B udow ­ nictw a p o d ją ł n ie ja k o od nowa o p ra c o w a n ie e w id e n c ji o b ie któ w a rch ite ktu ry i b u d o w n ictw a . Jako d o ku m e n t podstaw ow y w p row adzone zostały karty tzw. białe, zn a ­ cznie rozbudow ane w stosunku do poprzednich w za­ kresie opisu merytorycznego i serwisu fo to g ra fic z n e g o , o b e jm u ją c e również d e ta l arch ite kto n iczn y. Ich u p o w ­ szechnienie było zadaniem trudnym przede wszystkim ze w zględu na zwiększone w ym a g a n ia sta w ia n e oso­ bom o pracow ującym karty. P onadto s ta ra n o się uw ­ zg lę d n ić również obiekty d o tą d p o m ija n e w e w id e n c ji, przede wszystkim zaś zabytki b u d o w n ictw a d re w n ia n e ­ go. W latach 1975—1986 D zia ł Zabytków A rc h ite k tu ry zgrom adził 30 tysięcy ka rt ew idencyjnych, w tym 15 tysięcy ka rt dotyczących zabytków b u d o w n ictw a w ie j­ skiego, co pozw o liło na z a p isa nie obrazu te g o b u d o w ­ nictw a, systematycznie z n ik a ją c e g o z kra jo b ra zu k u ltu ­ row ego kraju.

Równocześnie z w prow adzeniem ka rt „b ia ły c h ” ro zp o ­ częto prace nad nowym spisem na tzw. fiszkach, w którym u w zg lę d n ia n o także obiekty pow stałe po p o ­ ło w ie XIX w. In icja to rzy te g o przedsięw zięcia p rzypu­ szczali, że znajdzie się w nim ok. 100 tysięcy za b y t­ ków. Tymczasem spisem o b ję to ponad 300 tysięcy o b ie k ­ tów, Z a re je stro w a n o w ie le zabytków pom iniętych we wcześniejszych spisach. Sporządzenie ta k szeroko p o ­ m yślanego spisu to ogro m n e przedsięwzięcie, które przez w ie le la t a n g a żo w a ło c a łko w icie p ra co w n ikó w D ziału Zabytków A rc h ite k tu ry i B udow nictw a. Jego re­ a liz a c ja była m ożliwa tylko przy ścisłej w sp ó łp ra cy z te ­ renowym i biuram i d o k u m e n ta c ji zabytków. Sukcesywne p u b lik o w a n ie spisu zabytków a rc h ite k tu ry i b u d o w n i­ ctw a o b e jm u ją c e g o 50 tom ów (!) je s t kolejnym w ie lo ­ letnim zadaniem . Zmusza zespoły d o ku m e n ta cyjn e b iu r w ojew ódzkich do s ta łe g o w e ryfiko w a n ia in fo rm a c ji o zasobach zabytkowych, a O śro d e k — do tw orzenia p e łn ej kartoteki o b ie któ w a rc h ite k tu ry i b u d o w n ictw a w chodzących w zakres zainteresow ań konserw atorów . W okresie 25-le tn ie j d zia ła ln o ś c i O środka e w id e n c jo ­ n ow ano także m iasta historyczne (o ko ło 1400). W Pra­ cow ni U rbanistycznej z n a jd u ją się także zbiory: s tu ­ diów historyczno-urbanistycznych (około 600), p la n ó w m iast zabytkowych (o ko ło 500) oraz d o k u m e n ta c ji fo to ­ g ra fic z n e j (o ko ło 6500 zd ję ć lotniczych). W szystkie te m a te ria ły są stale a k tu a lizow a n e .

D zia ł Z abytków Ruchomych dzięki pro w a d ze n iu syste­ m atycznej e w id e n c ji zabytków ruchom ych (rocznie o k o ­ ło 10 tysięcy kart) w la ta c h osiem dziesiątych zg ro m a ­ d ził zb ió r przekraczający 200 tysięcy kart. P o ja w iła się w ię c konieczność w łą cze n ia e w id e n c ji do systemu kom puterow ego. Było to m ożliw e je d y n ie przy s ta łe j pomocy w sp ó łp ra co w n ikó w z zewnątrz. C ały z b ió r ka rt zabytków ruchom ych został zapisany na dyskach kom puterow ych do 1985 r., a zdobyte w tym czasie d o ­ św iadczenia okazały się bezcenne w m om encie, gdy p o ja w iła się re a ln a szansa na o b ję c ie systemem kom ­ puterowym innych zb io ró w kart w O D Z oraz b iu r te ­

renow ych. K om puteryzacja sp ow odow ała konieczność s tw o rze n ia serii sło w n ikó w te rm in o lo g iczn ych , których proces o p ra c o w y w a n ia je s t n a d e r żmudny. M im o to o p u b lik o w a n o iklka dom ów , będących wzorcem dla n a ­ stępnych 7.

T w orzenie w zorów ka rt e w idencyjnych i ich s p ó jn eg o systemu dosto so w a n e g o do potrzeb kom puteryzacji, a d e k w a tn e g o do w ym ogów różnych dyscyplin n a u k o ­ wych, d la których o b ie kty inw e n taryzo w a n e są p o d s ta ­ wowym i ź ró d ła m i in fo rm a c ji, a n a stę p n ie w p ro w a d z a ­ nie te g o systemu ja k o o b o w ią z u ją c e g o d la wszystkich w yko n a w có w — rozpoczęto już w pierwszym okresie d z ia ła ln o ś c i O śro d ka . O d 1975 roku o p ra co w yw a n o c a ły zestaw k a rt (d la zabytków : nieruchom ych, a rc h e ­ o lo g iczn ych , te c h n ik i, cm entarnych), u w zg lę d n ia ją cych je d n a k u sta lo n y w O śro d ku podstaw ow y m oduł. W p ro ­ w a d z e n ie tych ka rt nie n a stę p o w a ło je d n a k przez za ­ rzą d ze n ia . O ś ro d e k ko n tro lo w a ł m erytorycznie karty n a d s y ła n e przez b iu ra d o k u m e n ta c ji zabytków , a n a ­ w e t w znacznej części (n ie k ie d y do 5 0 % ) fin a n s o w a ł

ich opra co w yw a n ie .

Ta o s ta tn ia spraw a przysporzyła niem al całem u zespo­ ło w i O śro d ka w ie lu uciążliwych obow iązków a d m in is tra ­ cyjnych, nie w ystępujących w pierwszym okresie je g o is tn ie n ia .

W 1976 r. O śro d e k p o d ją ł się ko o rd yn a cji prac b a d a w ­ czych w ram ach m iędzyresortow ego program u MR III-5 „P o m n ik i ku ltu ry — źródłem św iadom ości n a ro d u ” , fin a n s o w a n e g o przez M inisterstw o Kultury i Sztuki i Polską A k a d e m ię N auk. U m o ż liw iło to n a w ią z a n ie s ta łe j w s p ó łp ra c y z in stytu cja m i n a u ko w o -b a d a w czy­ mi c a łe g o k ra ju . G łów nym i p a rtn e ra m i stały się: U n i­ w ersytet M ik o ła ja K opernika w Toruniu, P o lite ch n ika W ro cła w ska oraz w ie le re g io n a ln y c h tow arzystw n a u k o ­ wych, ja k : Poznańskie Towarzystwo P rzyjaciół N auk, D o ln o ś lą s k ie Towarzystwo S p o łe czn o -K u ltu ra ln e , K ie le c­ kie i Radomskie Towarzystwa N aukow e. D zięki tej w sp ó łp ra c y O ś ro d e k m ógł rozpocząć e w id e n c ję trz e ­ cie g o sto p n ia , np. tw orzenie ka rto te ki w yrobów i z n a ­ ków złotniczych, instrum entów muzycznych, o rg a n ó w i tw o rze n ie fo to g ra fic z n e j e w id e n c ji w ybranych zespo­ łó w a rc h ite k tu ry . Istotne są także p race s tu d ia ln e z zakresu h is to rii zabytków te c h n ik i oraz nad syntetycz­ nymi u ję c ia m i ka rto g ra ficzn ym i i a n a liz a m i zg ro m a d zo ­ nych m a te ria łó w inw entaryzacyjnych. Ze środków te g o p ro g ra m u sfin a n so w a n o rów nież p row adzone przez w ie ­ le la t b a d a n ia a rc h ite k to n ic z n o -a rc h e o lo g ic z n e przy cennych o b ie k ta c h a rc h ite k tu ry ro m a ń skie j — w M o ­ g iln ie , S trzelnie i Trzemesznie. Prace te stworzyły p o d ­ stawy do zo rg a n iz o w a n ia specjalistycznych s tu d ió w na U M K w zakresie b a d a ń a rc h e o lo g iczn ych nad z a b y t­ kami a rc h ite k tu ry średniow iecza. W o b e c znacznego wzrostu liczby ta kich badań w Polsce metody w y p ra ­ co w a n e w ich tra k c ie m iały c h a ra k te r modelowy. Tym samym O śro d e k rozpoczął d z ia ła n ia , które w pierwszym d z ie s ię c io le c iu uzn a w an o za przedw czesne i p la n o w a ­ no je na d a le k ą przyszłość.

N owym zad a n ie m podjętym przez O D Z w 1978 roku sta ła się system atyczna in w e n ta ryza cja stanow isk a r ­ ch e o log iczn ych , któ re j zasady szczegółowe w p o sta ci p ro g ra m u A rc h e o lo g ic z n e g o Z d ję c ia Polski (ja k zw ykle 6 Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki nr 90 z 31 sierpnia 1962 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego O ­ środkowi Dokumentacji Zabytków w Warszawie (Dz.Urz. MKiS 1962 nr 10, poz. 90).

7 Np. M. Gradowski, Z. Żygulski, Słownik p o ls k ie j t e r m in o lo g ii u z b ro je n ia historycznego. Warszawa 1982.

przy u d z ia le i in s p ira c ji środow iska) pow stały w O ś ro d ­ ku. Przedsięwzięcie to, p la n o w a n e na 20—25 la t, wy­ m a g a ło p rze ję cia o p ie ki m erytorycznej rów nież nad d z ia ła n ia m i kon se rw a to ró w a rc h e o lo g iczn ych w z a kre ­ sie m etod d o k u m e n ta c ji sta n o w isk a rc h e o lo g iczn ych i u ję ć k a rto g ra fic z n y c h . W ym a g a ło to ro zw ią za n ia k il­ ku innych p ro b le m ó w , ja k np. ro z p o zn a n ia a rch iw ó w różnych in s ty tu c ji, o p ra c o w a n ia zasad e w id e n c ji s ta ­ now isk a rch e o lo g iczn ych w m iastach, szkolenia w yko­ naw ców AZP i u p o w szech n ia n ia m etod badań o s a d ­ niczych. Z a o w o co w a ło to system atycznie o rg a n iz o w a ­ nym i prow adzonym przez O D Z S tudium A rc h e o lo g i­ cznym. O śro d e k p rze ją ł też od Z arządu M uzeów i O c h ­ rony Z abytków w y d a w a n ie „In fo rm a to ra A rc h e o lo g ic z ­ n e g o ” , z a w ie ra ją c e g o ko m p e n d iu m w iedzy o re z u lta ­ ta ch corocznych b a d a ń w ykopaliskow ych. W szystkie te z a d a n ia sp o w o do w a ły konieczność stw orzenia c e n tra l­ nej ka rto te ki stanow isk a rch e o lo g iczn ych , do któ re j napływ a rocznie oko ło 25 tysięcy kart.

D z ia ła n ia zw iązane z pro w a d ze n ie m e w id e n c ji za b yt­ ków łączą się ze sta le fu n k c jo n u ją c y m systemem kom u­ n ik o w a n ia się z różnym i zespołam i badaw czym i czy kon se rw a to rskim i. Jeśli w pierwszym d z ie się cio le ciu O ś ro d e k ko n c e n tro w a ł się na o rg a n iz a c ji k o n fe re n c ji pośw ięconych z a g a d n ie n io m m etod konserw acji za b yt­ ków, to w następnych la ta c h n ie m a l każdego roku przy­ g o to w yw ał s p o tka n ia , sym pozja lu b k o n fe re n cje p o ­ św ięcone różnej tem atyce. M ia ły one c h a ra k te r szko­ leń, dotyczyły istotnych te m a tó w (np. z a g a d n ie n ia w a ­ lo ryza cji zabytków , o c h ro n y zabytków te c h n ik i, kom ­ p u te ryza cji czy b a d a ń osadniczych). Równie w ażny je st system atyczny u d zia ł p ra c o w n ik ó w O śro d ka w licznych k o n fe re n c ja c h o rg a n iz o w a n y c h przez in n e in stytu cje , na których n a jczę ście j p re z e n tu ją w łasne referaty. N ie można też p o m in ą ć u d z ia łu s p e c ja lis tó w z a tru d n io ­ nych w O śro d ku w p ra ca ch kom isji, zespołów e ksp e r­ tó w czy na n a ra d a c h . Trzeba też p o d kre ślić n ie m a l perm anentny udział O ś ro d k a w o p racow yw aniu licz­ nych ocen i ra p o rtó w przygotow yw anych d la Z arządu M uzeów i O ch ro n y Z a b y tk ó w M in is te rs tw a K ultury i Sztuki. Ten czynny u d z ia ł p ra c o w n ik ó w O D Z w ro zw ią ­ zyw aniu różnych p ro b le m ó w ko nserw atorskich oraz ich in ic ja ty w y w tym zakresie b u d u ją a u to ry te t O śro d ka i kszta łtu ją o p in ię w w ie lu ważnych d la och ro n y za b yt­ ków i m u ze a ln ictw a kw estiach.

Zakres i tem atyka p o d e jm o w a n ych przez O śro d e k przedsięw zięć w p ływ a ły na rozw ój d zia łó w tw orzących dla pozostałych zaplecze in fo rm a c y jn o -d o k u m e n ta c y j- ne oraz szeroko u d o s tę p n ia ją c y c h d o ro b e k i zbiory in ­ stytucji. R ozbudow any został D z ia ł W yd a w n ictw , który poza system atycznym p u b lik o w a n ie m w ym ienionych serii rozpoczął w 1977 roku w y d a w a n ie w wysokim n a ­ kładzie in fo rm a to ra „S p o tk a n ia z Z a b y tk a m i” , przezna­ czonego przede wszystkim d la o d b io rc y m asow ego. W y­ soki poziom edytorski i m erytoryczny te g o w yd a w n ictw a oraz o g ro m n y o d d źw ię k społeczny, z ja k im się ono sp o tka ło , u m o żliw iło p rzekształcenie go w cza so p i­ smo - n a jp ie rw w k w a rta ln ik , a n a s tę p n ie w d w u m ie ­ sięcznik. D zia ł W yd a w n ictw p u b lik u je o b e c n ie 3 cza­ sopism a i p rze cię tn ie 8 ty tu łó w książkowych rocznie, o łą c z n e j o b ję to ś c i ok. 200 artkuszy w ydaw niczych 8. D zia ł A rch iw u m w zb o g a c ił się o ko le jn e zespoły (spuś­ cizna po prof. prof. B oh d a n ie M a rc o n im i Ignacym Tłoczku), a także kilka m niejszych zb io ró w a rc h iw a l­ nych. S ystem atycznie prow a d zo n e kw erendy m a te ria ­ łó w ik o n o g ra fic z n y c h zabytków z n a jd u ją c y c h się w

z b io ra c h polskich i in w e n ta ry z a c ja rysunków stały się p o d sta w ą do w yd a w a n ia d ru k o w a n e j serii A B ib lio te k i M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Zabytków , o b e jm u ją c e j k a ta ­ lo g i rysunków a rch ite kto n iczn ych w zbiorach uniw ersy­ te ckich , m uzealnych i innych a rch iw a ch .

D z ia ł M u z e a ln ic tw a system atycznie z b ie ra ją cy in fo rm a ­ cje o muzeach przygotow ał in fo rm a to r Muzea w Pol­ sce. O p ra c o w u je też bieżącą b ib lio g ra fię zaw artości w y d a w n ic tw m uzealnych i w s p ó łp ra c u je z m ię d zyn a ro ­ dowym systemem b ib lio g ra fii m uzealnej. W 1981 roku p rz e ją ł re d a k c ję sp e cja listyczn e g o rocznika „M u z e a l­ n ic tw o ” . Prowadzi rów nież system atycznie m ik ro film o ­ w a n ie krajow ych in w e n tarzy m uzealnych. F ototeka O D Z z g ro m a d z iła w cią g u tych la t około 70 tysięcy n e g a ty ­ w ów fo to g ra fic z n y c h dotyczących zabytków a rc h ite k ­ tury, a fu n k c jo n u ją c a w je j ram ach Pracow nia F oto­ g ra fic z n a re a liz u je rocznie około 3 tysięcy o d b ite k fo ­ to g ra fic z n y c h na zle ce n ie in te re sa n tó w z zew nątrz i d la p o trze b O śro d ka .

W B ib lio te c e O D Z z n a jd u je się o b e cn ie o ko ło 20 ty ­ sięcy w o lu m in ó w i 630 ty tu łó w czasopism. Dzięki tem u s ta ła się o na je d y n ą w kra ju specjalistyczną b ib lio te k ą z zakresu och ro n y zabytków i m uzealnictw a.

W c ią g u o s ta tn ic h 15 la t O śro d e k powiększył swój stan osobowy do 43 osób i zyskał dodatkow e pomieszcze­ nia przy ul. M a z o w ie c k ie j 11. Jednak stały w zrost z b io ­ rów d o p ro w a d z ił do znacznego pogorszenia w a ru n kó w pracy, a m ożliw ości ich g ro m a d zen ia , a zarazem u d o ­ s tę p n ia n ia — są coraz mniejsze. N ie w ysta rcza ją ca b a ­ za lo k a lo w a h a m u je o b e c n ie dalszy rozw ój in s ty tu c ji. W a rto może up rzyto m n ić sobie, że w la ta ch osie m d zie ­ siątych O śro d e k pow iększał sw oje zbiory rocznie o o ko ło 80 tysięcy k a rt ew idencyjnych różnego ro d za ju . K ło p o ty lo ka lo w e tylko w n ie w ie lkim s to p n iu złagodzi o d b u d o w yw a n y b udynek w G rodzisku M azow ieckim (d a w n a stacja Kolei W arszaw sko-W iedeńskiej), gdyż O D Z nie może być s k ła d n ic ą d o ku m e n tó w i je g o z b io ­ ry p o w in n y być ła tw o d ostępne zarów no p racow nikom , ja k i środow isku konserw atorsko-m uzealnem u. K om pu­ te ryza cja zb io ró w też nie tylko nie rozw iązuje p ro b le ­ mu, lecz n a w e t go zaostrza, gdyż dzięki kom puterow i ła tw ie js z e sta je się w yszukiw anie in fo rm a c ji przez oso­ by z zew nątrz, a w ię c i pow szechniejsze korzystanie z d o k u m e n ta c ji, co przy utrudnionym dostępie do kart e w id e n cyjn ych s ta je się o g ro m n ie kło p o tliw e .

Tak w ięc w ćw ierć w ieku po swoim pow staniu O środek D o k u m e n ta c ji Zabytków w W arszaw ie sta n ą ł przed b a ­ rie rą , któ re j p o ko n a n ie je s t w arunkiem sine q u a non je g o da lsze go fu n k c jo n o w a n ia . Jest to tym ważniejsze, że zd o b yte d o św ia d cze n ia i zgrom adzone zbiory d o k u ­ m e n ta cyjn e stworzyły m ożliw ości w ykorzystania O ś ro d ­ ka do rozw iązyw ania w ie lu zadań środow iska konser­ w a to rsko -m u ze a ln e g o . W ym ie n ić tu można p la n o w a ­ ne p o d ję c ie w sp ó ln e g o z b iu ra m i d o k u m e n ta c ji za b yt­ ków (a także z m uzeam i) pro g ra m u w ykorzystania kom ­ p u te ró w w e w id e n c ji zabytków i stw orzenia je d n o lite ­ go o g ó ln o p o ls k ie g o systemu in fo rm a cyjn e g o . W ym a­ ga to je d n a k z o rg a n iz o w a n ia w O D Z p ra co w n i ko m p u ­ te ro w e j i w yposażenia je j w kom puter co n a jm n ie j

8 Zob. W y d a w n ic t w a O ś r o d k a D o k u m e n t a c ji Z abyt kó w w W a rs zaw ie . 1961—1975. Warszawa 1976; W y d a w n ic t w a O ś r o d ­ ka D o k u m e n t a c j i Z a b ytk ó w w Wars za wie . 1976-1984. W ar­ szawa 1987; pierwszy katalog za okres 14 lat zawiera 152 wydane tytuły łącznie z czasopismami, drugi za okres 9 lat — 137 tytułów.

śre d n ie j pojem ności w raz z systemem m o n ito ró w . W ska ­ zane byłoby też przejęcie przez O D Z o p ie k i nad in ­ w e n ta ryza cją prow adzoną w muzeach i e w e n tu a ln ie

nad m uzealnym i p ra co w n ia m i ko n se rw a to rskim i. Pozwo­ liło b y to na u ję cie w je d n ym systemie in fo rm a c ji d a ­ nych o muzeach i zabytkach ruchom ych w Polsce. Sy­ stem w sp ó łp ra cy z terenow ym i b iu ra m i b a d a ń i d o k u ­ m e n ta c ji zabytków i nadzoru nad nim i (w ie le z nich przekształciło się w duże ośro d ki) p o w in ie n zostać u sp ra w n io n y i rozbudow any.

W szystkie te p la n y będą je d n a k re a ln e tylko w w y p a d ­ ku pozyskania d la O śro d ka o d p o w ie d n ie g o lo k a lu p o ­ zw a la ją c e g o na pom ieszczenie zb io ró w i z a tru d n ie n ie o d p o w ie d n ie j liczby osób oraz na z g ro m a d zen ie p e ł­ nej d o k u m e n ta c ji ko n se rw a to rskie j (np. stu d ió w histo- ryczno-architektonicznych, m ikro film ó w , fo to g ra m e trii, p la n ó w i rysunków itp ), któ re j pozyskiw anie d la O ś ro d ­ ka o g ra n iczo n o , a n ie kie d y n a w e t z a n ie c h a n o , ze w zględu na brak m iejsca.

Z a ró w n o dotychczasow a d z ia ła ln o ś ć O ś ro d k a , ja k i zasygnalizow ane plany, w y m a g a ją także now ego u ję ­ cia założeń zasad fo rm a ln o -p ra w n y c h je g o fu n k c jo n o ­ w a n ia . N ie a k tu a ln y je s t od d a w n a re g u la m in n a d a n y O śro d ko w i przez M in is tra K ultury i Sztuki w 1962 r. N o w e liz a c ji od w ie lu la t w ym aga rozp o rzą dze n ie Rady M in is tró w w spraw ie e w id e n c ji zabytków , w reszcie ko­ nieczna je s t re g u la c ja sytu a cji p ra w n e j, zarów no te ­ renow ych b iu r d o k u m e n ta c ji zabytków , ja k i stosunku O śro d ka do nich. N ie m a l od ch w ili u tw o rze n ia n o ­ wych w o je w ó d ztw O ś ro d e k z a b ie g a ł o ta k ie n o w e liz a ­ c je praw ne, p rz e d k ła d a ją c stosow ne p ro je kty, je d n a k d o p ie ro w 1986 roku n a s tą p iły zm iany w tym ro zp o ­ rz ą d z e n iu 9. C zekają na z a tw ie rd z e n ie : zarządzenie M in is tra K ultury i Sztuki w sp ra w ie e w id e n c ji 10, w zor­ cowy s ta tu t oraz o s ta tn i z te g o zespołu a któ w p ra w ­ nych - s ta tu t O D Z.

Na koniec te j oceny d z ia ła ln o ś c i O D Z , n ie kie d y z a le d ­ w ie d o ty k a ją c e j w ie lu istotnych spraw , należy w spom ­ nieć o lud zia ch , którzy go tw orzyli co d zie nn ą pracą.

A SILVER JUBILEE

Twenty-five years have already passed this year since the opening of the Historical Monuments Documentation Centre (the H.M.D.C.), which was separated in 1962 from the Cen­ tral Board for Museums and Monuments Protection, attached to the Ministry of Culture and Arts. The author of a work programme and the first director of the Centre was the late Professor Kazimierz Malinowski. The basic task of the Centre is to complete and render accessible monuments' documen­ tation, to systematize and classify it as well as to coope­ rate with various organizations and co-workers in this field. These tasks о fthe Centre have been pursued for a quarter of the century, though a scope of its activities has already gone beyond the aims assumed. First of all, the number of record cards of different kinds of monuments have been increasing all the time; then, a new type of a record card has been prepared to cover monuments of architecture and building with an expanded substantial description and illu ­ strational part. The recording has also comprised monu­ ments of rural buildings, structures erected after the second half of the 19th century, monuments of engineering, ceme­ teries. The Centre has included into its activities the inven­ torying of archaeological sites within a framework of the programme referred to as the Archaeological Picture of Poland. Department of Monuments of Architecture and Buil­ ding has now more than 30,000 cards, while Movable Cul­ tural Property Department — 200,000 cards. In 1985 the latter collection of cards of movable cultural property was recorded on computer discs. At present, computerization is to cover other collections as well. The H.M.D.C. records also historic towns and it carries out town-planning studies

W c ią g u 25 la t d zia ła ln o ś c i O D Z do pracy przystępo­ w a li p rze d sta w icie le kolejnych g e n e ra c ji. Jednakże o c ią g ło ś c i, fa ch o w o ści i doro b ku O śro d ka decyd o w a ła o b ecność tych, którzy zw iązali się z nim na d łu że j, n ie ­ kiedy od sam ego początku. Tych „n a jw ie rn ie js z y c h z w ie rn y c h ” ch cia łb ym tu w ym ienić. N ależą do n ich : B a rb a ra Lenard, Beata W ild e , B olesław B ielaw ski, H e n ­ ryk A n d ru lew icz, M ic h a ł G ra d o w ski, W o jc ie c h Jankow ­ ski, a także nieco tylko m łodsi stażem : Krzysztof N o ­ w iński, Lidia Bruszewska, Ewa Porębowicz. W o s ta t­ nich dziesięciu la ta ch zespół „w e te ra n ó w ” wzm ocniły p ra c u ją c e u p rze d n io przez w ie le la t w in stytu cja ch ko nserw atorskich i m uzealnych H a n n a Krzyżanowska i D a n u ta Jaskanis.

C echą szczególną O środka przez 25 la t je g o d z ia ła l­ ności była zawsze do sko n a ła atm o sfe ra p a n u ją c a w zespole, pełne zrozum ienie celu pracy i je g o n a d rzę d ­ ności w o b e c tru d n o ści, które stw a rza ją m .in. n ie ła tw e w a ru n k i lokalow e. N ie w ą tp liw ie na trw a ło ś ć ta k ie j a t­ m osfery znaczny w pływ m ieli kie ru ją c y O śro d kie m w s p o m n ia n i w cześniej k o le jn i dyrektorzy.

N a le ż a ło b y życzyć O śro d ko w i D o k u m e n ta c ji Zabytków zm ian na korzyść w spraw ach lokalow ych oraz m ożli­ w ości re a liz a c ji wszystkich zadań, za ch o w an ia zaś cech s tanow iących o „o d rę b n o ś c i” i „o s o b o w o ś c i” O ś ro d ­ ka, co do których is tn ie n ia nie m ają w ą tp liw o ś c i lu ­ dzie stykający się na co dzień z naszą in s ty tu c ją .

m g r M a r e k Ko n o p ka w ice d yrekto r O ś rod ka D o k u m e n t a c ji Zabytkó w

w W a rsza w ie

9 Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie prowadzenia rejestru i centralnej ewidencji zabytków (Dz.U. 1986 nr 42, poz. 204).

10 Zarządzenie nr 31 Ministra Kultury i Sztuki z 30 grudnia 1987 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia central­ nej ewidencji zabytków przez Ośrodek Dokumentacji Za­ bytków w Warszawie.

and has rich iconographie documentation. From 1976 the Centre has been coordinating — together with the Polish Academy of Sciences — research work within an interbranch programme known as „Monuments of culture — the source of national consciousness” . Card indexes of goldsmith’s work and music instruments are set and research work is done on the history of engineering. Architectonic and ar­ cheological studies are carried out on fine examples of Romanesque architecture (e.g. in Strzelno). Apart from the books Publishing Department of the H.M.C.D. publishes three magazines („Ochrona Zabytków” , „Spotkania z Zabyt­ kami" and „Muzealnictwo” ). Archives Department collects priceless collections left behind by deceased conservators and research workers and carries out, i.a., the invento­

rying of architectonic drawings. Museology Department co­ vers bibliography of the content of museum publications. Photo library of the Centre has nearly 30,000 photographic negatives of architectural monuments and the Library has almost 20,000 books and 630 titles of magazines. Because of such an intensive development the Centre suffers from the shortage of space, the more so that plans for future envisage a further expansion, just to mention the opening of a computer section for all collections.

The Centre plays an essential role in the organization of the work of conservation services and cooperates on a regular base with district offices for monuments documentation. The most important feature of the Centre is an excellent atmo­ sphere with regard to human relations, the understanding of the aim of work and its priority statute in face of d iffi­ culties caused by rather hard conditions.