Doniesienia do referatu III i IV
M IEC ZY SŁA W N O W A K
ZAWARTOŚĆ PIERWIASTKÓW ŚLADOWYCH W POLSKICH SI AN ACH
D O N IE SIE N IE N A TLE BADAIsT W L A T A C H 1963—1969
In sty tu t P rod u k cji R oślinnej SGGW , W arszaw a
W Polsce nie prowadzono dotychczas system atycznych badań zarów no nad wartością paszową siana, jak i nad zawartością w nim składni ków pokarmowych i mineralnych. Na niektórych terenach sporadycznie, dla celów doświadczalnych, zajm owały się tym i zagadnieniami instytuty żywienia zwierząt uczelni, pracownie Instytutu Zootechniki oraz Insty tutu Melioracji i Użytków Zielonych, a także niektóre wojewódzkie sta cje chemiczno-rolnicze (np. w Koszalinie). Materiałów tych zebrało się
dość dużo i wskazane byłoby dokonanie syntezy oraz wprowadzenie z nich odpowiednich wniosków.
Z inicjatyw y Komitetu Melioracji, Łąkarstwa i Torfoznawstwa Pol skiej Akademii Nauk przystąpiono w roku 1968 do system atycznych ba dań siana pochodzącego z całego kraju. Podstawę do tych prac mają dać analizy chemiczne próbek siana zebranych z łąk położonych w różnych warunkach siedliskowych. W uzgodnieniu z M inisterstwem Rolnictwa służba melioracyjno-łąkarska pobiera próbki siana z obiektów łąkowych przed pierwszym i sianokosami, a analiz chemicznych dokonują w oje wódzkie stacje chemiczno-rolnicze. Ze względu na inne zajęcia pracow ników łąkarskich. a także zadania stacji chemiczno-rolniczych, przyjęto analizować corocznie z terenu każdego województwa tylko 25 próbek siana i tyle próbek kupkówki pospolitej. Trawę tę wybrano jako wzor cową dla uchwycenia charakterystycznych różnic wynikających z od rębności siedlisk łąkowych, z których pobierane są próbki siana. Analizy chemiczne kupkówki pospolitej mają w pewnej mierze zastąpić zdjęcia składu gatunkowego roślinności łąkowej i wykazać, jak zmienia się za wartość składników pokarmowych oraz mineralnych w sianie w zależ ności od niektórych warunków ekologicznych, zwłaszcza od wilgotności i nawożenia gleby łąkowej.
198 M. Nowak
O wybraniu kupkówki pospolitej jako gatunku wzorcowego zadecy dował fakt, że jest to trawa powszechnie występująca na większości na szych łąk, oraz że jest to gatunek wysokiej wartości pastewnej, silnie reagujący na nawożenie, zabiegi pielęgnacyjne oraz użytkowanie.
Oprócz próbek siana i kupkówki personel łąkarski pobiera również próbki gleb, w których badano odczyn oraz zawartość składników m ine ralnych. Wypełniona przez próbobiorców ankieta służy do ogólnego scharakteryzowania łąki, jej gleby, wilgotności siedliska, położenia, skła du botanicznego runi oraz innych warunków.
Na podstawie tak zebranych materiałów z lat 1968— 1970 dokonana T a b e l a 1
ś r e d n i a z a w a rto ść m ikroelem entów w p o ls k ic h , s ia n a c h w 1968 r . w mg/kg s .m . / l i c z b y w n a w ia s a c h o z n a c z a ją w a h a n ia / Województwo L ic z b a p r ó bek
U iedź llangan Ż e la z o K o b a lt Cynk
B i a ły s to k 13 B ydgoszcz 20 3 ,7 2 / 1 , 2 0 - 6 , 5 5 / 5 4 ,4 2 / 2 7 , 5 - 1 4 2 ,5 / 1 5 6 ,9 6 / 9 5 , 6 - 1 0 4 ,3 / Gdańsk 11 6 ,2 0 / 3 , 9 6 - 8 , 7 6 / 1 2 9 ,5 / 5 2 , 9 - 2 5 8 ,6 / K atow ice 12 9 ,1 8 / 5 , 3 - 3 0 , 0 / 8 8 ,4 / 3 5 , 3 - 1 3 9 ,3 / 0 ,1 5 3 / 0 ,0 6 4 - 0 ,2 1 4 / K o s z a lin 17 6 ,0 0 / 3 , 0 0 - 9 , 0 0 / 1 3 ,0 7 / 7 0 , 0 - 2 2 1 ,0 / 1 5 8 ,9 / 6 4 , 9 - 2 7 2 ,0 / Kraków 15 7 ,5 3 / 5 , 2 - 1 5 , 6 / 3 8 ,4 / 5 , 0 - 1 1 2 , 0 / 6 5 ,9 / 2 6 , 0 - 1 3 7 ,0 / L u b lin 27 6 ,2 7 / 2 , 7 - 1 5 , 9 / 9 0 ,7 / 2 3 , 2 - 2 1 4 ,0 / O pole 26 6 ,7 3 A ,4 8 - 1 0 ,0 9 / 1 1 4 ,9 / 3 8 , 5 - 2 3 5 ,6 / 2 3 2 ,0 / 1 1 4 , 2 - 5 2 9 ,0 / 4 9 ,4 / 1 9 , 5 - 7 8 , 9 / Poznań 14 4 ,0 4 / 1 , 7 - 7 , 0 / 6 0 ,9 /1 1,0-192,0/ S z c z e c in 26 5 ,0 4 / 3 , 5 - 8 , 7 / 7 7 ,6 / 2 2 , 0 - 2 3 9 ,0 / 0 ,0 7 / 0 , 0 2 - 0 , 4 0 / W arszawa 27 7 ,5 / 3 , 8 - 1 5 , 8 / 1 4 0 ,0 / 3 0 , 0 - 3 8 0 ,0 / 1 5 0 ,0 / 5 4 , 0 - 2 2 6 ,0 / Z i e lo n a G óra 26 5 ,8 / 3 , 1 0 - 9 , 4 / 7 7 ,7 / 3 , 6 0 - 2 1 2 ,0 / 0 ,0 8 / 0 , 0 8 0 - 0 ,1 3 0 /
/ l i c z b y w n a w ia s a c h o z n a c z a ją w a h a n ia /
Województwo L ic z b a
pró b ek Miedź Mangan Ż e la z o K o b a lt Cynk M o libden
B i a ły s to k 23 o k . 5 .0 / 2 , 0 - 9 , 0 / o k .90,0 / 2 7 , 0 - 3 4 0 ,0 / / 5 9 , 0 - 1 0 0 0 ,0 /150,0 / 0 , 1 0 - 1 , 3 4 /0 ,5 0 B ydgoszcz 26 6 ,0 / 1 , 3 0 - 1 7 ,2 5 / 6 5 ,0 / 2 7 , 0 - 9 9 ,0 / / 5 0 , 0 - 6 8 0 ,0 /210 1 ,1 0 / 0 , 6 0 - 3 , 8 0 / G dańsk 25 5 ,0 / 1 , 6 0 - 9 , 4 7 / 1 2 0 ,0 / 2 1 , 7 - 2 4 3 ,5 / 2 2 0 ,0 / 6 9 , 7 - 1 6 9 2 ,7 / K atow ice 27 7 ,5 / 5 , 0 2 - 1 2 ,4 7 / / 2 2 , 4 - 2 1 0 ,5 /9 5 ,0 1 4 0 ,0 / 7 4 , 5 - 6 6 6 ,3 / / 0 , 0 2 1 - 0 ,2 3 5 /0 ,0 5 K o s z a lin 53 8 ,0 /2,3-2 3,8/ / 2 6 , 5 - 1 9 2 ,1 /1 1 0 ,0 / 5 4 , 9 - 6 2 3 ,0 /1 6 0 ,0 Kraków 26 7 ,5 / 5 , 7 - 1 0 , 0 / / 1 2 0 ,0 - 7 6 0 ,0 /2 2 0 ,0 / 3 2 , 0 - 1 3 6 ,0 /6 0 ,0 0 ,5 0 / 0 , 2 0 - 0 , 9 9 / L u b lin 14 6 ,5 / 2 , 8 1 - 9 , 7 8 / / 2 3 , 0 - 2 3 9 ,5 /1 5 0 ,0 1 6 0 ,0 / 8 5 , 1 - 4 7 3 ,4 / 5 0 ,0 / 2 4 , 4 - 1 0 0 ,9 / 0 ,6 0 / 0 , 1 3 - 2 , 0 3 / Łódź 21 5 ,5 / 1 , 7 4 - 1 0 ,5 8 / 1 3 5 ,0 / 3 6 , 9 - 2 6 7 ,0 / O pole 24 8 ,5 / 5 , 7 0 - 2 3 ,0 9 / 1 7 0 ,0 / 4 8 ,4 2 - 2 6 7 ,0 0 / / 9 9 , 4 - 3 6 5 ,5 /190,0 0 ,1 6 / 0 , 0 7 - 0 , 2 8 / 4 8 ,0 /3 0 ,1 0 - 7 2 ,4 0 / 0 ,4 0 / 0 , 0 5 - 1 , 3 7 / Poznań 36 6 ,0 / 2 , 0 0 - 8 , 2 5 / / 4 4 , 0 - 2 7 2 ,0 /1 6 0 ,0 Rzeszów lß 6 ,0 / 2 , 1 1 - 1 3 ,9 2 / S z c z e c in 21 5 ,8 / 1 , 9 0 - 8 , 9 0 / / 1 8 , 3 - 2 3 2 ,2 /1 2 0 ,0 / 1 0 , 8 - 5 5 7 ,0 /9 5 ,0 / 0 , 0 - 0 , 0 8 9 /0 ,0 3 0 ,6 0 /0,22-1,90/ Warszawa 22 4 ,0 / 1 , 1 - 9 , 1 / 1 1 0 ,0 / 2 8 , 0 - 2 6 2 ,0 / / 7 8 , 0 - 7 9 2 ,0 /1 7 0 ,0 Wrocław 2? 8 ,5 / 3 , 1 - 1 2 , 8 / /2 1,0-1 4 0 ,0203,0/ Z i e lo n a Góra 26 8 ,0 / 3 , 5 7 - 1 4 ,5 5 / 130,0 / 3 6 , 2 - 4 0 0 ,6 / / 9 3 , 0 - 5 0 0 ,0 /1 8 0 ,0
2 0 0 M. Nowak
zostanie próba oceny wartości polskiego siana. W opracowaniu tym bę dzie również uwzględniona reak-cja runi łąkowej na nawożenie i sposób użytkowania.
Ze względu na tematykę konferencji pominięto w niniejszym donie sieniu dane charakteryzujące zasobność naszego siana w składniki po karmowe zwierzęce (białko, węglowodany, tłusz-cze, włókno, karoteny) i makropierwiastki (P, K, Ca, Mg, Na, S, Cl); przedstawiona będzie średnia zawartość mikroelementów według analiz dokonanych w latach 1968 1 1969 (tab. 1 i 2).
W celu zorientowania się w ocenie uzyskanych liczb, a więc również w szacunku wartości siana jako paszy, zestawiono w tab. 3 ilości
pier-T a b e l a 3 Zawartość pierw iastków śladowych w glebach i ro ś lin a c h
oraz zapotrzebow anie zw ie rz ą t w mg/kg s.m .
Miedź Mangan Żelazo K obalt Bor Cynk Lîolibden
~leby 50-60 Î 3000 400-5000 ±1-50 ±40 ±250 2-20 R ośliny 4-15 10-2000 do 3000 0 ,0 5 -- 0 ,2 50-70 10-150 0,0 1 -- 3 .8 Siano d la Z Y .ierząt powinno zaw ierać 6-12 ok. 30-100 ok. 30-50 0 ,0 6 --0 ,1 ok. 00-80 ok. 1 -1 ,5
wiastków, które, według obecnych poglądów, powinna zawierać gleba, oraz ich ilości potrzebne roślinom, a także bydłu, dla którego siano jest głównie przeznaczone. Tabelę tę opracowano na podstawie liczb poda wanych w literaturze. Należy zaznaczyć, że dane te wahają się dość znacznie, zarówno ze względu na zawartość składników w glebach, jak z powodu różnic w intensywności pielęgnowania oraz użytkowania łąk. Także różnice w potrzebach pokarmowych poszczególnych ras zwierząt czy indywidualne właściwości badanych sztuk zwiększają wspomniane wahania.
Według danych, cytowanych w literaturze, z żywienia krów, na 1 kg
suchej paszy powinno przypadać (w mg): miedzi — ok. 8, manganu —
ok. 30, żelaza — ok. 30, kobaltu — 0,1, cynku — 50, molibdenu — 1.5. Przyjmując te dane za podstawowy miernik zapotrzebowania zw ie rząt na mikroelementy, obliczono liczbę próbek siana, które nie zaw ie rały dostatecznych ilości poszczególnych składników (tab. 4). Obraz ten
nie jest niestety pocieszający, gdyż np. w 1969 r. stwierdzono w prób kach brak pierwiastków:
brakujący p ierw ia stek procent próbek
m ied ź 77 m angan 10 m olibden 32 kobalt 12 cynk 9 T a b e l a
Ц-L ic z b a p ró b e k s i a n a i kupków ki, w k t ó r y c h a n a l i z a n i e w y k azała d o s t a t e c z n e j z a w a r to ś c i p ie rw ia s tk ó w ślad o w y ch d l a p o tr z e b ż y w ie n ia z y /ie rz ą t Województwo O g ó ln a l i c z b a p ró b e k p o b ra n a w l a t a c h 1968 * / 1 9 6 9 * * / Miedź Mangan Ż e la z o 1 ! j të c lib d e n j K o b a lt Cynk B i a ł y s t o k 26 _ _ _ _ _ _ 46 44 2 0 46 - -B ydgoszcz 39 39 3 _ _ _ _ 52 46 2 0 39 - -Gdańsk 22 13 0 0 _ _ _ 50 49 1 - - - -K atow ice 24 17 0 _ _ 0 54 22 3 0 - 42 -K o s z a lin 54 23 0 0 _ _ _ 106 80 2 0 - - -Kraków 30 17 14 _ 30 _ 17 52 39 0 - 52 - 8 L u b lin 54 49 1 _ _ _ _ 28 26 3 0 26 - 26 Łódź _ _ _ _ _ _ 42 37 2 - - - -O pole 52 47 5 0 52 _ 35 48 18 0 0 48 9 32 Poznań 28 28 8 _ _ _ 72 65 0 - - - -Rzeszów 30 19 2 _ _ _ _ 36 28 - - - - -S z c z e c in 52 49 4 _ 43 _ 42 36 3 3 38 41 -W arszawa 54 25 0 0 _ 44 44 1 0 - - -W rocław _ _ _ _ _ _ 54 29 3 - - -Z i e lo n a G óra 52 51 10 _ _ 40 _ 52 35 0 0 - - -Razem w r.1 9 6 3 497 377 47 82 43 52 w r.1 9 6 9 778 598 20 249 92 66 Razem w obu l a t a c h i 1275 975 67 ■331 135 118 * / L ic z b a g ó rn a o z n a c z a 1968 r . * * / L ic z b a d o ln a o z n a c z a 1969 r .
2 0 2 M. Nowak
Stosunkowo najkorzystniejsza jest sytuacja z żelazem, którego za ledwie 3 próbki zawierały mniej niż podana wyżej norma zapotrze bowania.
Przedstawione zestawienie braku poszczególnych pierwiastków w sia nie i kupkówce daje tylko orientacyjny obraz składu chemicznego oma wianych pasz. W jednym przypadku zawierają one więcej m ikroele mentów, w innym mniej. Zależy to od w ielu czynników, wśród których najważniejszą rolę odgrywa prawdopodobnie zestaw botaniczny runi, a w nim procentowa ilość znajdujących się ziół i chwastów. Rośliny dw u liścienne są w porównaniu z trawami zawsze zasobniejsze w pierwiastki mineralne.
Literatura światowa przyznaje, że problematyka dotycząca mikroele m entów należy do stosunkowo mało zbadanych. W każdym zagadnieniu dotyczącym poznania ich roli. ustalenia ilości mikroelementów potrzeb nych poszczególnym gatunkom roślin, określenia, czy badany składnik
jest synergiczny, czy też antagonistyczny w stosunku do innych pier wiastków. prowadzone doświadczenia wymagają wielokrotnych powtó rzeń w różnych wariantach i nader precyzyjnego ich wykonywania. Dla życia roślin ważnych jest ok. 17— 20, a dla zwierząt 22— 24 pierwiastków mineralnych. Zarówno brak. jak nadmiar jednego lub więcej składników mineralnych może powodować zakłócenia metabolizmu objawiające się:
— u roślin — chlorozą, słabym wzrostem, nierozkrzewianiem się rośliny, brakiem kwiatów i nasion, nieodpornością na choroby grzy bowe, liściozwojem, mozaikowatością i plamami na liściach, zasycha niem. a czasem gniciem rośliny itp..
— u zwierząt — ogólną słabością i apatią, lizawością, chudnięciem, słabym wzrostem, anemią, biegunką, bądź obstrukcją, wypadaniem sier
ści, matowością włosa, egzemą skóry, zjadaniem odchodów, niemocą u buhajów, a niepłodnością i ronieniem u krów, złym wykorzystaniem pa szy i brakiem apetytu, drżeniem na ciele — psychozą bojaźni, nieodpor nością na pasożyty itp.
Groźniejszym w skutkach wydaje się zwłaszcza brak danego mikro elementu niż jego nadmiar, zwłaszcza nieduży. Oczywiście ważny jest również stosunek poszczególnych pierwiastków mineralnych i ich grup do siebie.
Wymieniono tylko część klęsk w produkcji rolniczej, którymi może objawić się i grozić brak m ikroelementów w organizmach roślinnych i zwierzęcych, co stanowi dla nauki poważne m e m e n to , wskazujące na konieczność zajmowania się tą problematyką.
Postępująca intensyfikacja gospodarki łąkowo-pastwiskowej za po mocą dużych dawek nawozów azotowych, które rolnik nie zawsze równo
waży innymi składnikami, może także wpływ ać ujemnie na przebieg w ielu procesów fizjologicznych, zachodzących w roślinach. Uzyskana tą drogą pasza ma często niew łaściw y skład i złą wartość w żywieniu zwierząt.
Przy rozpatrywaniu zadań i prac badawczych w rozwiązywaniu za gadnień m ikroelem entów powinien brać udział kolektyw złożony z gle boznawców, nawozowców, zootechników, lekarzy weterynarii, żyw ienio wców i rolników, wśród których nie może braknąć również łąkarzy.
LIT ER A TU R A
[1] В a l u k A., C z e k a l s k i A., K o c i a ł k o w s k i Z.: Z aw artość m ik ro ele
m en tó w w różnych gatunkach traw . P T P N , tom 13, 1965, z. 1.
[2] В e r g n e r H.: T ierernährung. W issen sch a ftlich e T aschenbücher, A k a d em ie- V erlag, B erlin 1967.
[3] G a w ę c k i K., 1 1 e с k i J., P o n i k i e w s к a Т.: W p ływ różnych czyn n ik ów na zaw artość Fe, Cu, Mn, Zn w n iek tórych traw ach i lu cernie. Zesz. probl. P ost. N auk roi., nr 114, 1971, s. 69— 76.
[4] G a w ę d a H., R a i s k a M.: Rola ziół w zaopatrzeniu zw ierząt w sk ład n ik i m in era ln e i elem en ty ślad ow e. C zęść I i II. Rocz. N auk roi.. 8 5 -B -l i 85-B -4, 1965.
[5] G i s i g e r L., Z u b e r R.: S p u ren elem en tg eh a lt des F u tters ein iger D ü n g u n g s- versu ch e. D ie P h osphorsäure, t. 16, z. 5/6, E ssen 1956.
[6] H a r t M. L., D e i j s W. B.: U ntersu ch ungen über den K ob altgeh alt des
G rünlandes. D ie P h osphorsäure, t. 12, z. 6, E ssen 1952.
[7] H a s l e r A., P u l v e r H., Z u b e r R.: M angan und andere S p u ren elem en te in W iesen fu tter und F u tterp lan zen . M itteilu n gen aus dem G eb iete der L e b en sm ittelu n tersu ch u n g , z. 6, Bern 1957.
[8] K o c i a ł k o w s k i Z., C z e k a l s k i A., B a l u k A.: Z aw artość m ik r o e le
m en tó w w gleb ach i roślinach łą k o w y ch doliny śred n iego b iegu N oteci. Rocz. N auk roi., 9 3 -A -l, 1967.
[9] K u c z y ń s k a I.: S tosu n ek m ied zi do m olib d en u w sianie. Zesz. probl. P ost. N auk roi., nr 114, 1971, s. 169— 172.
[10] L i w s k i St.: M ik roelem en ty — m angan, żelazo, bor, m iedź, kobalt, cynk i m olib d en w ro ślin n o ści łąk ow ej i b agien n ej. Rocz. N auk roi., 7 5 -F -l, 1961. [11] M ateriały z k o n w ersatoriu m p ośw ięcon ego badaniom m ik ro sk ła d n ik ó w w g le bach i roślinach. K o m itet G leb ozn aw stw a i C hem ii R olnej P A N , L ublin 1967. [12] M in eralstoffversorgu n g von P fla n ze und Tier. DDR, D eu tsch e A k ad em ie der
L a n d w irtsch a ftsw issen sch a ften , B erlin 1966.
[13] M u n k H.: U ber den M in eralstoffb ed arf und die M in eralstoffversorgu n g der W iederkäm er auf der W eide. B ayerisch es L a n d w irtsch a flich es Jahrbuch, R. 41, z. 2, 1964.
[14] N o w a k M.: Z aw artość sk ła d n ik ó w m in eraln ych oraz niek tórych p ie r w ia s t k ów ślad ow ych w roślin ach runi łą k o w o -p a stw isk o w ej. Zesz. probl. Post. N auk roi., nr 114, 1971, s. 29— 44.
20 4 M. Nowak
[15] R i e h m H., S c h u l z e - G r o b l e b e n W. , B a r o n H.: D ie M ik ron atu rstoffe Bor, K upfer u. K ob alt im T h om asp h osp h at und ihre B ed eu tu n g zur V erh ü t tung von M an gelk ran k h eiten . D ie P hosphorsäure, t. 14, z. 1, E ssen 1954. [16] S a p e k A., H e i n s c h K.: T ab ele za w artości sk ła d n ik ó w m in eraln ych w s ia
nach w oj. k o sza liń sk ieg o z 1965 i 1966 r. M aszynopis autora.
[17] T a y l o r T. G.: Soil, P lan t, A n im a l com plex. N atu re 203, L ondon 1964. [18] T u c h o ł k a Z., B a l u k A., C z e k a l s k i A., K o c i a ł k o w s k i Z.: Z a
w artość sk ład n ik ów m in eraln ych w roślin ach łą k o w y ch z n iek tórych rejonów W ielkopolski. Cz. II. M ik roelem en ty. P T P N , t. 18, z. 2, 1964.
[19] Z u b e r R. : S p u ren elem en t — G eh alt des F utters ein iger D ü n gungsversuche. Czasop. D ie Grüne, z. 22, Zürich 1956.
P r o f. dr M ie c z y s ła w N o w a k I n s ty tu t P r o d u k c ji R o ślin n e j SGG W W a r sz a w a , u l. R a k o w ie c k a 26
