R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X III, NR 3—4, W A R SZ A W A 1982
STEFAN KOZARSKI, ANDRZEJ MOCEK, BOLESŁAW NOWACZYK, KAZIMIERZ TOBOLSKI
ETA PY I W ARUNK I RO ZW O JU WYDM W BUDZYNIU KOŁO CHODZIEŻY W ŚW IETLE A N A LIZY RA D IOW ĘG LOW EJ,
PA LEO B O TA N IC ZN EJ I PED O LO G IC ZN EJ
Zakład Geomorfologii Instytutu Geografii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Zakład Gleboznawstwa Instytutu Gleboznawstwa i Chemii Rolnej Akademii Rolniczej w Poznaniu
W końcu la t czterdziesty ch n a tere n ie H olandii znaleziono glebę k o p alną o specyficznej m orfologii, rozdzielającą różnow iekow e serie eolicz n ych piasków pokryw ow ych. O dznaczała się ona w ybieleniem i p lam i stością poziom ów A 0 i A 2 oraz w y stępow aniem m ałych k aw ałków w ęgla drzew nego z Pinus. Glebę tę nazw ano w a rstw ą Usselo [2, 8]. J e j w iek oznaczono m etodam i: archeologiczną, palinologiczną i radiow ęglow ą n a A llerod. Od tego czasu w w ielu m iejscach E uropy północno-zachodniej i środkow ej stw ierdzono podobne kopalne poziom y glebow e w śród osa dów eolicznych. Część z nich, podobnie jak w H olandii, była datow ana m etodam i: radiow ęglow ą, palinologiczną i archeologiczną [1, 26], część zaś tylko na podstaw ie cech m orfologicznych uznaw ano za gleby ty p u Usselo [16] i w ślad za ty m szacow ano ich w iek na A llerod. P rz y p u sz czenia o allerodzkim w ieku ty ch gleb zostały później potw ierdzone dato- w aniam i radiow ęglow ym i [17].
Z p rzeg lądu stanow isk gleb allerodzkich na tere n ie Polski w ynika, że są one pow szechne w okolicach Łodzi. W dotychczasow ych b adaniach w ydm , p rzeprow adzonych n a tere n ie N iziny W ielkopolskiej, nie n a tr a fiono na glebę z tego okresu, m im o iż znajdow ano licznie osady bioge- niczne, akum ulow ane od początku A llerodu, podścielające lub rozdzie lające osady eoliczne. W ostatn ich lata ch w B udzyniu koło Chodzieży za uw ażono w w ydm ie glebę kopalną o specyficznym , odróżniającą ją od in n ych gleb fosylnych W ielkopolski w yk ształcen iu m orfologicznym . Z te go w zględu w ydm ę, w obrębie k tó re j w y stęp u je w spom niany poziom, poddano szczegółowym badaniom .
160 S. Kozarski i in.
POŁOŻENIE I MORFOLOGIA WYDMY
Od m oren czołowych fazy chodzieskicj |9] lub subfazy chodzieskiej [121 ciągną się w k ieru n k u leżącej na połu d n iu p radoliny W ełny san d ry D ym nicy i F lin ty, rozdzielone p łatem w ysoczyzny płaskiej m oreny d e n nej. G ranicę m iędzy w ym ienionym i form am i na w ielu odcinkach tru d n o zauważyć. W idoczna jest n ato m iast różnica w w ykształceniu litologicz nym obydw u form .
Rys. 1 . A — mapa geomorfologiczna okolic Budzynia
1 — s a n d ry D y m n ic y — fa z a cho clziesk a. 2 — w y d m y . :i — o b sz a ry p o d m o k łe , 4 — o d sło n ię c ie w b a d a n e j w y d m ie
В — morfologia okolic Chodzieży według Kozarskiego [141
j — m o re n y czo ło w e fa z y c h o d z ie s k ie j, 2 — m o re n y czo ło w e o s c y la c ji s y p n ie w s k o - s ie d le c k ie j, 3 — m o re n y c zo ło w e bez w y r a ź n e j p r z y n a le ż n o ś c i, 4 — s a n d ry s ta rs z e od o s c y la c ji C zar
n o w s k ie j. 5 — s a n d r i te r a s a fa z y c h o d z ie s k ie j, 6 — s a n d r y m ło d sze od i'azy c h o d z ie s k ie j.
7 — w y d m y , 8 — w y s o c z y z n a d e n n o m o re n o w a , 9 — k ra w ę d z ie e r o z y jn e , 10 — m ie jsc e sz c z e g ó ło w y c h b a d a ń , 11 — sie ć h y d r o g ra f ic z n a
A — géomorphologie map of the environs of Budzyń
1 — D y m n ic a o u tw a s h p la in , C h o d z ie ż p h a s e . 2 — d u n e s , :i — w a te rlo g g e d a r e a s , 4 — o u tc r o p in th e d u n e u n d e r s tu d y
В — morphology of the environs of Chodzież after Kozarski [14]
i en d m o r a in e of th e C h o d z ie ż p h a s e , 2 — e n d m o ra in e s of th e S y p n ie w o -S ie lc e o s c illa
tio n , 3 — e n d m o ra in e s w ith o u t a n y d is tin c t a p p u r te n a n c e . 4 — o u tw a s h p la in s o ld e r th a n C z a rn k ó w o s c illa tio n . 5 — o u tw a s h p la in a n d te r r a c e of th e C h o d z ie ż p h a s e , 6 — o u tw a s h p la in y o u n g e r t h a n C h o d z ie ż p h a s e , 7 — d u n e s , 8 — g r o u n d m o ra in e p la te a u . 9 — e ro sio n
s c a rp s , 10 — p la c e of d e ta ile d in v e s tig a tio n s , n — h y d r o g r a p h ic n e tw o r k
Na pograniczu sa n d ru D ym nicy i w ysoczyzny m oreny dennej w oko licy B udzynia (rys. IB) w y stęp u je dość rozległe pole w ydm ow e ciągnące się pasem o szerokości k ilku k ilom etrów z NNW na SSE, od wsi Podanin aż do T arnow a. N ajczęściej spotykano tu ta j w ydm y paraboliczne. Z w y d m am i sąsiadują eoliczne piaski pokryw ow e ukształtow ane w postaci p ła skich lub nieznacznie falistych pow ierzchni.
Z pola tego do szczegółowej obserw acji w ybrano w ydm ę paraboliczną (rys. 1A), o re g u la rn y m kształcie, u sy tuow aną w odległości około 1400 m na zachód od stacji kolejow ej w B udzyniu, leżącą p rzy drodze do W y- szyn. B adana w ydm a położona jest na fragm encie sa n d ru o wysokości
Wiek wydmy w Budzynie 161
około 90 m n.p.m ., k tó ry otoczony jest od północnego w schodu i p o łu d nia tere n am i niższym i (około 88 m n.p.m.), podm okłym i, pozbaw ionym i jed n a k osadów biogenicznych. R am iona p araboli posiadają wysokość w zględną do 2 m, a p a rtia czołowa osiąga m ak sym aln ie 6 m wysokości w zględnej. Rozpiętość ram ion w y dm y w ynosi około 400 m.
BUDOWA GEOLOGICZNA I STRATYGRAFIA WYDMY
Budow ę w ew n ętrzn ą w y d m y rozpoznano w odsłonięciu u sy tu o w a n y m w południow o-w schodniej części czoła w ydm y (rys. 1A). O bserw a cje prow adzone przez dłuższy czas (w m iarę postępu eksploatacji piasku) d ają podstaw ę nie ty lko do przed staw ien ia budow y, ale rów nież do od tw o rzen ia rozw oju jej form y. Litologię obszaru przylegającego do w ydm y zbadano za pom ocą w kopów i w ierceń.
U tw ory fluw ioglacjalne, stanow iące podłoże w ydm y, spoczyw ają na b ałty ckiej glinie m orenow ej, odsłoniętej w czasie recesji ostatniego lądo- lodu z linii zasięgu fazy poznańskiej. Miąższość w przew adze średnio- i d robn o ziarnisty ch piasków san d ro w y ch jest zróżnicow ana i w ynosi od około 1 m do ponad 3 m. O sady te są w arstw ow ane.
B ezpośrednio na piaskach sandrow ych zalegają piaski starszej serii eolicznej. Miąższość ich w n ajw yższych częściach w yd m y dochodzi do 6 m. P iask i w ydm ow e te j serii odznaczają się lam inacją w idoczną p r a wie w całym profilu. We w schodniej części zasięgu om aw ianej serii stw ierdzono w arstw o w an ie stoku dystalnego (rys. 2 i 3B). L am iny zapa d ały k u w schodow i pod k ątem około 15°.
S tarsza seria eoliczna oddzielona jest od m łodszej serii w ydm ow ej po ziom em gleby k opalnej o specyficznym w y k ształceniu m orfologicznym . W ystępow anie gleby ograniczone jest ty lk o do w schodniego, dystalnego stoku w ydm y (rys. ЗА). Podkreślić należy, że poziom y genetyczne tej gle by są najlep iej w ykształcone w zachodniej części w ydm y. P ro fil om aw ia n ej gleby p rzed staw ia się n astępująco: poziom A ó uległ bardzo silnem u zm ineralizow aniu. Pod nim w ykształcony jest poziom A 2 o miąższości około 15-17 cm. N a tle tego eluw ialnego poziom u w jego dolnej części w y stęp u ją ślady poziom u iluw ialnego w postaci horyzontalnych, k ilk u cen ty m etro w ej m iąższości pasem ek o zabarw ieniu b ru n atn y m . W skale m acierzystej sporadycznie zaznaczają się poziomo przebiegające żółtordza- we p seud o fib ry żelaziste. W zachodniej części zasięgu om aw ianej gleby p o ziom A 2 jest dość m iąższy i porozdzielany soczew kam i w ęglików drzew nych. N iek tóre z nich osiągały średnicę do 1 cm. W ęgielki drzew ne oprócz w ym ienionych soczewek stw ierdzono w postaci rozproszonej w innych częściach odsłoniętego poziomu. Jed n ak że są one m niejsze i w y stę p u ją w niew ielkich ilościach. W iek zeb ranych z soczew ek w ęgielków określono na
Rys. 2. Budzyń. Budowa wewnętrzna wydmy. Widoczne trzy serie piasków eolicznych i rozdzielające je gleby kopalne - alle-rodzka (dolna) i z czasów historycznych (górna)
Budzyń. Inner structure of the dune. Visible theree series of eolian sands and fossil soils separating them , such as Allered
(lower) and soil from historic time (upper)
15 2 S . K o za rs k i i in .
Rys. 3. A — Budzyń. Zasięgi gleb kopalnych stwierdzone w odsłonięciu w wydmie
I — g le b y a lle r o d z k ie j, I I — g le b y h o lo c e ń s k ie j
В — przekrój geologiczny w partii czołowej wydmy
2 — p ia s k i e o lic z n e o w y ra ź n ie z a c h o w a n e j s tr u k t u r z e , 2 — p ia s k i e o lic z n e b e z s tr u k tu r a ln e , 3 — p o z io m y h u m u so w e k o p a ln e i w s p ó łc z e sn e ,
4 — n a g ro m a d z e n ia w ę g ie lk ó w d rz e w n y c h , 5 — k lin y m ro z o w e z p ie r w o tn y m w y p e łn ie n ie m m in e r a ln y m
С — przekrój przez szczelinę mrozową z pierwotnym wypełnieniem mineralnym A — Budzyń. Ranges of fossil soils found in the pit made in the dune
I — A lle ro d so ils, II — H o lo c e n e soils
В — geologic section trough the frontal part of the dune
l — e o lia n sa n d s w ith d is tin c tly p r e s e r v e d s t r u c t u r e , 2 — s t r u c t u r e l e s s e o lia n sa n d s, 3 — fo ss il a n d c o n te m p o r a ry h u m u s h o riz o n s , 4 — a c c u m u
la tio n of c h a r c o a l f r a g m e n ts , 5 — s a n d -w e d g e s
C. — section trough the frost fissure with primary mineral filling
W iek w y d m y w B u d zy n ie lß 3
164 S. Kozarski i in.
11 400 ± 320 lat B.P. (Gd-375, Ti,>^5568 lat). Oznaczeń dokonyw ano za pom ocą 14C w Politechnice Śląskiej.
W starszej serii eolicznej pod glebą a lle r0dzką w ystępo w ały epigene-
tyczne k lin y m rozowe. S tru k tu ry te rozpoczynały się bezpośrednio pod poziom am i A 0 i A 2 gleby kopalnej, tw orząc kieszeniow ate rozszerzenia szerokości około 20 cm i długości 40 cm, przechodzące w klin ow ate szcze liny długości 1 m i szerokości 4 cm w części górnej, a k ilk u m ilim etrów w części dolnej (rys. 3C). S tru k tu ry klinów m rozow ych p rze ry w a ją ciąg łość lam in, co szczególnie w y raźn e jest w obrębie lam in g ru boziarnistych piasków oraz pseudofibrów żelazistych. W dolnej części s tr u k tu r zau w a żono c h a ra k te ry sty c z n e ugięcia lam in ku dołowi (rys. 3C). Nie stw ie r dzono tu ta j przesunięć pionow ych, co pozw ala odrzucić kom pakcję jako czynnik pow odujący p rzerw an ie ciągłości lam in. Szczeliny w ypełnione są m ate ria łe m drobnoziarnistym , b a rw y białej, p rzecięty m rdzaw ożółtym i w y trącen iam i żelazistym i, rozw in iętym i w w y n ik u ułatw io nej m igracji wód w obrębie s tr u k tu r m rozow ych. Na podstaw ie zaobserw ow anych cech m ożna je zaliczyć do klinów m rozow ych z p ierw o tn y m w y p e łn ie n iem m in e raln y m [3]. S tru k tu ry m rozow e w w ydm ach stw ierdzano rzadko. W spom ina o ich w ystęp o w an iu w w ydm ach w ykształconych na Sandrze N ow otom yskim S t a n к o w s к i [23] i w po kryw ach eolicznych okolic Łodzi G o ź d z i k [6].
Na kopalnej glebie allerodzkiej spoczyw a d ruga z kolei seria u tw o rów eolicznych o m iąższości od ponad 3 m do zaledw ie kilkudziesięciu centym etrów . O dznacza się ona przew ażnie dobrze zachow aną s tr u k tu rą, przystosow ującą się do pow ierzchni starszej w ydm y (rys. 2 i 3B).
Je-_ \:
Rys. 4. Budzyń. Strefa dysokordacji rozdzielająca serią eoliczną przedaller0dzką od serii z młodszego dryasu
Budzyń. Discordance zone separating eolian pre-A llerod series from the series of Younger Dryas
Wiek wydmy w Budzynie 165
dynie fra g m en ty te j serii leżące pod m łodszą glebą kopalną pozbaw ione są lam inacji, k tó ra uległa zniszczeniu przez procesy glebotw órcze. W za chodniej części odk ryw k i odpow iednikiem m łodszej serii w ydm ow ej jest w a rstw a piasków lam inow anych, spoczyw ających d y sk o rd an tn ie na la m inow anych piaskach starszej serii eolicznej (rys. 4). L am in y z ro zpa try w a n e j m łodszej serii zapadają pod k ątem 25° w k ie ru n k u SE.
S tarsza i m łodsza seria piasków eolicznych p rz y k ry ta jest m łodszą glebą k o palną o znacznie w iększym zasięgu niż gleba allerodzka (rys. ЗА). Cechy m orfologiczne oraz u k ład poziom ów taksonom icznych m łodszej gleby p rzedstaw ia się n astępująco: poziom A 0A 2 osiąga miąższość 3-4 cm. Stanow i go szaroczarny próchniczny piasek luźny o św ieżej w ilgotności i stopniow ym p rzejściu w n a stę p n y poziom A 2. Poziom A 2 m a miąższość około 10-12 cm. Z budow any jest z rozdzielno ziarnistego piasku lu ź nego b arw y szarej ze sporadycznie w y stęp u jący m i śladam i zacieków próchnicznych. Poziom ten przechodzi w y raźn ie w poziom ilu w ialn y sk ła dający się z podpoziom ów B H i B s. Poziom B H o m iąższości około 3-4 cm, zbudow any jest z silnie zorsztynizow anego piasku luźnego z w y m yty m i zw iązkam i żelazistopróchnicznym i. B arw a jego jest rd zaw o b ru n atn a, a stan w ilgotności świeży. Podpoziom B 3 o miąższości 7-10 cm, zbudow a ny jest ze świeżego rdzaw ego piasku luźnego, stopniow o przechodzą cego w skałę m acierzystą (C). W opisyw anej glebie stanow i ją żółty p ia sek lu źn y ze sporadycznym i poziom ym i pseudofibram i żelazistym i.
W poziom ach A 0A 2 i A 2 dość licznie w ystępow ały w ęgielki drzew ne o śred nicy k ilk u m ilim etrów . Ich w iek o kreślony m etodą 14C w ynosi 925
±125 la t B.P. (Gd-371).
O statnia, najm łodsza seria eoliczną, spoczyw ająca na opisanej w yżej glebie kopalnej, m a zróżnicow aną miąższość zaw artą w przedziale od k il kudziesięciu cen ty m etró w w części w ierzchołkow ej w ydm y (rys. 2-4), do około 3 m etró w na stoku dystalnym . C echuje ją b ra k ciągłości w p rz e k ro ju poprzecznym w ydm y. W n iek tó rych m iejscach na pow ierzchni od słania się starsza lub m łodsza seria eoliczną. N ajm łodsze piaski eolicz- ne są w yraźn ie lam inow ane, aż do poziom u w spółczesnej próchnicy.
Podstaw ow ą fra k c ję m a te ria łu tw orzącego om aw ianą w ydm ę sta n o wi piasek o śred n icy ziarna 0,5-0,25 m m i 0,25-0,15 mm, na k tó re p rz y pada 31,88%) i 36,89%. Dość duży odsetek stanow i fra k c ja w iększa od 0,5 mm, bo aż 14,41%. T ak w ysoki udział te j fra k c ji zaobserw ow ano w P o m orsk u [19], na in n y ch polach jest on znacznie m niejszy i w ynosi zaled wie k ilka p ro cen t [22]. W p ro filu pionow ym nie zauw aża się istotn ych zm ian w u ziarn ieh iu m iędzy poszczególnym i seriam i eolicznym i i podło żem w ydm y,
ETAPY ROZWOJU WYDMY
W aru n ki dla rozw oju procesów eolicznych w okolicy Budzynia ist niały już najpraw do pod o bniej od m o m en tu usypania sa n d ru D ym nicy,
166 S. Kozarski i in.
Rys. 5. Etap rozwoju wydmy w Budzyniu
1 — p ia s k i s a n d ro w e (fa z a c h o d z ie s k a ), 2 — p ia s k i e o lic z n e — s ta rs z y d r y a s , :i — p ia s k i w y d m o w e — m ło d sz y d r y a s , 4 — p ia s k i e o lic z n e — c z a sy h is to r y c z n e , 5 — g le b y k o p a ln e ,
6 — p r o f il m o rfo lo g ic z n y w s p ó łc z e sn e g o czo ła w y d m y
Dune development stages at Budzyń
1 — o u tw a s h p la in s a n d s (C h o d zież p h a s e ), 2 — e o lia n sa n d s , O ld e r D ry a s, 3 — d u n e sa n d s,
Y o u n g e r D ry a s , 4 — e o lia n sa n d s — h is to r ic a l tim e , 5 — fo ss il so ils, 6 — m o rp h o lo g ic p r o file of th e c o n te m p o r a r y d u n e f r o n t
zw iązanego z m oren am i czołowym i fazy chodzieskiej [9], nazyw anej też subfazą chodzieską [12]. Czy rzeczyw iście od tego m om entu ro zw ijały się procesy w ydm otw órcze, czy rozpoczęły się one dopiero później, tr u d no ustalić, gdyż nie znaleziono poziom u organicznego dającego się d ato wać, a rozdzielającego podłoże od w ydm y. W tej sy tu acji p rzy posiada nym m ate ria le dow odow ym m ożem y stw ierdzić, że starsza seria eoliczna usypan a została p rzed A llerodem (11 400 ± 320 lat B.P.) (rys. 5A). A k u m u lacja w ydm y zakończyła się więc w starszym dryasie. Pow szechnie p rzy jm u je się, że na starszy d ry as p rzy p ad a jedna z faz w ydm otw órczych na teren ie Holandii, Niem iec i Polski |1, 2, 5, 7, 11, 13, 16, 17, 18, 19, 24, 25, 26 i inni]. W zw iązku z ty m procesy w ydm otw órcze w B udzyniu m ożna przez analogię z innym i obszaram i um ieścić w starszym dryasie,
Wiek wydmy w Budzynie 167
T a b e l a 1 Zawartość wolnych form S i0 2 , Pô2®3 A^2°3 w e^ebactL kopalnych
w wydmie w Budzyniu
Content o f free S i0 2 , Fe20^ and A120^ forme in f o s s i l s o i l s in the dune at Budzyń
Wiek gleby S o il age Poziom genetyczny Genetic horizon S i0 2 Ре2° з a i2o3 R2 ° 3 X P % Czasy AoA 2 0 ,2 9 0 ,2 5 0 ,8 7 1,12 h istoryczn e A2 0 ,0 4 0,31 0 ,6 2 0 ,9 3 H is to r ic a l periods ®H 0 ,1 0 1.11 1,16 2 ,2 7 2 Be 0 ,4 8 0 ,9 4 1 ,08 2 ,0 2 с 0 ,2 4 0 ,3 7 0 ,2 0 0 ,5 7 A llerod a2 0 ,0 5 0 ,1 2 0 ,0 6 0 ,1 8 в 0 ,1 5 0 ,2 2 0,16 0 ,3 8 1 с 0 ,1 7 0,16 0 ,0 4 0 ,2 0 x - B20 3 - *e + AlgO^
B adana w ydm a była aku m ulo w an a w surow ych w a ru n k a ch klim aty cz nych, czego dowodzą epigenetyczne k lin y zm arzlinow e z p ierw o tn y m w y pełn ien iem m in eraln y m , zn ajd ujące się pod glebę allerodzką, a nie p rzecin ające jej (rys. 3B i C).
N a A llerod przy p ad a p rze rw a w procesach eolicznych i pow stanie oraz rozw ój gleby. W ykształcony w niej poziom elu w ialn y i ilu w ia ln y może św iadczyć o zachodzących procesach bielicow ania, polegających zdaniem P rusink iew icza na selek ty w n y m w y p łu k iw an iu w głąb pro filu n iek tó ry ch p ro d u k tó w pow stały ch z ro zkładu m inerałów , szczególnie zaś tlenków żelaza i glin u oraz ich kom pleksow ych połączeń z su b stancjam i próch- nicznym i. W celu potw ierdzen ia tego fak tu w poziom ach taksonom icz n ych gleby oznaczono m etodą T am m a zaw artość w olnych form SiCh, РегОз i АЬОз (tab. 1). M niejsza w p o ró w n aniu z m łodszą glebą zaw artość w olnych form p ó łto ratlen k ó w p otw ierdza słabsze m orfologiczne w y k sz tał cenie poziom ów eluw ialnego i iluw ialnego. M a n i k o w s k a [16] uważa, że gleby allerodzkie nie osiągnęły stad iu m dojrzałości, gdyż okres ich rozw oju był bardzo krótki. T rudno określić skład gatunkow y roślinności w p ły w ającej na rozw ój allerodzkiej gleby w B udzyniu, gdyż b ra k w niej sporom orf. Je d y n ie na podstaw ie w ęgli drzew nych, z k tó ry c h w iększe fra g m en ty by ły oznaczone, m ożem y w nioskow ać o udziale sosny w szacie ro ślin n ej tego okresu. W iadom o z licznych diagram ów pyłkow ych w y k o n an y ch dla W ielkopolski [21, 25 i inni] i środkow ej Polski [26], że okres te n c h a rak tery zo w ał się w ystępow aniem lasów brzozow o-sosnow ych i sosnowo-brzozowych, k tó re stanow iły zw artą pokryw ę, z jedn ej stro n y uniem ożliw iającą rozw ój procesów eolicznych, z d ru g iej zaś przyczynią- jącą się do tw orzen ia gleby.
168 S. Kozarski i in.
W m łodszym dry asie w sk u te k pogarszania się w aru n k ó w k lim aty cz ny ch stw ierdzono zubożenie szaty roślinnej, k tóra, zdaniem W a s y l i k o - w e j [26] i T o b o l s k i e g o [25], m iała c h a ra k te r tu n d ry p ark ow ej z udziałem zbiorow isk stepow ych. Skąpa szata roślinna, a n a w e t całko w ity jej zanik w licznych m iejscach sp rzy jał n iew ątp liw ie rozw ojow i p ro cesów eolicznych. P rzed allero d zk a w ydm a w B udzyniu, k tó re j czoło znajdow ało się o kilkadziesiąt m etró w na zachód od obecnego (rys. 5A), zaatakow ana została przez w ia try w iejące z sektora zachodniego. O k ie ru n k u w iatrów p rzem odelow ujących w ydm ę w n ioskujem y z sy tu acji g e ologicznej gleby [19, 22]. D eflacji uległa gleba allerodzka o k ry w ająca stok o w ystaw ie zachodniej i południow o-zachodniej, a także część s tro powa przedallerod zkiej w ydm y. Z d a rty ze stok u proksym alnego m a te ria ł osadzony został na stoku dystalnym , p rzy k ry w a ją c z n ajd u jącą się w cieniu w ia tru glebę allerodzką (rys. 5B). O dpow iednikiem serii złożo n ej na glebie allerodzkiej we w schodniej części form y jest seria piasków 0 miąższości około 1-1,5 m, leżąca d y sk o rd an tn ie na piaskach starszej serii w ydm ow ej w części SE czoła w y d m y (rys. ЗА i 4).
Rów nież w p rzy p a d k u m łodszej serii eolicznej zaznacza się lu k a s tr a tyg raficzn a nie pozw alająca dokładnie określić czasu tw orzenia m łodszej serii piasków eolicznych. Faza p rzek ształcania w yd m y zakończyła się najpraw d o po d obn iej z końcem m łodszego d ry asu lub w preboreale, ta k jak to się działo w w ielu in n y ch rejo n ach [2, 4, 7, 10, 13, 15, 19, 22, 25 1 inni]. W rezultacie działalności eolicznej w yw ołanej surow ym i w a ru n k am i k lim aty czny m i nastąpiło przesunięcie czoła w yd m y w k ie ru n k u w schodnim , p rzy jednoczesnym obniżeniu n iek tó ry ch części w y d m y przedallerodzkiej (rys. 5B).
Na starszej i m łodszej serii eolicznej w y kształciła się ko lejn a bielica, bogatsza w w olne form y p ó łto ratlen k ó w niż k opalna gleba allerodzka. Dość znaczną zaw artość form R20a(Fe20;i + АЪОз) w poziom ie eluw ialny m m łodszej gleby należy praw dopodobnie w iązać z obecnością zacieków próchnicznych silnie w iążących tle n k i żelaza i glinu. W ykazuje ona ró w nież silniejsze zbielicow anie od gleby allerodzkiej, o czym św iadczy w spółczynnik zbielicow ania P (tab. 1) obliczony w oparciu o w zór zapro ponow any przez P rusin kiew icza (nie publikow any):
R2O3 (B) — R2O3 (A2)
_ R2O3 (C)
O bliczenie w spółczynnika P było m ożliw e dlatego, że m a te ria ł m acie rzy sty obu gleb c h a ra k te ry z u je się jednorodnością.
G leba holoceńska k ształto w ała się pod zbiorow iskam i roślinnym i, któ ry ch skład g atunk o w y ustalono w oparciu o analizę palinologiczną. Z poziom u A ()A?. i poziom u /1« pobrano 4 próbki, k tó re przygotow ano m e todą aćetolizy, poprzedzoną gotow aniem w 10-procęntow ym KOPI (tab.
Wiek wydmy w Budzynie 169
2, rys. 6). W m łodszej glebie kopalnej zare je stro w an a została roślinność lasu sosnowego porastającego w ydm ę, a także roślinność z bezpo śred nie go otoczenia w ydm y. W diagram ie pyłko w y m dom inującym i składnikam i są sosna i brzoza. D uży udział m a tak że olcha osiągająca m ak sy m aln ie 19,1%. Na szczególną uw^agę zasługuje w ystęp ow an ie znacznej ilości C arpinus, którego w spągu poziom u stw ierdzono około 10%, zaś w s tro pie zaledw ie 2,6%. T aka fre k w e n c ja ziaren p y łk u grab a w glebach ko p a ln y ch w ydm śródlądow ych jest zjaw iskiem dość rzadkim . W yw ołana została specyficzną lokalizacją w y d m y w śród m iejsc niżej położonych (rys. 1A), o w ysokim poziom ie zalegania wód podziem nych, s tw a rz a ją cych k o rzy stne siedliska dla lasów z udziałem g rab a i olszy. Podobne w arto ści procentow e grab a stw ierdzono w cześniej w glebie kopalnej w w ydm ie w Popow ie K ościelnym koło Skoków, leżącej w podobnej sy tu a cji m orfologicznej [14, 20].
Spadek roli roślinności d rzew iastej stw ierdzony w stropow ych p ró b kach analizow anej gleby jest re z u lta te m postępującego w ylesienia i z a ję cia ty ch teren ó w pod upraw ę. O tym , że w ylesieniu uległy niżej położo ne te re n y otaczające w ydm ę, dowodzą k on sek w entn ie m alejące w a rto ści procentow e p y łk u g rab a i olszy. N atom iast niem al re g u la rn a obecność sporom orf sosny w całym p ro filu (dobrze w idoczna w przeliczeniu A P = = 100%) p o tw ierd za w ystępow anie tego g a tu n k u na w ydm ie. Św iadczy też o tym , że w ydm a nie była u żytkow ana rolniczo. M łodsza gleba k o p aln a w B udzyniu potw ierd za na k o lejn y m stanow isku już w cześniej znaną w ażną cechę holoceńskich gleb kopalnych w ydm śródlądow ych. J e s t nią w zrost u działu roślinności zielnej (NAP) w stropie gleby, a szcze gólnie tzw . w skaźników gospodarki człow ieka (rośliny u p raw n e, ch w a sty) i tra w . T aki obraz palinologiczny św iadczy o spotęgow aniu g ospodar czej działalności człow ieka, k tó ra w k o nsekw encji prow adzi do u ru ch o m ienia procesów eolicznych.
R ezu ltatem m orfologicznego oddziaływ ania w ia tru na w ydm ę, pozba w ioną chociażby w części szaty leśnej, było k olejne jej przem odelow anie. I w tej fazie k ształtow an ia w ydm y głów ną rolę odegrały w ia try z sek to ra zachodniego. H oloceńska gleba, a później piaski tw orzące starszą i m łodszą serię eoliczną, były zw iew ane ze stoku proksym alnego i aku- m ulow ane na sto ku d y stalnym , gdzie p rz y k ry ły glebę. N ajm łodsza seria eoliczną osadzana b yła rów nież w n ie k tó ry ch p a rtia c h w ierzchołka w y d m y (rys. 4). Ta p rzy p ad ająca na czasy h istoryczne działalność eoliczną spow odow ała dalsze przesunięcie czoła w ydm y w k ie ru n k u w schodnim (rys. 5C).
LITERATURA
[1] C h m i e l e w s k a M., C h m i e l e w s k i W.: Stratigraphie et chronologie de la dune de Witów, distr. de Łęczyca. Biul. perygl. 1960, 8, 133-141.
T a b e l a 2 Procentowa /АР + NAP » 100/S/ z a w a r te s p o r o m o r f w młodszej g le b ie kopalnej w wydmie w Budzyniu
Per cent /АР + NAP » 10û%/ o f eporo:norphe in younger f o s s i l s o i l in the dune at Budzyń —1
Numer
Drzewa i krzewy /АР/ Trees and shrubs Bagienne /wyłączone z NAP/ Telmatic p lan ts
/e x c lu s iv e ly w ith NAP/ Sample ©а) No. Ф о ffl 3 ■И § a HcO 4 iH Ш oОч о §о al a ОО. $ •Я 1 Ф uCO uo §>CO зс J а гЧ•H Л гНО t Hа) < « o o Рч *~3 PL) CT e-f о 04 M >■ 6 6 , 6 9,8 2 ,5 2 ,5 0,2 0 , 2 24,5 0 , 2 0 ,3 - 0 ,5 0 , 2 1 , 2 8 14,1 25*8 6 , 2 2 ,9 - - 35,9 0 ,5 - 0 ,3 0,5 0,3 0 ,5 10 17,8 19,1 9,8 3 ,3 0 ,3 - 35,1 0 ,5 0 ,3 - 0 ,8 0,5 1 ,3 12 19,1 10,0 10,9 2 ,9 0 ,5 - 35,7 - 1,9 0 ,5 4,8 0 ,5 1,9 cd . t a b e li 2 6 0 ,5 0 ,2 0 ,2 0 ,3 0,2 2 ,5 1,2 0 ,3 1,2 - - 29,5 0 ,8 - 0 ,2 0 ,2 0 ,2 13,2 2 ,5 0 ,7 8 0 ,8 3,1 0 ,3 0 ,3 0 ,3 0 ,3 0 ,5 - 1,0 1 ,3 - 3,6 0 ,3 0 ,3 0 ,5 0 ,3 1,6 Ю - 1 ,3 0 ,3 0 ,3 - 0 ,5 - 0 ,3 1,0 1 ,3 0 ,3 5,9 0 ,3 - 0 ,3 0 ,3 - 0 ,3 - 1,5 0 ,3 12 - 1 ,4 0 ,9 - 0 ,5 0 ,9 - 6 ,7 - 2 ,9 - 0 ,5 0 ,5 - - 0 ,5 3 ,3 0 ,5 W ie k w y d m y w B u d zy n ie 1 7 1 ш пэт *-р *д ; 8X BO 0S SfU Ue ,I9 d Sn 4łU B I9 X °S 81 16 80 *3 0® хэ пт а э е э о в -p q n H э в е э в х п э и п ш з н ш птр т* э* <1 Bfp em -zo fB ra* * оЗ г^ цв ы ш п^ вав хо m n-p po do o^ i ecq .B jqB T[ э в э и г ш в х э ш пти -ро ов л* ^ e^ so B ofj g | о в э о в о х х я © Bs oB iQ dÄ o ae aa jT on io » « jo ij fq n j, öB^feo drao o 9B io xjT T n3 T'I 9ti *x eo do o3 эв ээ вт рс йо иэ цз ет ш в £э в о я п в * и э з вв во вх х^ Ч ^о ^^ Э ви пх хв э в-р вт ш э^ ду Numer próbki Sample No.
172 S. Kozarski i in.
[2] D ü c k e r A., M a a r l e v e l d G. C.: Hoch und spätglaziale aeolische Sande in Nordwestdeutschland und in den Niederlanden. Geol. Jb. 73, 1957, 215-234. [3] D y l i k J.: Nowe problemy wiecznej zmarzliny plejstoceńskiej. Acta Geogr.
Lodz. 17, 1963, 1-93.
[4] D y l i k o w a A.: Le dunes de la Pologne Centrale et leur importance pour la stratigraphie du Pléistocéne tardif. Raport of the VIth International Con gress on Quaternary, t. 4, 1961.
[5] E d e l m a n C. H., Ma ar l e v e l d G. C.: Pleistozüngeologische Ergebnisse der Bodenkartierung in den Niederlanden. Geol. Jb. 73, 1958, 639-684. [6] G o ź d z i k J.: Geneza i pozycja stratygraficzna struktur peryglacjalnych
w środkowej Polsce. Acta Geogr. Lodz. 31, 1973, 1-117.
[7] H a m m e n T., van der M a a r l e v e l d G. C., V o g e l J. C., Z a g w i j n W. H.: Stratigraphy, climatic succesion and radiocarbon dating of the last glacial in the Netherlands. Geol. en Mijnbouw 46 e, Jaargang, 1967.
[8] H y s z e l e r G. C. W. J.: De oudheidkundige opgravingen in Twente in de laatste jaren. Oudheidkundig Bodenmonderzoek in Nederland, 1947.
[9] K o z a r s k i S.: Recesja ostatniego lądolodu z północnej części Wysoczyzny Gnieźnieńskiej a kształtowanie się Pradoliny Noteci-Warty. Prace Kom. Geo gr .-Geol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 2, 1962, 3, 1-154.
[10] K o z a r s k i S.: Wydmy w Pradolinie Noteci koło Czarnkowa. Badania fizjogr. nad Polską Zach. 9, 1Q62, 37-60.
[11] K o z a r s k i S.: Das Alters der Binnendünen in Mittelwestpolen. W: Beiträge zur Quartär- und Lanschaftsforschung. Festschrift zum 60 Geburstag von Ju lius Fink, Hrsg. v. H. Nagl. Ferdinand Hirt, Vien 1978, 291-305.
[12] K o z a r s k i S.: Stratygrafia i chronologia Vistulianu Niziny Wielkopolskiej PAN, Oddz. Poznań, Ser. Geogr. t. 6, 1-44.
[13] K o z a r s k i S., N o w a c z y k B., R o t n i c k i K., T o b o l s k i K.: The Eolian Phenomena in West-Central Poland with Special Reference to the Chronology of Phases of Eolian Activity. Geographia Polonica 17, 1969, 231-248.
[14] K o z a r s k i S., T o b o l s k i K.: Holoceńskie przeobrażenia wydm śródlądo wych w Wielkopolsce w świetle badań geomorfologicznych i palynologicznych. Folia Quaternaria 29, 1968, 127-134.
[15] M a a r l e v e l d G. C.: Wind directions and cover sands in the Netherlands. Biul. perygl. 1960, 8, 49-58.
[16] M a n i k o w s k a В.: Gleby młodszego plejstocenu w okolicach Łodzi. Acta Geogr. Lodz. 22, 1966, 1-166.
[17] M a n i k o w s k a B.: The development of the soil cover in the Late Pleisto cene and Holocene in the light of fossil soils from dunes in Central Poland. Quaestiones Geographicae 4, 1977, 109-130.
[18] N o w a c z y k B.: Wydmy i eoliczne piaski pokrywowe między Skokami a Mie ściskiem. Bad. fizjogr. nad Polską Zach. 19, 1967 197-216.
[19] N o w a c z y k B.: Geneza i rozwój wydm śródlądowych w zachodniej części Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej w świetle badań struktury, uziarnienia i stratygrafii budujących je osadów. Prace Kom. Geogr.-Geol. Pozn. To*w. Przyj. Nauk 16, 1976, 1-108.
[20] N o w a c z y k B., T o b o l s k i K.: Wiek wydmy w Popowie Kościelnym koło Skoków w świetle analizy pyłkowej i znalezisk archeologicznych. Bad. fizjogr. nad Polską Zach. 21, 1968, 167-179.
[21] O ł t u s z e w s k i W.: Polodowcowa historia lasów południowo-zachodniej Wielkopolski w świetle analizy pyłkowej. Prace Kom. Mat.-Przyrod. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, ser. B, 10, 1Ü48, 7, 1^19.
Wiek wydmy w Budzynie 173
•badań wydmy w Węglewieach. Praca Kom. Geogr.-Geol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 11, 1970, 2, 1-146.
[23] S t a n k o w s k i W.: Rzeźba eoliczną Polski północno-zachodniej na podstawie wybranych obszarów. Prace Kom. Geogr.-Geol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 4, 1963, 1, 1-146.
[24] T o b o l s k i K.: Próba określenia wieku wydm Międzyrzecza Warciańsko-No- teckiego metodą palinologiczną. Bad. fizjogr. nad Polską Zach. 10, 1962, 233-273. 1251 T o b o l s k i K.: Późnoglacjalna i holoceńska historia roślinności na obsza rze wydmowym w dolinie środkowej Prosny. Prace Kom. Biol. Pozn. Towr. Przyj. Nauk 32, 1966, 1, 1-68.
[26] W a s y l i k o w a K.: Roślinność i klimat późnego glacjału w środkowej Pol sce na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy. Biul. perygl. nr 13, 1964, 261- 417. С. К О З А Р С К И , А . М О Ц Е К , Б . Н О В А Ч Ы К , К . Т О Б О Л Ь С К И ЭТАПЫ И УСЛОВИЯ РАЗВИТИЯ ДЮНЫ В БУЗДЫНЕ ОКОЛО ХОДЗЕЖИ В СВЕТЕ АНАЛИЗА ПО МЕТОДАМ РАДИОУГЛЕРОДНОМУ, ПАЛЕОБОТАНИЧЕСКОМУ И ПЕДОЛОГИЧЕСКОМУ Отделение геоморфологии Института географии, Университет им. А. Мицкевича в Познани Отделение почвоведения Института почвоведения и агрохимии, Сельскохозяйственная академия в Познани Р е з ю м е В последних годах в Будзыне около Ходзежи обнаружили в параболической дюне (рис. IA, В) ископаемую почву со специфическим, обособляющим ее от других фосильных почв Великополыпи, морфологическим строением. Непосредственно на слоистых сандровых песках залегают здесь пески стар шей эоловой серии прикрытые ископаемой почвой (рис. ЗВ) с морфологическим сложением сходным с почвой Уссело [2, 12]. Генетический горизонт Л2 исследо ванной почвы содержал крупные количества древесных угольков. Их возраст датировали по методу 14С на 11400 + 320 лет В.Р. В песках покоящихся под почвой из интерстадии Alleröd выступали эпигенетические первично-посчаные жилы (рис. ЗС). Старшая эоловая серия была захоронена песками младшей дюнной серии, на которой располагается очередная фосильная почва. Ее возраст установленный по методу 14С составляет 925 ± 125 лет В.Р.. На этой почве по коится самая молодая серия дюнных песков (рис. 2, ЗВ и 4). Исследованная параболическая дюна в Будзыне подлежала аккумулиро ванию в период старшего дриаса, младшего дриаса и в историческом времени. Дюнообразовательные процессы в старшем дриасе протекали в условиях сурово го климата, о чем свидетельствуют эпигенетические первично-песчаные жилы. В интерстадии „alleröd” на песках дюны старшего возраста (рис. 5А) образована была почва. Сформированный в ней элювиальный и иллювиальный горизонт свидетельствует о протекании в те время процессов подзолообразования. В млад шем дриасе, вследствие обедненности растительного покрова и даже полного его отмирания, произошла пересыпка дюны и дислокация ее лобовой части в вос точном направлении (рис. 5В). Одновременно понизились некоторые части дюны, образовавшиеся до интерстадии Alleröd. На старшей и младшей эоловой серии сформировался очередной подзол. Он развивался под растительными форма
174 S. Kozarski i in. циями, видовой состав которых константировали пользуясь палинологическим методом (табл. 2, рис. 6). Полученная палинологическая картина свидетель ствует о усилении человеческой хозяйственной деятельности и возрождении эоловых процессов. Последняя дюнная серия является их эффектом (рис. 5С). S. K O Z A R S K I, А. М О С Е К , В . N O W A C Z Y K , К . T O B O L S K I
DEVELOPMENT STAGES AND CONDITIONS OF THE DUNE AT BUDZYN NEAR CHODZIEŻ IN THE LIGHT OF RADIOCARBON.. PALEOBOTANICAL
AND PEDOLOGIC ANALYSES
Section of Geomorphology, Department of Geography, A. Mickiewicz University of Poznań
Section of Soil Science, Department of Soil Science, and Agricultural Chemistry, Agricultural University of Poznań
S u m m a r y
A fo-ssil soil with specific = morphology distinguishmg it from among other fossil soils of the Wielkopolska region, was discovered several years ago at Bu dzyń near Chodzież (Fig. 1.A, B).
Sands of older eolian series covered by the fossil soil w ith the morphology similar to that of Usselo- soils [2, ią] lay upon stratified outwash plain sands (Fig. 3B). The A 2 horizon of the soil investigated contained many charcoal fragments, the age of which determined by the 14C method was assumed for 11400±320 years B. P. In stands covered by the Aller0d soil epigenetic sand-wedges occurred (Fig. 3B). Older eolian series is covered with s a n d s of younger dune generation, over- lain by the subsequent fossil soil. Its age determined by the 14C method amounts to 925±125 years B. P. This soil is covered toy the youngest dune sand series (Fig. 2, 3B and 4). The parabolic dune under study at Budzyń was accumulated in Ol der Dryas, Younger Dryas and in historical periods. The dune-forming processes in Older Dryas ran under severe climatic conditions, of which epigenetic sand- -wedges bear evidence. In Aller^d on sands of older dune (Fig. 5A soil developed. The eluvial and illuvial horizons found in it prove the ipodzolization processes occurring in it at those times. In Younger Dryas in connection wiith the impo verishment of vegetation cover, and even its total dispearance, the dune mo vement and shifting its front in eastward direction took place (Fig. 5B). At the
same time a lowering of some parts of the pre-Aller0d dune took place. On older and younger eolian series the subsequent podzol was formed. It developed under plant communities, the specific composition of which was determined on the basis of the palynologie analysis (Table 2, Fig. 6). The palynologie picture obtained pro ves an intensification of the economic activity of man and mobilization of eolian proceses. The last dune series developed under their influence (Fig. 5C).
P rof. d r S t e f a n K o z a r s k i I n s t y t u t G e o g r a f i i
U n i w e r s y t e t u A . M i c k i e w i c z a P o z n a ń , ul. F r e d r y 10
