ELŻBIETA SKORBIŁOW ICZ
WPŁYW RODZAJU ZLEWNI NA STĘŻENIA OŁOWIU,
CYNKU I MIEDZI W OSADACH DENNYCH
WYBRANYCH DOPŁYWÓW GÓRNEJ NARWI
INFLUENCE OF TYPE OF DRAINAGE B ASIN ON
CONCENTRATIONS OF LEAD, ZINC A N D COPPER
IN BOTTOM SEDIMENTS SELECTED TRIBUTARIES
OF UPPER NAREW
Instytut Inżynierii i Ochrony Środowiska, Katedra Badań Technologicznych, Politechnika Białostocka, Białystok
A b stra c t: Studies w ere carried out in years 2003 and 2004 in the catchment basin o f the upper
Narew. 155 sam ples o f sedim ents w ere taken to determine total content o f lead, zinc and copper. Concentrations o f analysed elem ents w ere found to be related to the type o f land use. In most o f in vestigated area sed im en ts are m ostly p olluted by lead. Copper m o stly is present on geochem ical background level.
Słow a klu czow e: metale ciężkie, osady denne, rzeki. K e y w o rd s: heavy metals, bottom sedim ents, rivers.
WSTĘP
Osady denne deponowane na dnie rzek stanowią ważny element w funkcjonowaniu ekosystemów wodnych [Bojakowska 2001]. Są one głównym ogniwem w obiegu wielu pierwiastków, stanowiących ośrodek chemicznych przemian, okresowej dezaktywacji i rozkładu wielu związków toksycznych, w tym metali ciężkich, które są zagrożeniem dla biosfery [Starmach i in. 1976; Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Skład geochemiczny osadów akumulowanych na dnie rzek i zbiorników wodnych jest dobrym wskaźnikiem stanu czystości środowiska wód powierzchniowych [Förstner, Müller 1973; Förstner i in. 1990; Rybosz-Masłowska i in. 2000]. W aluwiach zaobserwowano wielokrotnie wyższe stężenia metali ciężkich w porównaniu z ich zawartością w wodzie, bowiem charakteryzują się one silnymi właściwościami sorpcyjnymi w stosunku do pierwiastków
obecnych w wodzie [Bojakowska 2003]. Głównymi czynnikami, od których zależy skład chemiczny osadów, jest budowa geologiczna zlewni rzeki, jej geomorfologia oraz warunki klimatyczne panujące w obrębie zlewni, decydujące o przebiegu wietrzenia, uruchamiania pierwiastków, ich migracji oraz akumulacji w środowisku [Bojakowska, Sokołowska 1998; Lis, Pasieczna 1995]. Źródła antropogeniczne metali ciężkich związane są przede wszystkim z odprowadzaniem ścieków, z wydobyciem i przetwa rzaniem surowców mineralnych [Kabata-Pendias, Pendias 1999; Karczewska 2002], z produkcją przemysłową i funkcjonowaniem miast [Skorbiłowicz 2005; Wiśniowska- Kielian, Niemiec 2005; Świderska-Bróż 1987] oraz powszechnym zastosowaniem metali i ich związków w różnych dziedzinach działalności gospodarczej, w tym między innymi w rolnictwie i m otoryzacji [Kaniuczak i in. 2003; Skorbiłowicz 2005; Gworek, Kwasowski 2001].
Celem pracy było wykazanie zależności między rodzajem dorzecza a całkowitą zawartością cynku, ołowiu i miedzi w osadach dennych wybranych rzek zlewni górnej Narwi.
MATERIAŁ I METODY
Zlewnia górnej Narwi pokryta jest czwartorzędowymi utworami plejstoceńskimi, w skład których wchodzą utwory glacjalne różnych facji oraz utwory przekształcone peryglacjalnie i osady rzeczne. Są to lodowcowe i wodno-lodowcowe iły i gliny zwałowe, mułki, piaski i żwiry zlodowaceń środkowopolskich i północnopolskich oraz torfy, iły i piaski akumulacji zastoiskowej i rzeczno-jeziomej. Doliny rzek wypełniają najmłodsze utwory holoceńskie: mady, torfy, gytie, iły i piaski wydmowe. Na obszarze zlewni górnej Narwi około 39% powierzchni stanowią lasy, natomiast pozostałe 61% zajmują grunty użytkowane rolniczo, w tym prawie 15% przypada na łąki i pastwiska, usytuowane głównie w dolinach rzek na glebach hydrogenicznych [Zdanowicz 1996]. Powierzchnie cieków analizowanych dorzeczy wynoszą od 20 do 492 km2. Na badanym obszarze dominuje przemysł związany z przetwórstwem płodów rolnych. Jest on skupiony głównie w pobliżu jednostek miejskich, szczególnie w zasięgu miasta Białystok.
Przeprowadzono badania osadów dennych rzek należących do zlewni górnej Narwi (rys. 1). Biorąc pod uwagę charakter zlewni dopływów Narwi (roślinność, użytkowanie, zagospodarowanie i punktowe źródła zanieczyszczeń), rzeki podzielono na dwięgrupy: z przewagą punktowych źródeł zanieczyszczeń oraz rzeki o charakterze zlewni rolniczej. Do pierwszej grupy należą następujące dopływy Narwi: Biała (dopływ Orlanki), Nereśl zTarganką, Biała (dopływ Supraśli), Horodnianka, Jaskranka, Awissa, Rudnia, Sokołda, Orlanka i Czarna (dopływ Supraśli). Zlewnie z przewagą użytków rolnych miały następujące rzeki: Rudnik, Olszanka, Ruda, Małynka, Czarna (dopływ Narwi), Mieńka, Turośnianka, Czaplinianka, Krzywczanka, Łoknica i Strabelka.
Przy doborze miejsc pobrania próbek powierzchniowych osadów dennych w zlewniach z przewagą punktowych źródeł zanieczyszczeń za główne kryterium przyjęto obecność ognisk zanieczyszczeń środowiska wodnego metalami ciężkimi. Jako punkt kontrolny obrano źródło, pierwszy punkt badawczy przy analizowaniu każdej rzeki (tab. 1 ). W przypadku najbardziej zanieczyszczonej rzeki, jakąjest Biała przepływająca przez Białystok, brano pod uwagę wyloty kanalizacji deszczowej i niektóre z dopływów.
Większość cieków położonych w obrębie użytków rolnych ma niewielką długość od 7 do 28 km, a powierzchnia zlewni waha się od 20 do 60 km2. Liczba wytypowanych punktów badawczych zamyka się w obrębie dwóch lub trzech (źródło, punkt w środko wym odcinku rzeki, ujście). Jednak ze względu na większą powierzchnię zlewni Łoknicy (175 km2), wytypowano cztery punkty kontrolne. Źródłem w każdej badanej rzece jest pierwszy punkt kontrolno-badawczy (tab. 2).
Badania prowadzono w sierpniu 2003 i 2004 roku. W każdym wytypowanym punkcie kontrolno-pomiarowym pobrano kilka pojedynczych próbek powierzchniowych (0-10 cm) w strefie brzegowej (w większych rzekach z lewego i prawego brzegu). Strefę tę charakteryzuje osadzanie się materiału zawieszonego [Bojakowska 2003]. Po wymiesza niu materiału badawczego powstała próbka reprezentatywna.
Zmienność dostawy ścieków, hydrologii rzeki oraz morfologii koryta nie pozwala zaplanować pobierania prób w sposób, który zapewniłby wyniki zanieczyszczenia metalami ciężkimi osadów dennych, reprezentatywne w skali całej rzeki, a nawet jej odcinków. Dobór frakcji ziarnowej do analizy geochemicznej osadów nie jest łatwy, gdyż różne frakcje w różnym stopniu partycypują w całkowitej zawartości metali w osadach, a tym samym wnoszą do nich różne ilości zanieczyszczeń [Sikora i in. 2001 ]. Natomiast prowadzenie badań dla różnych frakcji granulometrycznych utrudnia, a niekiedy uniemożliwia porównanie otrzymanych wyników. Do badań wykorzystano frakcję osadów < 0,2 mm. Badanie tej frakcji jest powszechnie przyjęte w pracach kartowania geochemicznego [Lis, Pasieczna 1995; Thalmann i in. 1989]. W osadach po uprzedniej mineralizacji w kwasie azotowym [Helios-Rybicka 1986], w zamkniętym systemie mikrofalowym MARS 5 oznaczono całkowitą zawartość Pb, Zn i Cu. Stężenie m etali oznaczano na spektrom etrze absorpcyjno-atom ow ym „Varian” z piecem grafitowym, m etodą ASA. Odczyn osadów w wodzie określono m etodą potencjo- metryczną.
Dla wymienionych grup rzek obliczono: wartość minimalną i maksymalną, średnią arytmetyczną, medianę i odchylenie standardowe badanych wskaźników przy pomocy pakietu STATISTICA 98 PL for Windows.
WYNIKI I DYSKUSJA
Oznaczenie zawartości ołowiu, cynku i miedzi w osadach o uziamieniu < 0,2 mm pozwoliło na rozpoznanie stanu zanieczyszczenia zlewni górnej Narwi. Osady rzek zlewni z przewagąpunktowych źródeł zanieczyszczeń odznaczały się większymi stężeniami badanych pierwiastków w porównaniu z osadami z rzek zlewni użytkowanych rolniczo (tab. 1,2). Najszerszy zakres zawartości Zn 7,1—126,1 mg-kg-' i Cu 1,6-77,8 mg-kg'1 stwierdzono w 2003 roku. Najmniejsze zróżnicowanie koncentracji uzyskano w 2004 roku w przypadku Cu 2,1-10,9 mg-kg’ 1. W porównaniu z osadami pochodzącymi ze strefy źródłowej rzeki zaobserwowano wraz z jej biegiem wzrost ilości badanych pierwiastków. Na różnice zawartości metali wpływa więc miejsce pobrania prób. Największe zawartości wystąpiły w rejonach charakteryzujących się obecnością punktowego źródła zanieczyszczeń. Maksy malne stężenia Zn - 127,8 mg-kg'1, Pb - 42 m g-kg'1 i Cu - 77,8 mg-kg"' zaobserwowano w próbkach osadów Białej (dopływ Supraśli). Osady rzeki Białej pozostają w zasięgu
antropopresji podobnie jak inne komponenty środowiska w tym rejonie. Ciek ten przepływa przez tereny w większości zurbanizowane, stanowi odbiornik ścieków przem ysłow ych, a zwłaszcza kom unalnych. Dopływy D olistówka i Bażantarka wprowadzają do Białej dużo zanieczyszczeń, znacznie pogarszając jakość jej wód. Również w rzece Horodniance, która przepływa przez obszar w zasięgu występowania składowiska odpadów komunalnych w Hryniewiczach, stwierdzono znaczne ilości cynku (126,1 mg-kg"1). Wiśniowska-Kielian i Niemiec [2005] uważają, że na jakość osadów wpływa ilość zrzucanych zanieczyszczeń, skład chemiczny wody oraz górotwór budujący zlewnie. Ołów, cynk i miedź dostają się do wód wraz ze ściekami komunalno-prze- mysłowymi oraz spływami obszarowymi, a źródłem metali w tych spływach są suche i mokre depozycje atmosferyczne [Kabata-Pendias 1993; Bojakowska 1995]. Świder- ska-Bróż [1993] podaje, że ścieki są źródłem praktycznie wszystkich mikrozanieczysz- czeń identyfikowanych w wodach powierzchniowych. Wiele odcinków rzek w woje wództwie podlaskim w dużej mierze zanieczyszczonych jest na skutek zrzutu nieoczysz- czonych lub w niedostatecznym stopniu oczyszczonych ścieków komunalnych. Mniejszą, ale jednak znaczącą rolę odgrywają także zanieczyszczenia z przemysłu rolno-spożyw czego [Skorbiłowicz 2005]. Najmniej analizowanych metali wystąpiło w osadach dennych Jaskranki.
Przyjmując za kryterium wartość tła na poziomie 20 mg Pb-kg'1 zaproponowanego przez Turekiana i Wedephola [1961], wykazano podwyższone stężenie ołowiu (23% zawartości badanych osadów w 2003 r. i 31% w 2004 r.) w tej grupie rzek. Na podstawie stężenia ołowiu w osadach dennych badanych rzek pobranych w 2003 i 2004 roku można stwierdzić, że około 90% z nich zawiera więcej tego pierwiastka niż wynoszą wartości krytyczne dla tła geochemicznego Polski - 10 mg Pb*kg_1 [Bojakowska, Sokołowska 1998]. Ołów doprowadzany do cieków wodnych podlega szybko wiązaniu przez różne minerały oraz związki organiczne występujące w osadach dennych. Tak więc, jego zawartość w osadach jest wskaźnikiem zanieczyszczenia środowiska [Kabata-Pendias 1998]. Na podstawie zawartości cynku w badanych osadach dennych można stwierdzić, że w całym okresie badawczym ok. 10% [Turekian, Wedephol 1961] i 23% [Bojakowska, Sokołowska 1998] zawiera więcej tego pierwiastka niż wynosi wartość tła geoche micznego. Największe stężenia miedzi (45,6 i 77,8 mg-kg_1) odnotowano w 2003 roku w rzece Białej (dopływ Supraśli). Znaczne rozbieżności koncentracji miedzi zauważono w 2003 i 2004 roku w rzece Białej (dopływ Supraśli), Sokołdzie i Horodniance. Z rzek tych pobrano próby w tym samym czasie latem, w okresach badawczych nie zauważono znaczących zmian w warunkach hydrologicznych. Tak znaczne różnice w zawartościach mogą być wynikiem tego, że osady rzeczne często są słabo skonsolidowane, wielokrotnie erodowane i redeponowane, co powoduje, że przy pobieraniu prób można natrafić na warstewki zanieczyszczone metalami. Porów-nując poziom średni (mediana) miedzi w 2003 i 2004 roku, można zauważyć niewielką różnicę (4,8 mg-kg_I - 2003,4,4 mg-kg"1 - 2004). Zawartości te świadczą, że miedź jest na poziomie tła geochemicznego [Turekian, Wedephol 1961; Bojakowska, Sokołowska 1998].
W latach 2003 i 2004 pobrano 64 próbki osadów z 10 zlewni o charakterze rolnym. Uzyskane z badań wyniki zawartości Pb, Zn i Cu, we frakcji <0,2 mm osadów, przedstawiono w tabeli 2. Stężenia metali ciężkich w osadach dennych cieków w tych
TABELA 1. Stężenia [mg • kg^s.m.] badanych składników we frakcji ziarnowej (< 0,2 mm) osadów dennych rzek w zlewniach z przewagą punktowych źródeł zanieczyszczeń
Rzeki, Rivers O łów , Lead Cynk, Zinc M iedź, C opper pH 1
2003 2004 i 2003 2004 2003 2004 2003 i 2004 ; A w issa 7,1 10,5 18,6 19,6 4,8 3,2 7,1 6,8 ; 11,5 20,1 40,4 26,9 7,2 4,9 7,5 7,1 1 15,5 9,8 36,1 23,4 4,7 5,5 7,4 7,2 16,5 - 30,3 - 6,6 - 6,7 11 14,2 24,5 68,2 23,8 8,6 3,9 6,9 6,9 Biała 3,5 16,5 22,8 19,8 3,2 2,1 6,8 6,6 dopływ 15,1 17,2 28,1 30,3 6,2 4,5 7,6 6,9 Orlanki 14,5 17,6 92,1 31,8 17,5 4,8 7,4 7,1 18,5 - 96,1 - 18,9 - 6,3 i1 15,4 16,3 30,8 26,1 6,1 2,9 7,4 7,2 24,5 14,1 54,1 37,1 19,1 4,1 6,3 7,2 Horodnianka 19,1 14,1 37,1 34,5 1,6 5,3 7,4 6,9 21,3 - 56,9 - 6,7 - 7,4 -20,5 13,7 43,8 23,4 23,1 3,9 6,9 7,1 24,1 25,1 126,1 62,8 20,9 6,7 6,8 6,8 Jaskranka 6,5 9,9 12,3 17,9 1,9 2,3 6,9 8,8 12,5 13,9 19,6 19,8 3,7 2,8 6,9 7,5 10,3 13,2 21,3 23,0 4,5 3,4 7,1 7,1 i Orlanka 10,2 15,3 15,9 41,1 2,1 4,1 7,1 1 6,8 12,5 - 14,3 - 2,3 - 6,9 -11,7 - 15,8 - 2,3 - 6,8 -13,6 29,5 17,6 60,7 2,1 4,8 7,1 7,2 13,5 21,1 29,1 30,7 2,1 3,8 7,5 6.8 14,2 30,3 37,1 121,3 4,4 4,2 7,3 7,0 i
zlewniach m ieszczą się w następujących zakresach: ołów 5,5-21,7 m g -k g 1, cynk 8,7- 43,9 mg-kg-1 i miedź 0,4-5,6 m g-k g 1. W osadach dennych tych cieków zaobserwowano małe poziomy badanych metali. Tylko jedna spośród badanych próbek z Łoknicy, minimalnie przekroczyła tło geochemiczne dla ołowiu 21,7 mg-kg“1 [Turekian, Wedephol 1961]. Przyjmując za kryterium wartość graniczną dla ołowiu wyznaczoną przez Bojakowską i Sokołowską [ 1998], można stwierdzić, że stężenie tego pierwiastka było podwyższone w 2003 roku o 32%, a w 2004 o 76% zawartości badanych osadów.
Rzeki te mają dobrze rozwiniętą strefę ekotonową, co powoduje zmniejszenie migracji zanieczyszczeń dostających się do wód powierzchniowych, a następnie do osadów dennych [Gutry-Korycka 1999]. Cynk i miedź w osadach tej grupy rzek występowały na poziomie naturalnym [Turekian,Wedephol 1961; Bojakowska, Sokołowska 1998]. Analizując stężenia cynku zaobserwowano jego wzrost w roku 2004 w porównaniu z rokiem 2003, przypuszczalnie jest to związane z intensywnością opadów, które formują
TABELA 1. cd.
Rzeki, Rivers Ołów, Lead Cynk, Zinc i Miedź, Copper
i pH 1 20023 2004 2003 2004 i 2003 ! 2004 2003 i 2004 ! ! i Rudnia 11,4 19,1 14,4 i 33,5 1 2,1 5.5 i 7,5 Г " " 1 1 6,9 j 15,3 - 20,5 - 3,6 - 6,9 ii - ! 12,5 8,1 37,1 7,6 2,6 7,6 6,3 6,8 ! Sokołda 7,5 14,5 11,7 42,3 2,6 5,2 7,1 6,1 11,5 37,5 14,8 40,9 1,4 4,4 6,9 5,3 14,1 33,5 20,4 36,2 2,7 4,7 7,3 6,7 12,5 - 16,2 - 1,9 - 7,2 -11,3 19,8 18,8 33.6 2,1 4,1 7,1 6,2 13,1 - 20,5 — 4,3 - 6,9 -Nereśl z 9,5 16,5 7,1 17,6 2,2 4,7 7,2 7,4 j Targanką 21,5 - 14,1 - 3,7 i - 7,6 j 20,1 14,1 11,2 23,9 14,2 5,6 7,4 6,9 18,5 35,5 16,4 47,4 2,5 4,7 7,4 7,0 i 20,5 17,2 12,3 24,6 3,1 3,9 7,3 7,3 1 29,1 12,3 11,1 27,1 2,6 4,2 7,0 6,8 ! 15,1 24,5 58,8 28,2 25,1 3,9 7,1 7,1 Biała 13,5 20,4 65,1 53,3 15,1 11 7,2 6,5 1 6,6 i1 dopływ 27,5 25,5 82,1 87,9 28,6 9,2 7,1 6,9 Supraśli 42,5 1,32 79,2 115,1 28,6 9,4 7,2 7,0 j 38,9 6,4 96,2 127,8 45,6 10,9 7,3 7,1 ! 23,5 - 100,7 — 77,8 - 7,3 ! -17,6 31,5 55,2 81,1 12,7 6,9 7,5 7,1 Czarna 6,5 11,5 8,1 24,6 2,2 3,1 6,3 6,8 dopływ 13,5 - 19,3 - 2,8 - 7,4 -Supraśli 11,5 11,5 8,6 30,1 2,2 2,9 7,3 7,1 13,5 - 8,4 - 3,1 - 7,6 -13,5 19,3 23,4 36,3 6,3 4,1 7,2 7,0 12,7 — 22,1 - 4,6 - 6,9 -X 15,8 19,8 35,4 42,9 11,2 4,8 - -SD 7,2 7,4 29,0 29,2 14,0 1,9 - -Min. 3,5 9,8 7,1 17,6 1,6 2,1 6,3 5,3 Maks. 42,5 37,5 126,1 127,8 77,8 10,9 7,6 8,8 Mediana 13,9 17,6 21,7 31,8 4,8 4,4 - — SD - Odchylenie standardowe - Standard deviation
TABELA 2. Stężenia badanych składników [mg • kg*1 s.m ] we frakcji ziarnowej (< 0,2 mm) osadów dennych rzek w zlewniach rolnych
Rzeki, Rivers Ołów, Lead Cynk, Zinc Miedź, Copper pH
2003 2004 2003 2004 2003 П 2004 2003 2004 Czarna 11,1 9,4 12,4 16,3 ! 0,8 ! 1,1 7,7 7,4 1 13,1 13,5 16,7 19,3 1,5 ' 1,8 7,1 7,9 : 12,5 10,1 18,1 ! 21,6 i 2,1 7,7 7,1 1 Krzywcza nka 11,1 15,5 27,9 ! 35,1 0,8 2,9 6,9 1 7,0 i 11,5 17,3 13,9 i 27,7 ’ 5,5 4,5 7,2 7,1 10,9 10,5 15,3 20,3 2,4 4,5 7.1 6,8 Mafynka 11,4 11,3 9,2 24,5 1,1 2,1 6,9 7,4 15,3 13,5 18,4 25,2 2,2 3,1 7,1 6,8 12,5 15,5 13,5 23,1 2,8 4,4 6,9 6,8 Olszanka 8,5 16,5 11,6 22,1 1,1 2,8 7,0 7,0 8,1 - 13,8 - 0,9 - 7,3 -10,2 17,5 15,2 21,9 2,4 3,8 7,4 6,8 Ruda 8,1 5,5 11,9 i 12,4 0,8 2,1 7,0 6,5 8,5 10,1 10,4 37,4 1,7 3,4 7,0 6,8 7,3 10,5 12,3 4 3,9 11,8 !5,1 7,1 5,9 Strabelka 8,2 7,9 11,1 14,9 i 3,4 ; i,6 7,4 7,0 9,2 - 12,6 i ~ ! 1,3 - 7,1 -9,1 13,5 10,7 37,7 0,4 4,3 6,9 7,1 Turośnianka 7,6 9,5 18,5 22,8 1,9 2,1 7,3 7,0 14,3 13,2 34,1 26,4 3,7 3,2 7,5 7,1 8,3 14,5 15,5 21,8 4,5 2,7 7,1 7,1 Rudnik 11,5 13,1 14,9 35,5 • 0,9 6,9 6,8 7,8 - 21,1 - ■ 1,8 - 6,9 1 7,1 18,3 8,9 35,6 i : 1,7i ! 4,4 7,1 6,5 Mieńka 10,1 11,5 19,4 1 18,9 1 0,8 1 2,7 7,1 6,8 8,2 - 17,9 - ! 2,4 :; - 7,4 -7,7 11,9 1,1 35,5 3,5 4,1 7,3 7,1 Łoknica 9,7 15,1 9,7 23,4 1,3 2,1 7,1 7,0 10,3 13,1 10,3 32.4 0,8 2,2 6,9 7,3 21,7 12,4 21,7 16,2 1,5 2,7 6,9 7,1 10,1 15,1 10,1 24,4 3,6 5,6 7,1 7,2 Czaplinianka 7,8 14,1 11,1 14,4 1,2 0,9 7,1 6,9 8,1 16,1 9,8 22,2 3,6 2,6 7,5 6,8 13,5 16,2 8,7 31,5 3,5 1,1 7,4 7,1 X 10,3 13,1 15,8 25,8 2,0* 3,0 - -SD 2,9 3,0 6,9 7,9 1,2 i 1,2 i - -M in 7,1 5,5 8,7 12,4 0,4 ! 0,9 6,9 5,9 Maks. 21,7 18,3 38,9 43,9 5,5 1 5,6 7,7 7,9 Mediana 9,9 13,4 13,9 23,9 1,7 2,8 -j i
spływy powierzchniowe. Średnia roczna suma opadów w 2003 roku wyniosła 540 mm, a w 2004 roku - 6 1 7 mm [www.pogpol.chilan.com/st.wiel.htm] mogło to się przyczynić do zwiększenia zawartości tego pierwiastka w osadach dennych w 2004 roku. Cynk jest ruchliwym metalem i w warunkach większości gleb podlega wyługowaniu [Kabata- Pendias 2002]. Natomiast odczyn kształtował się jako obojętny i słabo alkaliczny, co jest raczej typowe dla osadów [Starmach i in. 1976].
WNIOSKI
1. Osady denne cieków przepływających przez tereny z przewagą punktowych źródeł zanieczyszczeń są bogatsze w jony ołowiu, cynku i miedzi niż cieki ze zlewni użytko wanych rolniczo.
2. Największą zawartość badanych metali stwierdzono w osadach rzeki Białej (do pływ Supraśli), która jest odbiornikiem ścieków komunalnych i przemysłowych. 3. W większości badanych cieków na obszarze zlewni górnej Narwi osady denne
zanieczyszczone są głównie ołowiem, w mniejszym zaś stopniu cynkiem. Miedź natomiast przeważnie występuje na poziomie tła geochemicznego.
LITERATURA
BOJAKOW SKA I. 1995: W pływ odprowadzania ścieków na akumulację metali ciężkich w osa dach wybranych rzek Polski. Instrukcje i M etody Badań G eologicznych, PIG, Warszawa: 55, 78.
BOJAKOW SKA I. 2001: Kryteria oceny zanieczyszczenia osadów wodnych. P rzegl. G e o i 49, 3 :2 1 3 - 2 1 8 .
BOJAKOW SKA I. 2003: Charakterystyka geochem iczna osadów Narwi i jej dopływ ów . W: Mat. Konf.: Zagospodarowanie zlew ni Bugu i Narwi w ramach zrów now ażonego rozwoju. 2 3 -2 4 maja Warszawa - Popowo: 1 3 7-146.
BO JAKO W SKA I., SO K OŁO W SKA G. 1998: G eochem iczne klasy czystości osadów wodnych.
P r z e g l Geol. 46, 1: 4 9 -5 4 .
GW OREK B., KW ASOW SKI W. 2001: W pływ m otoryzacji na środow isko. W: Gworek B. i M ocek A. (red.) O bieg pierwiastków w przyrodzie: M onografia 1, IOŚ, Warszawa: 3 9 ^ 8 . FÖRSTNER U ., MÜLLER G. 1973: Geoforum 1 .14: 5 3 -6 1 .
FÖRSTNER U ., AHLF W. i in. 1990: Sedim ent Criteria Developm ent. Sedim ents and Environ mental Geochemistry. Springer-Verlag, Berlin.
GUTRY-KORYCKA M. 1999: Zlew nia jako ekosystem dynamiczny. Mat. O gólnopol. Konf. H y drol. „Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza”, 2 1 -2 3 maja Kraków-Dobrzyce: 3 3 -3 4 . HELIOS-RYBICKA E. 1986: Rola m inerałów ilastych w wiązaniu metali ciężkich przez osady
rzeczne górnej Wisły. Zesz. Nauk. AGH, G eologia 1050, 32: 1-123.
KABA TA -PEN D IA S A ., PEN D IA S H. 1999: B iogeoch em ia pierw iastków śladow ych. PW N, Warszawa: 364 ss.
KABATA-PENDIAS A. 2002: B iogeochem ia cynku. Cynk w środowisku - problem y ek ologicz ne i m etodyczne. Zesz. Nauk. „ C zło w iek i Ś ro d o w isk o ” PAN 33: 11—18.
K ABATA-PENDIAS A. 1998: B iogeochem ia ołow iu. W: Kabata-Pendias A. i Szteke B. (red.) O łów w środowisku - problemy ekologiczne i m etodyczne. Mat. Konf. 6 -7 listopada 1997, Warszawa, PAN 21: 9 -1 7 .
K A N IU C ZAK J., T R Ą B A G., GODZISZ J. 2003: Zawartość ołow iu i kadmu w glebach i roślinach przy wybranych szlakach kom unikacyjnych rejonu zam ojskiego. Zesz. P r o b i Post. N auk
Roi. 493: 1 93-199.
KARCZEW SK A A. 2002: M etale ciężkie w glebach zanieczyszczonych emisjami hut miedzi - formy i rozpuszczalność. Instytut Gleboznawstw a i Ochrony Środowiska R olniczego. W y daw nictw o Akadem ii R olniczej, Wrocław: 157.
LIS J., PASIECZNA A. 1995: Atlas geochem iczny Polski w skali 1: 2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa: 72 ss.
R YBO SZ-M A SŁO W SK A S., M O R A CZEW SKA-M AJKUT K., KRAJEW SKA J. 2000: M etale ciężkie w w odzie i osadach dennych zbiornika w Kozłowej Górze na Górnym Śląsku. A rch i
wum O chrony Środow iska 26: 127-140.
SIKORA W.S., A LE K SA N D E R U ., WÓJCIK R., W ARDAS M., L A G A N L., 2001: Zawartość metali ciężkich w e frakcjach ziarnowych osadów dennych Odry w rejonie Głogowa. „Nauki o Ziemi w badaniach podstaw ow ych, złożonych i ochronie środowiska na progu XXI w ie ku”, Mat. Konf. 2 8 -2 9 czerw iec 2001, Kraków: 4 0 9 -4 1 2 .
SKORBIŁOW ICZ E. 2005: Oddziaływanie punktowych źródeł zanieczyszczeń na zawartość o ło wiu, kadmu i cynku w osadach dennych wybranych rzek w ojew ództw a podlaskiego. K w a r
taln ik P o lsk ieg o T ow arzystw a M a g n ezo lo g iczn eg o 10, 2: 3 8 5 -3 9 3 .
SKORBIŁOW ICZ E. 2005: Heavy metal content in bottom sediments o f rivers in Podlasie pro vince near selected comm unication tracts. Chem. Ini. Ekol. 12, 1-2: 109-120.
STARM ACH K., W RÓBEL S., PASTERNAK К. 1976: Hydrobiologia, lim nologia. PW N, War szawa: 608 ss.
ŚW ID ERSK A-BR Ó Ż M. 1993: M ikrozanieczyszczenia w środowisku wodnym , W ydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław: 144 ss.
ŚW IDERSK A-BRÓŻ M. 1987: W pływ działalności człow ieka na zanieczyszczenie wód powierzch niow ych metalami ciężkimi. Gosp. Wodna 5: 114-116.
THALM ANN F., SCHERM ANN О., SCHROLL E., HAUSBERGER G. 1989: Geochemischer Atlas Der Republik Österreich 1:1 000 000. G eologische Bundesanstalt, Wien.
TUR EK IAN K. K., W EDEPHOL K. H. 1961 : Distribution o f the elem ents in som e major units o f the earth's crust. Bull. Geol. Soc. A m erica 72: 175-184.
W IŚN IO W SKA -KIELIA N B., NIEMIEC M. 2005: Zawartość metali w osadach dennych wybra nych d o p ły w ó w rzeki D unajec. K w a rta ln ik P o lsk ieg o T ow arzystw a M a g n ezo lo g iczn eg o 1 0 ,2 :4 3 5 -4 4 3 .
Z DA NO W IC Z A. 1996: W stępna ocena jakości w ody w w ybranych m ałych ciekach zlew ni górnej Narwi. W: M ioduszewski W. (red.) Ochrona zasobów wodnych na przykładzie zlew ni górnej Narwi. IMUZ, Falenty: 31 —40.
ww'w.pogpol. chilan.com /st.w iel.htm
D r in i.E lib ie ta S k o rb iło w icz,
K a te d r a B a d a ń T ech n ologiczn ych , P o lite c h n ik a B ia ło sto ck a , 1 5 -3 3 3 B ia ły sto k r ul. W iejska 45C ,
