Problemy oświaty i kultury na Ziemi Mławskiej w okresie odrodzenia państwa polskiego

(1)

Michał Nowakowski

Problemy oświaty i kultury na Ziemi

Mławskiej w okresie odrodzenia

państwa polskiego

Niepodległość i Pamięć 16/1 (29), 93-108

2009

(2)

„N ie p o d le g ło ś ć i P am ięć" N r 29, 2 0 0 9

M ichał Nowakowski

Mława

Problemy oświaty i kultury na Ziemi

Mławskiej w okresie odrodzenia państwa

polskiego1

W śród zdecydowanej większości badaczy panuje zgodność co do tego, że wszelkie zaniedbania w dziedzinie oświaty młodej Rzeczypospolitej spowodowane były 123-let- nim okresem zaborów. Prof. dr hab. Wojciech Roszkowski tłumaczy to zjawisko w spo sób następujący: „Społeczeństwo polskie weszło w okres niepodległego bytu państwo wego obciążone spuścizną po rządach zaborczych - zacofaniem ekonomicznym i kul turalnym. W zaborze pruskim istniał wprawdzie powszechny obowiązek szkolny dla dzieci od lat 6 do 14, lecz nauczanie odbywało się w języku niemieckim, (...). Nieco łagodniejszy kurs stosował zaborca austriacki, ale w praktyce powszechny obowiązek nauki dzieci w wieku 6-12 lat nie był realizowany, (...). Najgorzej wyglądała sytuacja w zaborze rosyjskim, gdzie carat nie wprowadził powszechnego obowiązku szkolnego, a istniejące szkoły intensywnie rusyfikowano. W rezultacie odsetek analfabetów w od rodzonej Polsce wyniósł w 1921 r. 33,1%, przy czym w miastach - 18,7%, a na wsi - 3 8 ,1%”2.

Generalnie na Ziemi Mławskiej problemy oświaty i szkolnictwa były typowe jak dla ziem całego zaboru rosyjskiego. Analfabetyzm stał się tutaj jednym z głównych problemów. Czasem najtrudniejszym dla polskości tych terenów był okres od upadku Powstania Styczniowego (1864 r.) do roku 1905. W wyniku wydarzeń rewolucyjnych lat 1904-1908 sytuacja zmieniła się znacząco. Zaczęła wówczas powstawać spora liczba stowarzyszeń i zrzeszeń. Polacy podjęli walkę z władzą rosyjską o język polski w szko łach i urzędach, o samorząd, jak też i o autonomię Królestwa. Odwilż i okresowe zała manie się absolutyzmu carskiego spowodowało powstawanie również i na Ziemi Mła wskiej organizacji społecznych typu gospodarczego, kulturalnego oraz oświatowego, w tym szkół z wykładowym językiem polskim. Inicjatorem i ich organizatorem była ofiarna inteligencja mławska oraz okoliczni ziemianie.

Problemy alfabetyzacji społeczeństwa i upowszechniania oświaty okazały się jed nym z ważniejszych zadań jednoczącej się Polski w roku 1918. Już 7 lutego 1919 r.

1 R eferat wygłoszony 12 listopada 2008 r. na Sesji N aukowej w M ławie z okazji 90. rocznicy odzyskania Niepodległości.

(3)

ukazał się dekret o powszechnym obowiązku szkolnym3. Obowiązek ten został też za pisany w Konstytucji Marcowej.

W powiecie mławskim pierwszym organizatorem szkolnictwa, jeszcze w okresie okupacji niemieckiej (1914-1918), został W ładysław Kierst, mianowany inspektorem szkolnym4. Miał on wówczas 45 lat. Pracę w Mławie rozpoczął 1 października 1917 r. Jego zasługą było m.in. przygotowanie projektu sieci szkół powszechnych oraz zor ganizowanie Biura Inspektoratu Szkolnego. Wiele czasu poświęcił także samej akcji organizowania szkół powszechnych, poszukiwaniu nauczycieli i ich dokształcaniu, two rzeniu Dozorów Szkolnych5 w gminach i Opiek Szkolnych6 we wsiach. Drugim in spektorem został Zdzisław Doberski - później nauczyciel Państwowego Gimnazjum im. Stanisława W yspiańskiego w Mławie, który pełnił tę funkcję w roku szkolnym 1920/1921. Po nim obowiązki przejął inspektor A dolf Bandas - nauczyciel z Galicji, który odszedł z M ławy w roku 19267.

Jednym z pierwszych zadań inspektora było zorganizowanie samorządu szkolnego, ale przede wszystkim Rady Szkolnej Okręgowej. Została ona zorganizowana w M ła wie w końcu roku 1917. W jej skład wchodzili: ksiądz dziekan Ludwik Sokolik z M ła wy, Z. Choromański z Ciechanowa, ksiądz Czarnecki z Przasnysza, właściciel majątku ziemskiego w Petrykozach - Bogusławski, Karczewski ze Szreńska, nauczyciel szkół elementarnych, działacz Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych w po wiecie mławskim - Lucjan Krajewski, adwokat J. Wierzbicki z Mławy, profesor O go nowski i dr Kujawski z Mławy, i inni. Członkowie Rady, poza Lucjanem Kraje wskim, byli ludźmi konserwatywnymi i zamożnymi, ale większość z nich nie znała szkolnictw a elem entarnego i jeg o potrzeb. Cały w ięc ciężar organizow ania szkol nictw a w pow iecie spadł na inspektora W ładysław a K iersta i nauczyciela Lucjana K rajew skiego8.

3 Cz. Brzoza, Polska w czasach niepodległości i drugiej w ojny św iatow ej (1918-1945), [w:] Wielka H isto

ria Polski, t. 9, Kraków 2003, s. 41.

4 R. Juszkiew icz, M ław a - j e j dzieje (lata 1914-1939), t. 3 (część druga), M ława 2004, s. 138.

5 K ażda gm ina tw orzyła terytorialną jednostkę szkolną z osobnym D ozorem Szkolnym . D ozór składał się z członków z w yboru i członków z m ianowania. O rganem w ykonaw czym D ozoru Szkolnego był jego przew odniczący, najczęściej był to w łaściciel folw arku lub proboszcz m iejscow ej parafii. Do obow iąz ków D ozoru Szkolnego należało m.in.: opiniow anie projektów budżetów szkolnych m agistratu lub rady gm innej, dokonyw anie zgodnie z budżetem odpow iednich w ydatków szkolnych, prow adzenie dokładnych rachunków i przedstaw ianie spraw ozdań finansow ych R adzie Gm innej lub magistratowi, zarządzanie działem gospodarczym szkolnictw a gminnego, przedkładanie w niosków w spraw ie zakładania now ych szkół, opracow yw anie projektu sieci szkolnej w gm inie, troska o byt m aterialny nauczycieli, prow adzenie statystyki dzieci w wieku szkolnym oraz przestrzeganie i w ykonyw anie przepisów praw nych o obow iąz ku szkolnym.

6 Stalą i realną pom oc otrzym yw ały szkoły przede w szystkim ze strony Opiek Szkolnych. O pieki istniały we wsiach i osadach, w których m ieściły się publiczne szkoły pow szechne i składały się z pięciu, czte rech lub trzech osób. Do obow iązków O pieki Szkolnej należało m.in.: starania o rozwój szkoły, nadzór nad m ajątkiem szkoły, układanie prelim inarza w ydatków gospodarczych szkoły, rozporządzanie fundusza mi asygnow anym i O piece przez gm inę, kontrola sum asygnow anych nauczycielow i na potrzeby bieżące szkoły, przedstaw ienie Radzie Szkolnej Pow iatow ej za pośrednictw em D ozoru Szkolnego życzeń w spra wie kandydatów na stanow iska nauczycielskie, w spółdziałanie z D ozorem Szkolnym gm iny w spraw ie dostarczania szkole odpow iednich budynków , sprzętów szkolnych i utrzym anie ich w dobrym stanie, roz taczanie opieki poza szkolnej nad m łodzieżą oraz roztaczanie opieki nad nauczycielem w razie jeg o cho roby - o ile nie posiada opieki rodzinnej.

7 R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część druga), s. 138-139.

8 J. Leszczyński, O świata elem entarna i szkoły pow szechne w pow iecie m ławskim w latach 1914-1939, część pierwsza: szkoły, t. 1, Otw ock 1987, (m ateriały niepublikow ane), s. 29-30, (w zbiorach biblioteki Powszechnej Spółdzielni Spożyw ców „Spójnia” w M ławie).

(4)

Problem y oświaty i kultury na Ziemi Mławskiej w okresie odrodzenia państwa polskiego 95

Zanim jednak przejdziemy do analizowania sytuacji i problemów oświaty w powie cie mławskim po przejęciu akt szkolnictwa elementarnego od inspektora niemieckiego Jendruschke, które odbyło się w dniu 30 września 1917 r., a dzień później urzędowa nie rozpoczął pierwszy polski inspektor szkolny okręgu mławskiego, należy wspo mnieć co wydarzyło się wcześniej.

Otóż, w przededniu wybuchu I wojny światowej w powiecie mławskim działało 39 szkół początkowych z rosyjskim językiem nauczania: trzy miejskie dwuklasowe, cztery miejskie jednoklasowe i trzydzieści dwie gminne jednoklasowe9. 30 lipca 1914 r. we wsiach i miastach powiatu mławskiego ukazały się ogłoszenia o mobilizacji, wśród powołanych do wojska znaleźli się także młodzi nauczyciele.

W pierwszych miesiącach wojny M ława ośmiokrotnie, na przemian była zajmowa na przez wojska niemieckie i rosyjskie. Po zajęciu Ziemi Mławskiej, okupacyjne wła dze niemieckie informowały ludność, że nauka w szkołach początkowych będzie odby wać się na zasadach jak w okresie rządów carskich, tj. w języku rosyjskim. Stan taki trwał do września 1915 r.

Od stycznia do wiosny 1915 r. nauczanie w gminnych i miejskich szkołach po czątkowych wznowiono jedynie tam, gdzie szkoła posiadała własny budynek i gdzie nadal mieszkał jej nauczyciel. Było tych szkół niewiele, bo zaledwie osiem: w Kowa lewie gmina Dąbrowa, Kosinach Starych gmina Kosiny, w Niechłoninie, Nowej Wsi - Sarnowie i Zalesiu w gminie Niechłonin, Janowcu Kościelnym gmina Szczepkowo, Strzegowie gmina Unierzyż i Zielonej gmina Zielona. Mimo zalecenia władz niemiec kich, nauczyciele prowadzili nauczanie w języku polskim. Znamienne jest, że szkoła gminna w Strzegowie, gdzie przez całą zimę 1914/1915 r. stało wojsko rosyjskie, zo stała spolszczona już 5 lutego 1915 r., na drugi dzień po wycofaniu się żandarmerii rosyjskiej10.

Okres spolszczania rosyjskich szkół początkowych i upowszechnianie oświaty ele mentarnej, tak naprawdę na Zawkrzu rozpoczął się w roku 1915. Powstawały wów czas miejskie i gminne szkoły początkowe z wykładowym językiem polskim oraz pry watne szkoły elementarne, organizowane i utrzymywane przez mieszkańców wsi.

Jedynymi wówczas organizacjami polskimi, które w tamtym okresie istniały - były powoływane i nadzorowane przez Niemców Rady Opiekuńcze: główna w W arszawie, powiatowe - w każdym powiecie, miejscowe - w gminach i osadach. Rady Opiekuń cze powstawały na mocy uchwały niemieckich władz okupacyjnych z 12 grudnia 1915 r., a działały od 1 stycznia 1916 r. Powiatowa Rada Opiekuńcza w Mławie została utwo rzona w lutym 1916 r. Zadaniem tych Rad było głównie udzielenie pomocy ludności w aprowizacji, rozdawnictwo odzieży, obuwia i jałmużny, pozyskiwaniu na to fundu szy, ale także popieranie zakładania domów dla niemowląt, żłobków i ochron dla dzieci. W jej skład wchodzili Tadeusz Rudow ski - w łaściciel majątku ziem skiego w Rumoce, I. Ossowski - rejent z Mławy, Bronisław Klicki - działacz społeczny i wła ściciel majątku w Windykach, ksiądz W ładysław Maron - proboszcz parafii w Szyd łowie, ksiądz Edmund Bieńkowski - proboszcz parafii w Mławie, Karczewski ze Szreńska i inni. W gminach i osadach powstały Miejscowe Rady Opiekuńcze. W ich skład wchodzili właściciele majątków ziemskich, księża i zamożni gospodarze11.

9 Ibidem, s. 11. 10 Ibidem , s. 13. 11 Ibidem, s. 16-17.

(5)

Rada Opiekuńcza utrzymywała w powiecie mławskim ochronki, których w roku szkolnym 1916/1917 było 22, wspierała założone i prowadzone przez Towarzystwo Dobroczynności prowizoryczne schronisko, udzielała pomocy zniszczonym działaniami wojennymi gospodarstw om 12.

Tymczasem niemiecka administracja traktowała szkolnictwo polskie jak przysłowio we „zło konieczne”. Szkoły gminne otwierała opieszale, budżety szkolne zatwierdzała bardzo niskie. Okręgowy inspektor szkolny Jendruschke nie znał zupełnie realiów w ja kich szkoły polskie prowadziły nauczanie, nie znał też języka polskiego i na konferen cjach porozumiewał się z nauczycielami przez tłum acza13.

W tej niewątpliwie trudnej sytuacji miejscowa ludność zaczęła radzić sobie sama. Do istniejących wówczas we wsiach, co prawda nielicznych, prywatnych szkół elementar nych i ochronek uczęszczały jednak w większości dzieci gospodarzy i rzemieślników. Na ten fakt zwróciła uwagę Powiatowa Rada Opiekuńcza, która dnia 4 października 1916 r. wystosowała okólnik nr 6, który brzmiał: „Rada Powiatowa uważa, że jest moralnym i narodowym obowiązkiem pracodawców a więc i właścicieli ziemskich dać możność korzystania z kształcenia elementarnego wszystkim dzieciom swoich pracowników” 14. W związku z tym okólnikem zaczęły powstawać w gminach powiatu mławskiego pry watne szkoły elementarne, do których uczęszczały także dzieci chłopskie. Ochronki te realizowały w zasadzie program nauki przewidziany dla pierwszego, a w niektórych przypadkach i drugiego oddziału gminnej szkoły elementarnej. Uczono w nich pod staw czytania, pisania, rachowania i religii. Nauczycielami tych szkół byli najczęściej wychow ankow ie rosyjskich szkół początkow ych lub m łodzi ludzie, którzy przybyli z zabiedzonych przez wojnę miast. Uczyli w nich też bardziej św iatli rzem ieślnicy i uczniowie lub uczennice którzy ukończyli kilka klas szkoły średniej. Jedynie w szkole elementarnej w Strzegowie uczył nauczyciel kwalifikowany, a w ochronce w Brudni cach - trzy siostry zakonne, absolwentki Gimnazjum Żeńskiego w W arszaw ie15.

W drugim półroczu roku szkolnego 1916/1917 rozpoczęła działalność Polska M a cierz Szkolna. W 1917 r. posiadała ona już zarząd koła okręgowego w Mławie i sześć kół w powiecie: w Bogurzynie, Dąbrowie, Strzegowie, Szreńsku, Wieczfni Kościelnej i W iśniewie. Jej działacze opiekowali się szkołami w Bogurzynie i Uniszkach Zaw a dzkich oraz kilku ochronkami i prowadzili dwie biblioteki: w Mławie i Dąbrowie oraz dwie szkoły powszechne - w Mławie i w Strzegow ie16. Powołanie Polskiej Macierzy Szkolnej otworzyło podwoje do działania na płaszczyźnie oświaty, a także i kultury. W efekcie już samo przejęcie szkolnictwa przez władze polskie (1917 r.) utorowało drogę m.in. do uruchamiania i zagęszczenia sieci szkół elementarnych w powiecie oraz stopniowego przejmowania ich na budżety gmin. Najtrudniejszym problemem, ja ki zaistniał w roku szkolnym 1917/1918, było ustalanie i wykonywanie budżetów szkolnych. Roczny budżet jednej miejskiej lub gminnej szkoły elementarnej wynosił wówczas od 1200 do 2000 marek, różnice wynikały z wysokości uposażenia nauczy ciela, które w każdej gminie mogło być inne. Największą bowiem część budżetu każ dej szkoły stanowiły pobory nauczycieli. Były to jednak uposażenia bardzo niskie. W ro ku 1917/1918 Departament Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego załatwił u władz

12 T. Św iecki, F. W ybult, M azow sze Płockie w czasach w ojny św iatow ej i pow stania państw a polskiego, Toruń 1932, s. 141.

13 J. Leszczyński, op. cit., s. 23. 14 T. Św iecki, F. W ybult, op. cit., s. 141. 15 J. Leszczyński, op. cit., s. 24. 16 Ibidem.

(6)

Problemy oświaty i kultury na Ziemi M ławskiej w okresie odrodzenia państwa polskiego 97

okupacyjnych zapomogi dla nauczycieli w wysokości od 700 do 1500 marek rocznie, wysokość tych zapomóg najczęściej zależała od świadczeń danej gminy na szkolnic tw o17.

Na podstawie informacji zebranych przez Józefa Leszczyńskiego należy przyjąć, że w grudniu 1917 r. na Ziemi Mławskiej były już 53 polskie publiczne szkoły elemen tarne i 46 polskich prywatnych szkół elementarnych. W śród publicznych szkół elemen tarnych było: 46 jednoklasowych, 3 dwuklasowe, 1 trzyklasowa i 3 czteroklasowe. Uczyło w nich 67 nauczycieli: 42 mężczyzn i 25 kobiet. W śród prywatnych szkół elementarnych były: 44 jednoklasowe, 1 czteroklasowa i 1 dwuklasowa. Uczyło w nich 50 nauczycieli: 21 mężczyzn i 29 kobiet. Do szkół publicznych uczęszczało 4129 dzieci, w tym 2202 chłopców i 1947 dziewcząt, a do szkół prywatnych 2016 dzieci, w tym 1049 chłopców i 967 dziew cząt18.

Równocześnie z przejęciem publicznych i prywatnych szkół elementarnych przez władze polskie, nastąpiły zmiany w nazewnictwie i organizacji tych szkół, m.in. za miast nazwy szkoła elementarna wprowadzono nazwę szkoła powszechna19. Zdecydo wali o tym działacze powstałego w roku 1916 Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego Szkół Początkowych, którzy wystąpili z postulatem powszechności, obowiązkowości i bez płatności nauczania. Chodziło o to, aby była jedna szkoła powszechna dla dzieci wszystkich stanów, zawodów, czy warstw społeczeństwa. Od tamtej pory nie mówimy już o szkołach elementarnych, początkowych, czy ludowych, lecz o szkołach po wszechnych, mimo że idea nauczania powszechnego jeszcze wtedy w 100% nie była realizowana.

W arto też podkreślić, że w niektórych wsiach nowo utworzone placówki polskie miały tradycje istniejącej tam już wcześniej początkowej szkoły rosyjskiej. Należy tu taj wymienić chociażby szkoły w Szreńsku, Radzanowie, Strzegowie, Kuczborku, Ru- moce i inne. Te gminne szkoły początkowe z rosyjskim językiem nauczania, były to zazwyczaj jednoklasowe placówki, uruchamiane w latach siedemdziesiątych i osiem dziesiątych XIX wieku lub na początku wieku XX. Nauczycielami w nich byli wy chowankowie rosyjskiego Seminarium Nauczycielskiego, kończący tę szkołę najczęściej w W ymyślinie. Edukacją objęte były wówczas nieliczne dzieci z rodzin chłopskich.

W innych wsiach szkoły publiczne powstawały na fundamentach istniejących tam wcześniej, co prawda krótko, polskich elementarnych szkół prywatnych. Tak było m.in. w Dobrej Woli, gdzie od jesieni 1916 r. do wiosny 1917 r. istniała prywatna szkoła elementarna zorganizowana przez mieszkańców wsi. Na jej bazie jesienią 1917 r. uruchom iono jednoklasow ą gm inną szkołę pow szechną, która m ieściła się najpierw w domu Kalisza, a następnie w domu Jana Balcerzaka. Opiekunami placówki byli: Antoni Arabucki, Jan Balcerzak i Paweł Mańka, a uczyli w niej m.in. Jadwiga Róży- cka-Jędrowicz i Tadeusz Kuligowski20. Podobnie było też w Wiśniewie, gdzie zanim powstała publiczna szkoła, prywatną placówkę uruchomił w 1912 r. Lobert - właści ciel miejscowego majątku21, a także w Bogurzynie, gdzie do roku 1919 istniała pry watna szkoła zorganizowana przez ziemianina Michała Rudowskiego i jego żonę, a nastę pnie została przemianowana na państwową22. Podobnie było w innych wioskach.

17 Ibidem , s. 31-32. 18 Ibidem , s. 36. 19 Ibidem , s. 36.

20 Ibidem , t. 3 (część pierw sza), s. 38-39. 21 Ibidem , s. 51-54.

(7)

Z kolei część szkół powstawała zupełnie od podstaw, jak na przykład Szkoła Po wszechna w Lipowcu Kościelnym, gdzie przed rokiem 1917 szkoły nigdy nie było. Jej organizatorami byli mieszkańcy Lipowca Podbom ego i Lucjan Krajewski - czło nek Rady Szkolnej Okręgu Mławskiego. Szkoła ta zawsze mieściła się w dwóch iz bach wynajmowanych: w jednej w Lipowcu Kościelnym a drugiej w Lipowcu Podbor- nym23. W latach 30. w szkole tej uczył m.in. Andrzej Krzemiński - nauczyciel z Mławy, po drugiej wojnie światowej dyrektor Technikum Ekonomicznego w Mławie. Podobnie było w szkołach powszechnych w Strzałkowie, Dębsku, Turzy Wielkiej i innych miej scowościach.

Tymczasem w M ławie sytuacja w szkolnictwie elementarnym rozwijała się nastę pująco. W roku szkolnym 1913/1914 istniało w mieście 7 szkół początkowych z ro syjskim językiem nauczania. Były to katolickie dwuklasowe szkoły: oddzielna dla chłopców i oddzielna dla dziewcząt oraz szkoła koedukacyjna, jednoklasowa szkoła początkowa dla dzieci prawosławnych, ewangelicka szkoła koedukacyjna jednoklasowa, jednoklasowa szkoła początkowa dla dzieci żydowskich oraz jednoklasowa szkoła po czątkowa kolejowa, mieszcząca się w M ławie-W ólce. W szystkie szkoły przestały ist nieć na jesieni 1914 r., po wybuchu wojny. N auczyciele tych szkół ew akuow ali się w okolice W arszawy, do Mławy powrócili w lecie 1915 r., a jesienią tegoż roku za częły już być uruchamiane pierwsze szkoły początkowe z polskim językiem naucza nia24. Uruchomiono wówczas 6 szkół elementarnych.

We wrześniu 1915 r. otwarto jednoklasową szkołę początkową dla chłopców, m ie szczącą się w drewnianym budynku przy ulicy W ymyślin. Pierwszym kierownikiem szkoły został Aleksander Żaboklicki. W roku 1917 szkołę przekształcono w publiczną szkołę męską trzyklasową i oznaczono nr 1. Od 1922 r. Szkoła nr 1 uzyskała status szkoły siedmioklasowej. Drugim jej kierownikiem został Henryk Pogorzelski25.

Publiczna Szkoła Powszechna nr 2 była szkołą dla dzieci żydowskich. Zorganizo wana została również jesienią 1915 r. Do lipca 1922 r. mieściła się w kilku niewiel kich domach parterowych przy ulicy W ójtostwo 16, domy te należały do księgarza L. Cegły. Początkowo była to szkoła jednoklasowa, ale już w roku szkolnym 1917/1918 przemianowano ją na czteroklasową, a w następnych latach na siedmioklasową26.

Organizatorem i pierwszym nauczycielem koedukacyjnej szkoły powszechnej, która w 1917 r. została nazwana Szkołą nr 3, był Aleksander Kruszewski. Do lipca 1918 r. istniała ona jako szkoła jednoklasowa, potem dwuklasowa do roku 1920. W latach 1915/1916 i 1916/1917 mieściła się zaledwie w jednej izbie na parterze murowanego domu przy ulicy Szkolnej 15 (dziś Narutowicza). We wrześniu 1920 r. szkoła została zlikwidowana, a jej budynek przekazano Szkole nr l 27.

Jednoklasowa szkoła początkowa koedukacyjna, mieszcząca się przy ul. Rynkowej 9 nazywana była „kolejową” z uwagi na zlokalizowanie w dzielnicy kolejowej miasta - na Wólce. Jako Publiczna Szkoła nr 4 funkcjonowała od roku 1920. W latach

1915-22 Ibidem, s. 3-5.

23 Ibidem, t. 3 (część pierw sza), s. 59-60. 24 Ibidem, s. 137-138.

25 Do 1934 roku Szkota Pow szechna nr 1 była szkolą m ęską siedm ioklasow ą, a od lipca 1934 r. została szkołą koedukacyjną pow szechną III stopnia, z tym , że w iększość uczniów stanowili chłopcy. Zob. R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część druga), s. 139-140.

26 Ibidem, s. 146. 27 Ibidem, s. 147.

(8)

1918 kierownikiem szkoły był Jan Aleksander Naziemski. Od 1918 r. aż do wybuchu II wojny światowej była to szkoła siedmioklasowa28.

Jednoklasowa szkoła początkowa dla dziewcząt, mieszcząca się przy ulicy Działdo wskiej 34 (obecnie Aleje M arszałka Piłsudskiego) w roku 1917 została przemianowana na Szkołę Publiczną nr 5. Jej organizatorem i przez pierwsze dwa lata jedynym nauczy cielem był Antoni Andrzej Grunwald. W tym czasie była szkołą jednoklasową, stopniowo otrzymywała status szkoły dwuklasowej, trzyklasowej, czteroklasowej, a w roku 1926 - pięcioklasowej29.

Jednoklasowa szkoła początkowa koedukacyjna mieszcząca się przy ul. W arsza wskiej 46 w domu Łopeckiego, a potem przy ul. Sienkiewicza 21, od 1917 r. nosiła nr 6. Organizatorką i kierowniczką tej szkoły była Halina Szałowska. Początkowo by ła to szkoła jednoklasowa, pięcioklasowa (od 1922 r.), a potem siedmioklasowa30.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę szkolnictwo nadal borykało się z licz nymi problemami, co prawda nie występował już problem zaborcy, ale spuścizna jaką pozostawił po sobie dawała się we znaki. Przede wszystkim brak było budynków szkolnych i nauczycieli. Ustępujący Rosjanie ewakuowali wszystkie państwowe szkoły, zabierając ze sobą pomoce naukowe, biblioteki oraz cały personel szkolny. Brakowało podręczników, gdyż lekcje odbywały się w języku rosyjskim. Podobnie wyglądała sy tuacja w zaborze pruskim. Jednak nie tylko trudności materialne spędzały sen z po wiek władzom oświatowym. Na terytorium państwa polskiego istniały trzy różne sy stemy i tradycje szkolne. Różny był też poziom edukacji i wiek, w którym dzieci rozpoczynały naukę. Przecież na terenie zaboru rosyjskiego przed rokiem 1914 dwa miliony dzieci wcale nie chodziło do szkoły, a połowa ludności powyżej 10 lat nie umiała czytać i pisać31.

Początki więc były bardzo trudne. W związku chociażby z brakiem odpowiednich pomieszczeń i wykwalifikowanej kadry obowiązek szkolny nadal nie był w pełni wy konywany, choć dało się zauważyć na tym polu wyraźny postęp, a liczba analfabetów wykazywała stałą tendencję malejącą. Osiągnięcia te zawdzięczano przede wszystkim wysiłkom nauczycieli szkół powszechnych, których pozycja i prestiż wzrosły, gdy 18 grudnia 1919 r. dekretem uregulowano ich sytuację, przyznając im status urzędników państwowych, choć z nie najwyższą płacą. Należy jednak podkreślić, że wtedy, w okresie odradzania się państwa polskiego, to nie dobra materialne stanowiły dla na uczycieli cel sam w sobie, a wręcz przeciwnie, traktowali oni wówczas swoją pracę, jako swoistą misję społeczną, patriotyczną i działanie propaństwowe, to dla nich było najważniejsze. Liczba wykwalifikowanych nauczycieli systematycznie wzrastała dzięki rozbudowie sieci seminariów nauczycielskich. Zwiększyła się wyraźnie także liczba szkół, wznoszonych wielkim wysiłkiem zarówno państwa, jak i w jeszcze większym stopniu, samorządów oraz rodziców. Była to poprawa nie tylko ilościowa, ale i jako ściowa, gdyż nowe budynki powstawały specjalnie z myślą o celach dydaktycznych32. Sytuacja materialna szkół polskich w Mławie była jednak bardzo trudna. Bywały okresy, kiedy uczniowie opłacali internaty produktami żywnościowymi, niekiedy zaś drewnem i torfem, rzadko zaś węglem, który na ogół nie był dostępny, gdyż był zbyt drogi. Nauczyciele żyli w biedzie, ponieważ na skutek galopującej dewaluacji pienią

28 Ibidem , s. 148. 29 Ibidem , s. 149. 30 Ibidem.

31 L. Szuba, Polityka ośw iatow a państw a polskiego w latach 1944-1989, Lublin 2002, s. 19-20. 32 Cz. Brzoza, op. cit., s. 42.

(9)

dza, niskie pensje nie wystarczały niekiedy nawet na skromne utrzymanie. Dodać na leży, że władze centralne wiedziały o tym i starały się ulżyć ich doli, podwyższając wynagrodzenie lub też ustanawiając specjalne dodatki drożyźniane, ale nie załatwiało to problemu biedy w rodzinach nauczycielskich33.

Pomimo tych licznych problemów rozwój szkół powszechnych w Mławie, podob nie jak i szkół wyższego szczebla był bardzo prężny. Czołowy historyk mławski, prof. Ryszard Juszkiewicz zwrócił uwagę, że „(...) stan kilkunastu szkół wskazuje na nie spotykany dotychczas w historii miasta rozwój oświaty (~.)”34. W terenie początkowo było już różnie. W iele szkół z powodu trudności finansowych, czy też z braku wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej zamykano, w międzyczasie otwierano też no we placówki w innych wsiach. Pomimo licznych kłopotów ilość szkół pozostawała mniej więcej na tym samym poziomie, a z czasem powstawało ich coraz więcej, tutaj można zaobserwować tendencję rosnącą. W ystarczy przytoczyć następujące dane staty styczne: w roku szkolnym 1920/1921 w powiecie mławskim istniało 110 szkół po wszechnych, a w roku szkolnym 1925/1926 było ich już 116.

Warto w tym miejscu podkreślić, że stopniowy, ale i dynamiczny rozwój szkolnic twa podstawowego w powiecie mławskim, podobnie jak i na terenie całego kraju, szczególnie w jego zachodniej i centralnej części, ściśle związany był m.in. z pow sta waniem coraz większej liczby szkół wieloklasowych, o lepszych warunkach lokalo wych i sanitarnych, a także nauczyciele, kończący wyższe szkoły zdobywali lepsze, warsztatowe przygotowanie do pracy w oświacie. Jak wiadomo, liczniejsza i fachowa kadra ucząca w przedwojennych szkołach powszechnych miejskich i wiejskich przyczy niała się w sposób znaczący do wzrostu, a następnie ustabilizowania się wysokiego poziomu nauczania i wysokiego standardu ówczesnej szkoły. Przedwojenna placówka oświatowa wyrobiła sobie dobrą markę.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości wytworzyło poza tym całkowicie nową sy tuację i sprzyjającą atmosferę do powstawania lub też reaktywowania różnego rodzaju placówek kulturalno-oświatowych oraz do rozwoju różnego rodzaju ruchów artystycz nych (związanych z muzyką i teatrem), które najlepiej nadawały się do popularyzowa nia zainteresowań kulturalnych i rozbudzania patriotyzmu w społeczeństwie. W tych sposobnych okolicznościach z werwą przystąpiono do kontynuowania przerwanej woj ną działalności kulturalno-oświatowej. Pierwsze inicjatywy w tym względzie wysunęło młode pokolenie mławskiej inteligencji, a w szczególności nauczyciele. Aktywna dzia łalność akurat tej grupy zawodowej nasuwa proste skojarzenie, iż to właśnie wokół szkół początkowo skupiało się życie kulturalne miasta. Stąd też rok 1918 był również przełomowym jeśli chodzi o rozwój szkół średnich w Mławie. Na początku II Rze czypospolitej istniały cztery takie polskie szkoły, które żywo wpisały się w karty hi storii miasta, odgrywając znaczącą rolę w jej życiu oświatowo-kulturalnym.

Pokaźny wkład w odrodzenie się i rozwój życia kulturalnego Mławy miały szcze gólnie Szkoła Handlowa (późniejsze Gimnazjum im. Stanisława Wyspiańskiego) i Pań stwowe Seminarium Nauczycielskie im. Stanisława Żółkiewskiego.

W Szkole Handlowej po przeszło rocznej przerwie, dzięki staraniom, głównie Bro nisława Klickiego i Tadeusza Rudowskiego, zostały uruchomione późną jesienią 1915 r., po przezwyciężeniu wielu trudności pierwsze cztery klasy. O jakie trudności chodzi, otóż całe prawie urządzenie Szkoły Męskiej Handlowej (majątek ruchomy Szkoły

33 R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część pierw sza), s. 159. 34 Ibidem, t. 3 (część druga), s. 169.

(10)

przed wojną obliczany był na przeszło 67 tysięcy rubli) było przez wojsko niemieckie zniszczone, które to w głównej sali urządziło stajnię. Po uruchomieniu Gimnazjum wojsko gmach szkolny nadal zajmowało, wydzielając dla szkoły zaledwie małą część pomieszczeń. W następnym roku Szkołę Handlową przemianowano na ośmioklasowe Gimnazjum Filologiczne i założono bursę. Na zebraniu założycieli szkoły wybrano jej Radę Opiekuńczą w osobach: T. Rudowskiego, J. Rzymowskiego, Br. Klickiego, Igna cego Bojanowskiego, Józefa Ossowskiego, M. Rudowskiego, I. Makomaskiego, S. W ierz bickiego i J. Kuleszy. W obec rezygnacji z prezesury Br. Klickiego z powodu nadwąt lonego stanu zdrowia, na stanowisko to powołany został Tadeusz Rudowski35.

Od roku 1918 w szkole kwitło bogate życie kulturalne. Istniał zespół dramatyczny, chór męski, czasami występujący razem z chórem uczennic z Gimnazjum Mrozo wskiej; na dobrym poziomie funkcjonowała orkiestra, prowadzona przez prof. Wacła wa Szwejkowskiego. Rozbudowała się biblioteka oraz działały przy szkole koła zain teresowań, dysponujące pięknymi zbiorami i pracowniami, gdzie uczniowie pod kie runkiem wykładowców przeprowadzali najbardziej skomplikowane doświadczenia fizy czne i chemiczne oraz muzeum przyrodnicze36.

Już w roku 1913 powstała przy szkole pierwsza drużyna harcerska. Organizacja działała tajnie, pierwsze zbiórki harcerskie odbywały się przy ulicy Dzierzgowskiej w do mu, w którym na parterze mieszkał strażnik rosyjski. Był to doskonały kamuflaż przed dekonspiracją, w myśl zasady, że „najciemniej jest pod latarnią” . Założycielem pier wszej drużyny harcerskiej w Mławie był Adam Miłobędzki. Drużyna liczyła wtedy około 40 chłopców z klas wyższych, zorganizowanych w 4 zastępy. Opiekunem jej był profesor W ładysław Sedlanowski, a patronem książę Józef Poniatowski. Drużyna prowadziła ćwiczenia i zbiórki typu skautowego na podstawie instrukcji i podręczni ków, dostarczanych przez Stanisława Borkiewicza z W arszawy. Początkowo rozwijała się dynam icznie. W yrazem tego była m.in. jej ekspansja na zew nątrz, np. pomoc w zorganizowaniu drużyny skautowej żeńskiej na Pensji Antoniny Mrozowskiej. Przed wybuchem I wojny światowej harcerze zaczęli organizować pluton harcerzy z młodzieży pozaszkolnej (robotniczej i rzemieślniczej)37. Rok 1914 przerwał działalność harcerską w Mławie. W styczniu 1916 r. drużyna harcerska przy „Handlówce” zorganizowała się ponownie. Komendantem został wówczas Czesław Jaworski. W chwili założenia zgłosiło się do niej kilkunastu chłopców, po pewnej selekcji zostało przyjętych około 30. Drużyna gimnazjalna nie należała początkowo do żadnego związku, dopiero we wrześniu została przyjęta do ZHP, drużyna liczyła wtedy 100 harcerzy i została po dzielona na 3 plutony. We wrześniu 1918 r. komendę nad drużyną przejął Henryk Sokalski (dowódca plutonu szkolnego POW), doskonale zapowiadający się instruktor, który jednak został zabity 12 listopada 1918 r. podczas rozbrajania Niemców. Należy podkreślić, że wszyscy starsi harcerze - żołnierze brali czynny udział w rozbrajaniu okupanta. W ielu harcerzy przerwało wówczas naukę i zgłosiło się na ochotnika do wojska, razem ze swoimi nauczycielami. Podobna sytuacja miała miejsce w czerwcu 1920 r., w m iesiącu zagrożenia inw azją sow iecką, kiedy to na odzew „O jczyzna w niebezpieczeństwie”, czy też „W szyscy na front” drużynowy W łodzimierz Kwietnie wski zorganizował wśród harcerzy mławskich ochotniczy zaciąg do wojska. Po odpar ciu n iep rz y jac iela harcerze pow rócili do G im nazjum , chociaż nie w szyscy, część z nich poległa na licznych polach bitew38.

35 T. Św iecki, F. W ybult, op. cit., s. 164.

36 R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część druga), s. 158.

(11)

Ponadto w Szkole Handlowej przed rokiem 1914 i w czasie I wojny światowej istniały też inne jaw ne, półjawne i tajne organizacje o charakterze niepodległościowym i patriotycznym. W śród nich m.in. Organizacja M łodzieży Narodowej, która powstała w październiku 1910 r. Koło OMN w Szkole Handlowej grupowało uczniów klas starszych, którzy potem w większości służyli także w harcerstwie (A. Miłobędzki). Koło obejmowało też swoimi wpływami Pensję M rozowskiej39. Dwa miesiące później została utworzona w szkole Organizacja M łodzieży Niepodległościowej - „Zarzewie”. Inicjatorem jej powstania był uczeń klasy VI - Zygm unt Swiętorzecki. W ybuch I woj ny światowej przerwał działania „Zarzewia”40. W roku szkolnym 1912/1913 powstała w „Handlówce” Organizacja Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej, której orga nizatorami i przywódcami byli bracia Zygmunt i Adam Sokołowscy (późniejsi oficero wie W ojska Polskiego)41. Natomiast pod koniec 1916 r. powołana została w szkole kolejna tajna organizacja - Polska Organizacja W ojskowa (POW), której działania by ły jasno wymierzone przeciwko okupantowi niemieckiemu. Pierwszym uczniem, który stał się jej członkiem był Aleksander Kafarski. Zebrania organizacyjne odbywały się m.in. w mieszkaniu Aleksandra Kafarskiego i Leonarda Stryjewskiego. Spośród na uczycieli w sprawę POW zaangażowany był także Jerzy de Nisau. Ponadto należy wiedzieć, że do POW na terenie szkoły należeli wszyscy uczniowie dwóch najstar szych klas, tj. VI i VII42.

Niezwykle duży wpływ na rozwój oświaty, nie tylko w samym mieście, ale i w re gionie wywarło także męskie Seminarium Nauczycielskie, które istniało w Mławie w la tach 1919-1937. Jak podaje Józef Leszczyński - „Seminarium Nauczycielskie w M ła wie było jednym z podstawowych zakładów kształcenia nauczycieli szkół podstawo wych, zorganizowanych u zarania niepodległości Polski. Zostało utworzone na podsta wie dekretu o kształceniu nauczycieli szkół powszechnych w Państwie Polskim, ogło szonego i wprowadzonego w życie razem z dekretem o obowiązku szkolnym, z dniem 7 lutego 1919 roku”43. Seminarium rozpoczęło nauczanie z dniem 1 września 1919 r. Uczniowie Seminarium pochodzili z powiatów mławskiego, ciechanowskiego i przas nyskiego. Siedzibą szkoły był budynek przy ul. Działdowskiej 23 (dziś ul. Żwirki). Przed wybuchem I wojny światowej mieścił się tam klub oficerów i urzędników ro syjskich. Sale lekcyjne Sem inarium znajdow ały się w budynku Preparandy przy ul. W arszawskiej, po dawnych koszarach 6 Donieckiego Pułku Kozackiego44. W placówce tej już w pierwszych latach egzystencji zorganizowano chór i orkiestrę smyczkową. Kolejne lata zaowocowały rozszerzeniem działalności muzycznej szkoły. Powstała mała orkiestra symfoniczna, zespół muzyki tanecznej, kwartet smyczkowy i orkiestra dęta składająca się z 21 muzyków. Istnienie tak dużej ilości grup muzycznych oraz zwią zane z tym liczne i udane koncerty przysporzyły Seminarium znacznej popularności45.

38 Ibidem , s. 11-12.

39 R. Juszkiew icz op. cit., t. 3, (część druga), s. 156. 40 Ibidem, s. 157.

41 Ibidem.

42 R. Juszkiew icz w swojej książce - M ława - j e j dzieje..., t. 3 (część druga), s. 158 napisał: „W ielu spo śród (...) członków organizacji niepodległościow ych zginęło na różnych frontach I wojny św iatowej oraz wojny bolszew ickiej, dokum entując w ten sposób, że byli w sw ojej szkole kształtow ani w łaściw ie jako patrioci, którzy w okresie najcięższej próby własną krwią dokonali identyfikacji zasad, jakie wynieśli z A l m a M ater M lavensis” .

43 J. Leszczyński, Państw ow e Sem inarium N auczycielskie M ęskie im. Stanisław a Żółkiewskiego w M ławie (część pierw sza), Studia M azow ieckie, Ciechanów 1992, s. 67.

(12)

Problemy oświaty i kultury na Ziemi Mławskiej w okresie odrodzenia państwa polskiego 103

W Mławie rozpoczęła działalność także Preparanda Nauczycielska. Zorganizował ją Stanisław Paliński - nauczyciel szkół powszechnych i kolejowych, działacz Zrzeszenia N auczycielstw a Polskich Szkół Początkow ych. N auka w Preparandzie rozpoczęła się w drugiej połowie września 1918 r. Nauczanie początkowo odbywało się w szkole przy ul. Działdowskiej 34. Preparanda, aczkolwiek byłą szkołą koedukacyjną, to nie wiele miała uczennic, przyczyną takiego stanu rzeczy najpewniej był brak w pobliżu Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego. Preparanda istniała siedem lat46.

W ielkim wydarzeniem w krótkiej historii istnienia Preparandy, ważnym także dla społeczeństwa miasta, było posadzenie w dniu 11 listopada 1919 r. „Dębu wolności” . Dokonali tego w imieniu szkoły uczniowie - Piotr Pszenny i Stanisław W ojciecho wski. Józef Leszczyński pisał o tym fakcie: „Kiedy młodzież mławskich szkół śred nich sadziła dąb wolności, marzenia i dążenia Polaków skupiały się przede wszystkim około wolności, jako początku Polski niepodległej. O pełną niepodległość trwały jesz cze walki: na wschodzie z bolszewikami, na Śląsku - z Niemcami. I w takiej atmo sferze odbyła się ta uroczystość. (...) Dół pod drzewko wykopali, przedstawiciele mło dzieży obu Gimnazjów - męskiego i żeńskiego, Seminarium Nauczycielskiego i Prepa randy Nauczycielskiej. Oni też nieśli i posadzili drzewko dębu. Sadzonkę dębu przy niesiono z Nadleśnictwa w Białutach. (...) Od tego czasu dzień 11 listopada był do wojny świętem państwowym. Zwykle w ten dzień odbywała się defilada młodzieży, drużyn harcerskich, klubów sportowych i mieszkającego w Mławie weterana Powstania w 1863 roku. Defilowano przed wielkim portretem Marszałka Józefa Piłsudskiego, na malowanym przez prof. rysunków A leksandra Szredzkiego. Portret był zawsze um ieszczony w bramie wejściowej do parku, od ul. 3 M aja (...)”47.

W roku 1919 powstała także w Preparandzie II M ławska Drużyna Harcerzy im. Romualda Traugutta. Zorganizował ją i prowadził w okresie 1919-1920 uczeń Prepa randy, a potem Seminarium Nauczycielskiego - Tadeusz Kołakowski. Zaledwie kilka tygodni później została zorganizowana drużyna harcerska nr 3 im. Tadeusza Kościusz ki przy Seminarium Nauczycielskim48.

O nienagannym stanie mławskiego szkolnictwa średniego może świadczyć także fakt istnienia w mieście Szkoły Handlowej Stowarzyszenia Kupców Polskich, która została uruchomiona w 1924 r. oraz Gimnazjum Żeńskiego, które w roku szkolnym 1934/1935 połączyło się z Gimnazjum Męskim, tworząc szkołę koedukacyjną49. Pier wszym dyrektorem Szkoły Handlowej Stowarzyszenia Kupców Polskich był Mieczysław Pogonowski, a drugim Józef Bogacki, który pełnił tę funkcję w latach 1928-1939.

Ożywioną działalność oświatową prowadzili także Żydzi w Mławie, mając takie instytucje jak: Żydowski Związek Szkolny, który prowadził dwie szkoły średnie: mę ską i żeńską, oraz Strzechę Robotniczą, prowadzącą m.in. kursy wieczorowe dla robot ników50. Inicjatorem powstania żydowskiej męskiej szkoły średniej był Dow - Berysz Perlmuter. Szkoła powstała w roku 1917 i mieściła się przy ul. Smolamia, a żydowska

44 Dziś m ieści się tam Szkoła Podstaw ow a nr 1 im. H ugona K ołłątaja. Zob. także R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część pierw sza), s. 156.

45 Z. Rózicki, Stan kultury m ław skiej w latach okupacji 1939-1945, [w:] Studia i m ateriały do dziejów Ziemi Z aw krzeńskiej, t. III, pod red. K azim ierza T ańskiego, M ława 1996.

46 R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część pierw sza), s. 156-157. 47 Ibidem.

48 Ibidem, s. 158.

49 M. N ow akow ski, M ław ski ruch regionalny w latach 1880-1939 i je g o reaktywow anie w okresie Polski

(13)

żeńska szkoła średnia powstała w roku następnym i mieściła się przy ul. Krzynowło- dzkiej51.

Lecz nie tylko młodzież i szkoły aranżowały życie kulturalne w mieście. Po roku 1918 M ława była miastem o sporej liczbie stowarzyszeń, zrzeszeń, towarzystw i orga nizacji społeczno-kulturalnych. Działalność niektórych bywała często krótka i mało do strzegalna. Inne, jak na przykład Mławskie Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”, które należało do najbardziej zasłużonych i wzorowo pracujących towarzystw, legitymowały się długoletnim stażem i bogatym repertuarem ofert kulturalnych. M ożna nawet rzec, za profesorem Juszkiewiczem, iż „(...) życie kulturalne miasta było zdominowane głównie przez to, co działo się w «Lutni»”52. Prezesem „Lutni” od niemalże samego początku („Lutnia” została utworzona w 1901 r.) do roku 1919 był zasłużony na tere nie mławskim działacz społeczny - Bronisław Klicki z Windyk. W czasie okupacji Niemcy zrabowali doszczętnie „Lutnię”, zajmując jej gmach, dopiero w początkach 1918 r. jej działalność została wznowiona; uzyskano od okupanta część swego dawne go lokalu - jedno piętro53.

Po odzyskaniu niepodległości podstawowym elementem działalności „Lutni” było upowszechnianie i rozwój życia kulturalnego w mieście. Towarzystwo posiadało kon certowy fortepian Bechsteina i zwykły - Beckera, dysponowało sceną oraz salą wido wiskową na 200 miejsc54. W sali klubu „Lutnia” organizowano systematycznie audy cje muzyczne, różnego rodzaju przedstawienia lokalnych i przyjezdnych zespołów, koncerty, widowiska i bale. Przyjeżdżał tu warszawski teatr rewiowy, chóry, a także szereg operetek i sztuk wystawiał Teatr Polski z Grudziądza, zawsze przy dużej fre kwencji i ogólnym zadowoleniu społeczeństwa55. „Lutnia” posiadała również własny chór pod dyrekcją W acława Szwejkowskiego, który urządzał liczne koncerty i zabawy oraz amatorską orkiestrę symfoniczną składającą się z około 25 członków56. „Lutnia” była towarzystwem elitarnym. Członkowie jej rekrutowali się przede wszystkim z bo gatych ziemian i inteligencji mławskiej z wyższym wykształceniem. Świadczy o tym fakt, iż w roku 1930 mając 105 członków, w tym 14 kobiet, należało do Towarzy stwa: 24 ziemian, 21 urzędników, 11 nauczycieli szkół średnich, 6 kierowników urzę dów, 6 lekarzy, 5 księży, 4 adwokatów i rejentów57. Przy „Lutni”, już w 1919 r. istniała biblioteka wraz z czytelnią.

Na terenie Mławy od 1917 r. funkcjonowała także biblioteka przy Powszechnej Spółdzielni Spożywców „Spójnia”. W okresie międzywojennym placówka ta zaspoka jała potrzeby nie tylko mieszkańców miasta, ale również okolicznych wsi. Biblioteka ta należała do nielicznych tego typu placówek o charakterze publicznym dawnego wo jew ództw a warszawskiego58. Jej powstanie było wydarzeniem niemal „epokowym” dla polskiej kultury i w ogóle polskości w mieście i okolicy. Biblioteka była chlubą M ła wskiego Stowarzyszenia Spożywców i dzieliła się na cztery działy: spółdzielczy, na ukowy, dziecięcy i beletrystyczny59. Biblioteka ta w połowie lat dwudziestych posia dała 1050 woluminów, zaś przed samym wybuchem II wojny światowej już ponad

50 T. Św iecki, F. W ybult, op. cit., s. 164.

51 R. Juszkiew icz, op. cit., t. 3 (część pierw sza), s. 158-159. 52 Ibidem , s. 159.

53 T. Świecki, F. W ybult, op. cit., s. 164.

54 D zieje M ławskiego Tow arzystwa Śpiewaczego „L utnia” p rzez 30 lat istnienia (1901-1931), M ław a 1931, druk B. K ow alskiego w M ław ie, s. 45.

55 Ibidem , s. 43. 56 Ibidem, s. 32. 57 Ibidem , s. 44.

(14)

4000. W bibliotece zainstalowano również pierwszy w Mławie aparat radiowy. M niej sze placówki biblioteczne istniały jeszcze przy Klubie Urzędniczo-Robotniczym, Resur sie Rzemieślniczej i Sądzie Okręgowym, księgarnia Kobylińskiego również prowadziła wypożyczalnię książek dla mieszkańców, ponadto były czynne biblioteki przy szko łach.

Błędem byłoby pominięcie działalności proboszcza młodej parafii Mława-Wólka, wielkiego społecznika i regionalisty księdza Ignacego Krajewskiego. Ów duchowny poza opieką duszpasterską i działalnością charytatywną prowadził szereg organizacji i sto warzyszeń społeczno-regionalnych. Zasłynął przede wszystkim jako budowniczy nowe go Kościoła Przemienienia Pańskiego, podejmując początkowo szereg wstępnych prac typu organizacyjnego i propagandowego, następnie powołał do życia Komitet Budowy Kościoła oraz prowadził zakrojoną na szeroką skalę pracę organizatorską w kwestii gro madzenia środków materialnych60. Znany był też ze swojej pracy spółdzielczej i zaanga żowania w życie społeczne i polityczne Mławy. Dzięki energicznej działalności probo szcza, przy parafii Przemienienia Pańskiego skupiało się wiele organizacji kościelnych. Ks. Krajewski patronował tym organizacjom, inspirował ich działania, a także stwarzał im warunki do prawidłowego funkcjonowania, budując np. świetlicę parafialną. Naj większą jednak zasługą księdza Krajewskiego było powołanie do życia w diecezji li cznych bractw różańcowych, za co otrzymał w nagrodę honorową kanonię katedralną. W swojej plebanii utworzył Centralę Bractw Różańcowych61. W okresie międzywojen nym przy parafii Przemienienia Pańskiego istniały różnorodne instytucje kulturalne i reli gijne typu: Orkiestra Parafialna, Zespół Dramatyczny, Kółko Rolnicze, Opieka Szkol na, Parafialna Straż Pożarna, Arcybractwo Najświętszego Sakramentu, Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, Konfraternia Różańcowa i wiele innych62. Ksiądz Kraje wski prow adził także w ielką pracę w ychow aw czo-patriotyczną. Pięknie ryw alizow ał z nim na tym polu ksiądz Ludwik Sokolik - proboszcz parafii Sw. Trójcy.

Inną, aczkolwiek nie najtańszą, formą kultury było istniejące w Mławie od wrześ nia 1919 r. kino „Miraż” (właścicielem kina był mławianin - Antoni Brym), wyświet lające filmy z takimi gwiazdami ekranu jak: Rudolf Valentino, Jadwiga Smosarska czy A dolf Dymsza. Dla uboższych mieszkańców miasta wystarczającą atrakcją były zaba wy ludowe - tzw. majówki, organizowane w lesie miejskim. Aktywną formą rekreacji były również spacery w przepięknej scenerii parku miejskiego, uprzyjemniane koncer tami orkiestr wojskowych z Ciechanowa i Działdowa. W kształtowaniu życia muzycz nego ważną rolę spełniała orkiestra dęta Ochotniczej Straży Pożarnej, która często koncertowała dla społeczeństwa miasta i cieszyła się ogromnym powodzeniem.

Pisząc o kulturze tamtego okresu warto podkreślić, iż mławianie sięgali udatnie po kulturę wyższej rangi. Świadczy o tym m.in. duża liczba instytucji kulturalnych, towa rzystw, klubów. Czego często brakuje dzisiaj, występuje natomiast jej surogat, często prymitywny - w postaci popkultury.

Konkludując te rozważania trzeba stwierdzić, że liczne problemy na płaszczyźnie oświaty i kultury, z którymi napotkali i borykali się Mławianie przed rokiem 1918 i za raz po odzyskaniu niepodległości, zostały w wielkim stopniu przezwyciężone, dzięki

58 T. Z ałuska. D zie je bibliotek w m ieście M ław ie, s. 11, praca m agisterska napisana pod kierunkiem dr F. M incera na W SP w Bydgoszczy, 1981 r.

59 T. Jaw orski, 6 0 lat M ław skiej Spółdzielni Spożyw ców 1909-1969, s. 26 (m aszynopis). 60 R. Juszkiew icz, Ks. Kan. Hon. Ignacy Krajewski, C iechanów 1998, s. 26-31. 61 Ibidem , s. 42-44.

(15)

ogromnej i wytrwałej pracy wielu ludzi, w tym głównie inteligencji miejscowej tzn. nauczycieli, duchownych, lekarzy, adwokatów, urzędników oraz okolicznych ziemian i in nych, którym towarzyszyło szlachetne i zasadnicze przesłanie budowania wolnej, nie podległej i nowoczesnej Ojczyzny. II Rzeczypospolita, która była marzeniem wielu pokoleń Polaków stała się realna.

Bronisław Klicki prezes Rady O piekuń czej Szkoły Handlowej w Mławie Aleksander Kruszewski (1881-1972) -

kierownik Publicznej Szkoły Powszech nej Nr 3 w Mławie

(16)

Józef Bogucki dyrektor Gimnazjum Kupieckiego w Mławie

Edmund Fankanowski pierwszy dyre ktor Szkły Handlowej w Mławie

Adam M iłobędzki - drużynowy I Mazowieckiej Drużyny Harcerzy

Henryk Pogorzelski (1886-1939) - kierownik Publicznej Szkoły Po wszechnej N r 1 w Mławie

(17)

Uczniowie i uczennice jednoklasowej publicznej szkoły podstawowej w Turzy Wielkiej. Obok nich stoi nauczyciel, Stanisław Tułodziecki