Widok Świat książek Michała Federowskiego (1853-1923)

Anna Ługow ska

ŚWIAT KSIĄŻEK MICHAŁA FEDEROWSKIEGO / 1 8 5 3 -1 9 2 3 /

Mimo ogrom nego w k ła d a do f o l k l o r y s t y k i p o l s k i e j i b i a ł o r u s k i e j , mimo u ro z m a ic o n e g o ż y o ia M ic h a ł F e d e ro w s k i b y ł do n ie d a w n a m ało

znany n i e t y l k o s z e ro k ie m u o g ó ło w i, l e c z r ó w n ie ż ś ro d o w is k u s p e ­ c j a l i s t y c z n e m u . Gdyby k t o ś z a m ie r z a ł zdobyć g a r ś ć podstaw ow ych w iad o m o ści o F ed ero w sk lm s i ę g a j ą c do r ó ż n y c h e n c y k l o p e d i i i pod­

rę c z n ik ó w z d z ie d z in y f o l k l o r y s t y k i , d o z n a łb y g łę b o k ie g o r o z c z a r o ­ w a n ia . D o ty ch czaso w e p o tr a k to w a n ie F e d o ro w sk ie g o w s p o s ó b d o ść m ar­

g in eso w y w y pływ ało n i e w ą tp l iw ie z f a k t u , że ja k o e t n o g r a f - samouk p o z o s t a ł g łó w n ie e tn o g r a fe m tere n o w y m , d a le k im od a m b i c ji t e o r e t y ­ z o w a n ia 1 .

J e d n a k ż e n i e p ra o e e t n o g r a f i c z n e F e d e ro w s k ie g o z w r ó c iły m oją u w agę, a l e z a g a d n i e n i e , ja k b a d a o z - samouk p o t r a f i ł z o rg a n iz o w a ć s o b ie w tr u d n y c h w a ru n k a ch m a t e r i a l n y c h i p o l i t y c z n y c h sw ój w ar­

s z t a t p r a c y . S t a ł o s i ę t o cele m n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n ia , w k t ó ­ rym c a ł a uw aga z o s t a ł a s k o n c e n tro w a n a n a jednym z n a r z ę d z i owego w a r s z t a t u , t j . k s i ą ż c e i r o l i , j a k ą ona o d e g r a ł a w ż y o iu i d z i a - ł a l n o ś c i M ic h a ła F e d e ro w s k ie g o . p

D z ię k i lu d z io m p o k r o ju M. F e d e ro w s k ie g o , Z. G lo g e r a , o d z n a c z a ­

j ą c y c h s i ę i n i c j a t y w ą , e n tu z ja z m e m , w y t r w a ło ś c i ą , u p a rty m d ą ż en ie m

do o e lu m ogła r o z w in ą ć s i ę n a u k a w 2 0 - l e o i u m iędzyw ojennym . S z c z e ­

g ó l n i e w id o c z n e j e s t t o w r u o h u r e g i o n a l i s t y c z n y m , k t ó r y po p ie rw ­

s z e j w o jn ie ś w ia to w e j o p a r ł s i ę n a bogatym i d o ro b k u wypracowanym

w I I p o ło w ie XIX w. Rów nież w s p ó łc z e s n y r u c h k u l t u r a l n y , a z w ła s z ­

c z a n u r t w ydaw niczy i z b i e r a c k i s i ę g a j ą do X lX -w ieo zn y ch k o r z e n i

w p r z e k o n a n iu , że b ez t e g o d o ro b k u k u l t u r a i n a u k a b y ły b y n i e ­

w s p ó łm ie rn ie u b o ż s z e .

102

1. Ż y c ie i d z i a ł a l n o ś ć naukow a M ic h a ła F e d e ro w s k ie g o M ic h a ł I g n a c y F e d e ro w s k i, s y n A d o lfa i E le o n o ry z Gąsowiczów u r o d z i ł s i ę 1 w r z e ś n i a 1853 r o k u w W a rsz a w ie , w r o d z i n i e i n t e l i ­ g e n c k ie j« M a łż e ń stw o je g o ro d z ic ó w n i e n a l e ż a ł o do sz c z ę śliw y c h ® W 1366 r o k u w yem igrow ał do F r a n c j i o j c i e c M ic h a ła — p o w s ta n ie c 1863 r e /w 1870 r . z g i n ą ł w b i t w i e pod A r l e s / , m atk a z a ś , zm ie­

n iw sz y w y z n a n ie , w y s z ła ponow nie z a mąż z a em eryto w anego o f i c e r a r o s y j s k i e g o K o m iss a rz e w sk ie g o . 3

l y ł d z ie c k ie m sła b y m i c h o ro w ity m . M ająo 13 l a t z a c h o ro w a ł na g r u ź l i c ę p ł u c . P o czątk o w o wychowaniem je g o z a jm o w a ła s i ę b a b k a . Duży wpływ n a osobow ość i p o sta w ę c h ło p c a w yw arły o p o w ia d a n ia p r a d z i a d k a / o j c a m acochy m a tk i M ic h a ła - l e g i o n i s t y i ż o ł n i e r z a K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o /. "A czy t y w ie s z M ic h a s iu , że p rz y d ź w ię ­ k a c h " J e s z c z e n i e z g i n ę ł a ” n a s i b i j ą c s i ę o w o ln o ś ć , E uro pę n i e ­ m al c a ł ą z a l e l i k r w ią s w o ją ? I o to t e s ło w a t a k g łę b o k o u t k w i ły mi w d u s z y , t a k r o z ż a r z y ł y a m b i c ję , żem s i ę z n i e j p r z e z m ło d o ś ć , ź l e mówię p r z e z ż y c ie j u ż o a łe o t r z ą s n ą ć n i e z d o ł a ł . I gw ałtem m nie w ś w i a t n i o s ł a z domu w y p i e r a ł a bo d u s z a p rz y g ó d ż ą d n a i od­

z n a c z e ń b y ł a " 7*' - w spo m in ał p ó ź n ie j F e d e ro w s k i w r e f e r a t a c h w y g ło s z o n y c h w T o w a rz y stw ie Naukowym W arszaw skim w l a t a c h

1 9 2 1 -1 9 2 2 .

J u ż od n a jm ło d s z y c h l a t p r z e j a w i a ł F e d e ro w s k i z a in t e r e s o w a n ie naukam i h u m a n is ty c z n y m i. W iedzę zdobyw ał je d n a k z p rze rw a m i i n i e ­ s y s t e m a t y c z n i e , w ię k s z ą c z ę ś ć c z a s u s p ę d z a j ą c n a w s i bądź w Szozaw n i c y . Mimo w i e l u p r z e c iw n o ś c i l o s u u z y s k a ł s t a r a n n e i b a rd z o r o ­ z l e g ł e w y k s z t a ł c e n i e , d z i ę k i w ybitnym pedagogom z p ro g im n a zju m w W a rsz a w ie , j a k K r y s i ń s k i /m a te m a ty k /, T a j b e r t / p r z y r o d n i k / , C z a r- ko w sk i / k r a j o z n a w c a / i in n i" 7, 'k tó rz y mu " p rz e w a ż n ie h u m a n io rą m e b lo w a li głow ę n a s t a n c j i u r e k t o r a K r y s iń s k i e g o l u b n a w s i n o d - c z a s w a k a c ji"

S z k o łę t ę /Ą k l a s y p ro g im n a z ju m / u k o ń c z y ł w 1870 r . W l a t a c h

1870—1872 pod k ie r u n k ie m ś w i a t ł e g o p i j a r a /w yk ład ow cy w p ro g im n a -

zjum w a rsz a w sk im , p r z e d s t a w i c i e l a w a rs z a w s k ie g o p o z y ty w iz m u / F ra n ­

c i s z k a K r u p iń s k ie g o s t u d i u j e f i l o z o f i ę i l i t e r a t u r ę , k o r z y s t a j ą c

z je g o r a d i z a s o b n e j w cen ne d z i e ł a b i b l i o t e k i . N ad al je d n a k

c h o r u j e . Po n a r a d a c h r o d z in n y c h z a p a d a d e o y z ja , aby F e d e ro w sk i

z a j ą ł s i ę p r a c ą n a r o l i .

Duży wpływ n a m łodego F e d e ro w s k ie g o m ia ły id e e g ło s z o n e p r z e z p o z y ty w is tó w , Z a c z ą ł zajmować s i ę a g ro te c h n ik a ® P o z w a la ło mu t o m ieć k o n t a k t z lu d em , d o s tr z e g a ć je g o ż y c ie p o w sz e d n ie i je g o du­

chową i m a t e r i a l n ą k u l t u r ę ,

V/ l a t a c h 18 72-18 7 4 o d b y ł p r a k t y k i r o l n e : we wzorowym gospo­

d a r s t w i e F r a n c i s z k a L u to s ła w s k ie g o w D rozdow ie Górnym pod Łomżą o r a z w D z ie r z b ! w p o w ie c ie k o ln e ń s k im . W tym samym c z a s i e ro z p o ­ c z ą ł r ó w n ie ż p r a k ty k ę o g r o d n ic z ą w U rsynow ie pod Warszawą®

W 1873 ro k u F e d e ro w sk i p o d ją ł, k r ó t k ą p ró b ę s tu d ió w t e o r e t y c z ­ n y c h w c h a r a k t e r z e w olnego s łu c h a c z a n a W y d ziale Agronomicznym A kadem ii P ie tr o w s k o —E azum ow skiej pod Moskwą® T r o s k i m a t e r i a l n e i z ły s t a n z d ro w ia n ie s p r z y j a ł y je d n a k studiom ® Po p i ę c i u m ie­

s i ą c a c h zmuszony b y ł z a n ie c h a ć n a u k i i w ró c ić do kraju ® W l a t a o h 1875-1877 p rz e b y w a ł w p o w ie c ie o lk u sk im w m a ją tk u M ic h a ła P o le w s­

k ie g o we W łodow icach i Z d o w ie, p o c z ątk o w o ja k o u c z e ń i p r a k t y k a n t k u r s u a g r o n o m ii, p ó ź n ie j ja k o z a r z ą d z a j ą c y je g o folw arkiem ®

P e r s p e k ty w a p r a c y n a r o l i p raw d o p o d o b n ie n i e p o c i ą g a ł a m ło­

dego P e d e ro w s k ie g o .

W ro k u 1875 n a s t ą p i ł je d n a k z a s a d n ic z y z w ro t w je g o ż y c i u , k t ó r y s k ie r o w a ł go zd ecy d o w an ie n a d ro g ę p o sz u k iw a ń lu d o z n a w c z y c h . Oto przypadkow o w p a d ła mu w r ę c e b r o s z u r a J a n a K a rło w ic z a 7 p t .

" P o ra d n ik d l a z b i e r a j ą c y c h r z e c z y ludow e" wydana w 1871 r o k u , po­

r u s z o n y j e j sugestyw nym a p elem p o s ta n a w ia r o z p o c z ą ć s y s te m a ty c z n e b a d a n ia e t n o g r a f i c z n e . " T y tu ł sy m p a ty c zn y z a c h ę c i ł m ię do p o z n a ­ jo m ie n ia s i ę z t r e ś c i ą . Po p r z e c z y t a n i u j e j jednym tc h e m , we ł b i e s i ę n a r a z r o z j a ś n i ł o i od r a z u m y śl z a ś w i t a ł a , że p r a c a t a k a w ar­

t a ż y c i a , a g r a w a r ta s t a w k i " 8 .

P ierw szym e fe k te m t e j l e k t u r y b y ło r o z p o c z ę c i e p r a c ludoznaw ­ c z y c h w p o w ie c ie o lk u s k im . D z i a ł a l n o ś ć t a b y ł a w s p ie r a n a z a c h ę t ą Zygm unta G lo g e ra i p rz y k ła d e m n ie z w y k le p r a c o w ite g o O sk a ra K ol­

b e rg a " . . . od z a r a n i a bad ań a ż do z m ie rz c h u , w z o r u ją c s i ę n a K o lb e rg u , z w ła s z c z a n a je g o o b s z e r n i e j s z y c h m o n o g r a f ia c h , ja k P o z n a ń s k ie , K ra k o w s k ie , z a p isy w a łe m n i e t y l k o dane ś c i ś l e e tn o ­ g r a f i c z n e , a l e i w s z e lk ie i n n e , n i e w y łą c z a ją c i t a k i c h , k t ó r e z a s łu ż o n y t e n a u t o r u m ie s z c z a ł w p r z y p i s a c h " . Owocem t e j g p ra c y j e s t m o n o g ra f ia "Lud o k o l ic Ż a r e k , S ie w i e r z a i P i l i c y , je g o zwy­

c z a j e , s p o s ó b ż y c i a , o b r z ę d y , p o d a n ia , g u s ł a , z a b o b o n y , p i e ś n i , zabaw y, p r z y s ł o w i a , z a g a d k i , w ła ś c iw o ś c i mowy", wydana d o p ie r o w 1888 i 1889 ro k u z funduszów Kasy im . M ian o w sk ieg o .

- 103 -

W 1877 r o k u z o s t a ł pow ołany do a r m i i c a r s k i e j , oo m u s ia ło w płyn ąć h a m u ją co n a ro z w ó j je g o now ej p a s j i » S ł u ż y ł t y l k o p ó ł r o ­ k u , gdyż ja k o je d y n a k ukazem c a rs k im z o s t a ł z w o ln io n y . Znów mógł z a ją ć s i ę b a d a n ia m i e t n o g r a f i c z n y m i - wy j e ż d ż ą n a B i a ł o r u ś , w oko­

l i c e P r u ż a n , do m a ją tk u L in ó w k a , n a le ż ą c e g o do m a r s z a łk o s tw a Szw ykow skich 1 o o Tu z a t k n ą ł s i ę po r a z p ie r w s z y z p o ls k im z ie m ia n - stwem o s ia d ły m n a z ie m ia c h b i a ł o r u s k i c h i z t a k i m i z b ie r a c z a m i zabytków lu d o w y c h , j a k E u s ta c h y T y s z k ie w ic z , W a n d a lin S z u k ie - w i c z ' , a p r z e d e w s z y s tk im z samym ludem l it e w s k im i b i a ł o r u s k i m . 1 ? R o z p o c z ą ł in te n s y w n e b a d a n ia te r e n o w e . P o p rz e z z b i e r a n i e m a t e r i a ­ łów e t n o g r a f i c z n y c h i s t a t y s t y c z n y c h o h o i a ł P e d e ro w s k i d o j ś ć do o p ra c o w a n ia m o n o g r a f ii p ó ł n o c n o - z a c h o d n ie j R u s i L i t e w s k i e j . Z b ie ­ r a ł w ięo w s z y s tk o , zarów no p r z e d m io ty k u l t u r y m a t e r i a l n e j , j a k i wytwory k u l t u r y d u c h o w e j, t j . k l e c h d y , b a j k i , z a b o b o n y , ż a r t y , t e k s t y p i e ś n i . S k w ap liw ie k o r z y s t a ł z z a p r o s z e ń n a c h r z c in y i c h ł o p s k i e w esela® To w s z e c h s tr o n n e z a in t e r e s o w a n ie k u l t u r ą lu d o ­ wą i j e j tw ó rc a m i ożyw ione b y ło c h a r a k te r y s ty c z n y m d l a X IX -w ieoz~

n y ch b a d a ń lu d o z n a w c z y c h em o cjo n aln y m s to s u n k ie m b a d a c z a do o b s e r ­ wowanych l u d z i czy p rz e d m io tó w . U rok m e l o d ii p i e ś n i i ry tm u t a ń c a ozy p o g a d u s z e k i b a ś n i n ie z e z w a la ł ówczesnym badaczom k o n c e n tr o ­ wać s i ę w y łą c z n ie n a c h ło d n e j a n a l i z i e naukow ej / d o k t ó r e j z r e s z ­ t ą n i e b y l i c a łk o w ic ie p r z y g o t o w a n i /, s t w a r z a ł bowiem b e z p o ś r e d n i s t o s u n e k do wytworów k u l t u r y , d a j ą c g łę b s z e p r z e ż y c i a e s t e t y c z n e i w y tw a r z a ją c s e r d e c z n e , p r z y j a z n e u c z u c i a wobec tw órców p ro z y c zy p o e z j i lu d o w e j. I tym n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im w y ja ś n ić f a k t , że P e d e ro w s k i n i e s z c z ę d z i ł s i ł i t r u d u , by g ro m a d z ić z n ie z w y k łą c i e r p l i w o ś c i ą m a t e r i a ł y e t n o g r a f i c z n e . "Z ap isy w ałem w s z y s tk o b ez w y j ą tk u , bo n aw et k a ż d e n a j b ł a h s z e z ja w is k o o b yczajow e i n a j d r o b - n i e j s z ą i s k i e r k ę m y ś li c z ło w ie k a " 1 3 .

Z nam ienna ró w n ie ż d l a p r a c y F e d o ro w sk ie g o j e s t d b a ło ś ć o w ie r ­ ne z a p i s y ” . n i e j e 3 t mi w olno utw orów choćby n a p o z ó r m ało w ażnych i b ła h y c h o p u s z c z a ć , a tym b a r d z i e j i z a c ie m n ia ć t r e ś ć p r z e z o g ła d z a n ie i m u sk an ie wyrazów" •1 h . P e d e ro w s k i c z ę ś c i e j n i ż

je g o p o p r z e d n ic y z b i e r a c z e d o c i e r a ł do b e z p o ś r e d n ic h ź r ó d e ł i n ­ f o r m a c j i - do l u d u . Pod t e k s t a m i w ł a s n o r ę c z n ie p r z e z n ie g o z a p i ­ sanym i f i g u r u j ą n a z w is k a l i c z n y c h in fo r m a to ró w . Nie g a r d z i ł rów­

n i e ż in fo r m a c ja m i ze ś ro d o w is k d w o r s k ic h , z a śc ia n k o w y c h i m ie js ­ k i c h . W s w o ic h w ędrów kach po B i a ł o r u s i o d w ie d z ił n a s t ę p u j ą c e po­

w i a ty : p r u ż a ń s k i , b i a ł o s t o c k i , s o k o l s k i , l i d z k i , S ł o n im s k i, w i~

- 104 -

105 -

l e ń s k i , b i e l s k i , s ł u c k i , g r o d z i e ń s k i , a u g u s to w s k i i n o w o g ro d z k i.

P r z e z c a ły t e n c z a s g ru n to w n ie u z u p e ł n i a ł sw o je w y k s z ta łc e n ie * P r z y s w a ja ł s o b ie l i t e r a t u r ę naukową z ró ż n y c h d z i e d z i n , zarów no p o l s k ą , j a k i r o s y j s k ą . P rz ed m io te m je g o z a in t e r e s o w a ń b y ł a h i s -

* t o r i a , a r c h e o l o g i a , g e o g r a f i a , n ade w s z y s tk o je d n a k s ło w ia n o z n a w - s tw o .

Z ap oznaw ał s i ę r ó w n ie ż z m etodam i z b i e r a n i a i k l a s y f i k a c j i f o l k l o r u , W c z a s i e j e d n e j ze sw ych l i c z n y c h p o d ró ż y po k r a j u p o z­

n a ł w K rakow ie A d r ia n a B r a n ie c k ie g o , tw ó rc ę i k u s t o s z a Muzeum T e o h n io z n o -P rz e m y s ło w e g o , a t a k ż e z a ł o ż y c i e l a k u rsów o g ó l n o k s z t a ł ­ c ą c y c h w tym m i e ś c i e . U n ie g o t o s p o t k a ł s i ę z Zygmuntem G lo g e - rem 15 - b a d a cz e m , k t ó r y s ł u ż y ł mu r a d ą i d o ś w ia d c z e n ie m . W 1889 r o k u , po u p rz e d n im k o n t a k c i e k o re s p o n d e n c y jn y m , po r a z p ie rw s z y s t y k a s i ę o s o b i ś c i e z Janem K a rło w ic z e m , k t ó r y o d e g r a ł n a jw ię k ­ s z ą r o l ę w k s z t a ł t o w a n i u p o sta w y naukow ej F e d e ro w s k ie g o . Był on n ie t y l k o d l a n ie g o p r z y j a c i e l e m i se rd e c z n y m to w a rz y s z e m , u c z e s t ­ n ik ie m w s p ó ln y c h b a d a ń te re n o w y c h - b y ł p rz e d e w s z y s tk im i n s p i r a ­ to re m je g o pog lądów naukow ych i p r o b le m a ty k i b a d a w c z e j. F ederow sk i- n i e m ia ł o d p o w ie d n ie g o w y k s z t a ł c e n i a f o l k l o r y s t y c z n e g o ozy r a c z e j ,

j a k s i ę t o wówczas m ó w iło , e t n o g r a f i c z n e g o i u f a j ą c swemu uczonem u p r z y j a c i e l o w i s z e d ł je g o ś la d e m , a z b ie r a n e p r z e z s i e b i e m a t e r i a ł y p o rz ą d k o w a ł, k l a s y f i k o w a ł i kom entow ał w edle z a l e c e ń K a r ło w ic z a .

Mówiąc o p o s ta w ie naukow ej F e d e ro w s k ie g o , n i e można pom inąć je g o ry sów c h a r a k t e r u . N ie b y w a ła c i e r p l i w o ś ć b a d a c z a i ż a r liw o ś ć e m o c jo n a ln a w s to s u n k u do p r z e d m io tu b a d a ń , su m ie n n o ść p o s u n i ę t a do t e g o s t o p n i a , że u n ik a s e l e k c j i m a t e r i a ł u , s z e r o k i z a k r e s z a i n ­ te r e s o w a ń i z a p a ł do p r a c y s p o ł e c z n e j - s ą t o c e c h y , k t ó r e n ie w ą t­

p l i w i e s p o tk a ć można u w i e lu in n y c h b a d a cz y ó w c z e sn ej e p o k i , u Fe­

d e ro w s k ie g o je d n a k o s ią g n ę ł y one w y so k ie n a t ę ż e n i e i p o s u n ę ły s i ę n ie m a l do g r a n i c e g z a l t a c j i . B ył ty ta n e m p r a c y i c h y b a n a j t r a f n i e j - j e ś l i zechcem y o k r e ś l i ć je g o p o sta w ę badaw czą w jednym z d a n iu -

o d d a je t o z n a l e z i o n a w j e d n e j z t e c z e k rę k o p is ó w F e d e ro w s k ie g o l u ź n a k a r t e c z k a z s e n t e n c j ą " p a t i e n t i a om nia v i n o i t " .

W tym samym r o k u , t j . w 1 8 8 9 , p o p rz e z K a rło w ic z a n a w ią z a ł k o n t a k t z A kadem ią U m i e j ę t n o ś c i , a w dwa l a t a p ó ź n ie j p r z e k a z a ł do w ydaw nictw a A kadem ii r ę k o p i s p ie r w s z e g o tom u '’l u d u b i a ł o r u s k i e - g o ” 17 . F e d e ro w s k i b y ł k ło p o tliw y m p a r tn e r e m w p r a c a c h e d y t o r s k i c h . A u to ra od m ie j s c a d ru k u je g o p r a c d z i e l i ł a g r a n i c a państw ow a /o d

1897 r o k u z a m ie s z k u je w P o d o lu w p o w ie c ie S ło n im s k im /, co s i ę ł ą -

- 106 -

o ż y ło z o p ó ź n ie n ie m w otrzym yw aniu, k o r e s p o n d e n c ji i o d b ite k » Nie b e z z n a c z e n ia s ą t a k ż e r y s y in d y w id u a ln e F e d o ro w s k ie g o , j a k b r a k z r o z u m ie n ia d l a p o tr z e b y d y s c y p lin y w p r a c a c h k o r e k t o r s k i c h czy w p row ad zan ie l i c z n y c h zm ian w y n ik a ją c y c h z n i e d o s k o n a ł o ś c i ów czes­

n e j t e c h n i k i p r z y g o to w a n ia t e k s t u , bądź t e ż z p re c y z o w a n ia p r z e z - samego a u t o r a j u ż w c z a s i e d r u k u n i e k t ó r y c h form t r a n s k r y p c j i .

W 1892 r o k u z a ł o ż y ł F e d e ro w s k i r o d z i n ę , ż e n ią c s i ę ze Stefa™

n i ą B itn e ró w n ą - c ó rk ą z ie m ia n i n a k i e l e c k i e g o » N a d a l m ie s z k a ją c w m a ją tk u P o d o i w S ło n im s k im , g r o m a d z ił d u żą i l o ś ć z b io ró w z d z i e ­ d z in y k u l t u r y m a t e r i a l n e j . O dtąd t e ż n a w ią z a ł k o n t a k t y z Muzeum R o s y js k ie g o T o w arzystw a G e o g r a fic z n e g o w T ro ic k o s a w s k u /o b e c n a nazw a Suche B a t o r / . W tym t e ż o k r e s i e z o s t a ł p r z y j ę t y w s z e r e g i Lw owskiego T o w arzy stw a L udoznaw czego. Od ro k u 1900 F e d e ro w s k i b y ł c z ło n k ie m Muzeum R o ln ic tw a i P rz e m y s łu w Y iarszaw ie. W r o k p ó ź n ie j T ow arzystw o Numizmatyczne-» A rc h e o lo g ic z n e z a p r a s z a go do swego g ro ­ n a .

W 1902 r o k u z o s t a ł F e d e ro w s k i d e le g a te m T o w arzystw a O p ie k i nad P o ls k im i Z ab y tk am i S z tu k i i K u ltu r y n a B i a ł o r u ś , a z w ła s z c z a po­

w ia t S ło n im s k i.

L a ta 1 892-1903 s t a ł y s i ę ok resem s y s te m a ty z o w a n ia i p r z e p i s y ­ w a n ia n ag ro m ad zo n y ch z a p isó w o r a z r o b i e n i a k o r e k t . O prócz m a t e r i a ­ łów p rz y g o to w a n y c h do d r u k u d l a A kadem ii U m ie ję tn o ś c i w t e k a c h Fe—

d e ro w s k ie g o sp o c z y w a ły o lb rz y m ie z a s o b y , m iędzy in n y m i n o t a t k i z z a k r e s u l e k s y k i p rz y g o to w a n e ja k o u z u p e ł n i e n i e s ło w n ik a b i a ł o r u s - k ie g o J a n a N oso w icza d O i p i e ś n i . P o n a d to s p o r z ą d z i ł r y s u n k i s t r o ­ jów b i a ł o r u s k i c h , n a r z ę d z i i budynków , z b i e r a ł t a k ż e z i o ł a l e c z n i ­ c z e . Drobne o k ru ch y t y c h m a te r ia łó w o g ł o s i ł w p o s t a c i o so b n y ch a r t y k u ł ów w " Vf i ś l e ” »

W 1904 r o k u z a k o ń c z y ł s i ę e t a p b i a ł o r u s k i w ż y c iu F e d e ro w s k ie -

g o , k t ó r y z n a l a z ł s i ę w o b l i c z u r u i n y m a ją tk o w e j. P r z y c z y n i ły s i ę

do n i e j zapewne z a n ie d b a n ia z je g o s t r o n y g o s p o d a r k i r o l n e j , j a k

i n i e w ą t p l i w i e — w y s t ą p ie n i a r o b o t n i c z o - c h ł o p s k i e , k t ó r e w o k r e s i e

19 01-1904 w y buchły ró w n ie ż w p o w ie c ie S ło n im sk im . P r z y s z ł o mu w ięc

p o ż e g n ać k r a j , z k tó ry m s i ę t a k mocno z w i ą z a ł , n ie ż y ł bowiem obok

l u d u b i a ł o r u s k i e g o , l e c z w śród n i e g o . Na lu d p a t r z y ł o c z y w iś c ie

ze s ta n o w is k a i n t e l i g e n t a 1 z i e m i a n i n a , je d n a k ż e ż y w ił g łę b o k ie

z ro z u m ie n ie d l a o d r ę b n o ś c i n a ro d o w e j B ia ło r u s in ó w i d a l e k i b y ł od

i n t e n c j i i c h p o lo n iz o w a n ia .

"Końozę 2 6 - l e t n i zawód z i e m i a ń s k i , aby choć tam nad W is łą w W arszaw ie z n a le ź ć k ą t c ia s n y $ a l e s p o k o jn y d l a u m iło w a n e j od

z a r a n i a ż y c i a p r a c y naukow ej Kie m iałem z r e s z t ą żad n eg o ju ż w yboru i p o b y t n a R u s i L i t e w s k i e j d o c ią g n ą łe m do o s t a t n i c h g r a n i c m o ż liw o śc i» G ra n ic e t e w y p adły w praw dzie n a c z a s y o k r u t n i e n i e ­ p r z y j a z n e , a l e a n i j u ż c h w i l i d ł u ż e j n i e można b y ło w y s ta ć n a s t a ­ r e j p la c ó w c e b e z n a r a ż e n i a s i e b i e i r o d z in y n a o s t a t n i ą z g u b ę , a może t e ż n aw et i n a s t r a s z n i e j s z ą od zguby o s o b i s t e j k lą tw ą l u d z i , k t ó r y c h bym m u s ia ł p o z a ry w ać " 20 - p i s a ł 12 m arca i 904 ro k u do Wan- d a l i n a S z u k ie w ic z a .

Z w ie lk im bagażem n o t a t , z a p isó w i w iedzy o B i a ł o r u s i p r z e ­ n i ó s ł s i ę do W arszaw y, w k t ó r e j o s i a d ł n a r e s z t ę swego ż y o ia . Tu p o ś w i ę c i ł s i ę z b ie r a c t w u i o p ra c o w a n iu zg rom adzonych m a te ria łó w e t n o g r a f i c z n y oh.

W g o r ą c y c h l a t a c h w ojny ś w ia to w e j z a g a d n i e n ia p o l i t y c z n e w c ią g n ę ły go w swą o r b i t ę . W l a t a c h 1916-1919 w s p ó ł d z i a ł a ł n a g r u n c ie w arszaw sk im z p o l s k i m i o r g a n iz a c ja m i n a c j o n a l i s t y c z n y m i ; z Kołem W ie lk ie g o K s ię s tw a L i te w s k i e g o , K om itetem B i a ło r u s k im , L i ­ g ą Ziem Z a c h o d n ic h . G run to w nie z m ie n ił wówczas sw o je p o g lą d y p r z e ­ c i w s t a w i a j ą c s i ę narodowym d ą ż n o śc io m i a s p ir a c jo m B ia ło ru s in ó w »

Od 1920 r o k u p o d j ą ł p r a c ę w W y d ziale P ro p a g a n d y W ojska P o l s ­ k i e g o , g d z ie p i s a ł - j a k t o sam w y z n a ł — ’’odezw y, w i e r s z e , m arsze i p i o s e n k i do l i c z n y c h c z a s o p is m , śp ie w n ik ó w , je d n o d n ió w e k wyda­

wanych p r z e z t ę i n s t y t u c j ę " '' . U s c h y łk u ż y c i a , w 1921 r o k u , z o s - t a j e etato w ym w sp ó łp ra c o w n ik ie m Z a k ła d u E t n o l o g i i I n s t y t u t u Nauk A n tr o p o lo g ic z n y c h T o w arzy stw a Naukowego W a rszaw sk ieg o 22 »

F e d o ro w sk i u m a rł 10 c z e rw c a 1923 r o k u w W a rsz a w ie. Ś m ierć je g o n ie p r z e s z ł a b e z echa. w ó w c z e sn e j p r a s i e k r a j o w e j . W zmianki o nim z a m i e ś c i ły l i c z n e g a z e ty w a r s z a w s k ie , t a k i e j a k ; " K u r ie r Warszaw­

s k i " / n r 162 i 1 9 1 / , " R o b o tn ik " / n r 1 5 9 /, " G a z e ta P o ra n n a " / n r 1 8 4 / i i n n e .

"Lud b i a ł o r u s k i " F e d e ro w s k ie g o z ach o w ał t r w a ł ą w a r to ś ć ja k o ogromny z e s p ó ł m a t e r i a ł u f o l k l o r y s t y c z n e g o , s t a r a n n i e z e b ra n e g o n a t e r e n i e 12 pow iatów w c ią g u l a t 1 8 7 7 -1 8 9 1 , a d o p e łn io n e g o d ro ­

gą k o r e s p o n d e n c y jn ą w c z a s a c h p ó ź n i e j s z y c h . M ic h a ł F e d e ro w sk i n ie t y l k o u r a t o w a ł od z a p o m n ie n ia wytwory k u l t u r y duchow ej n a ro d u b i a ł o r u s k i e g o , a l e c h c i a ł r ó w n ie ż w ykazać i c h p o k re w ie ń s tw o z i n ­ nymi f o l k l o r a m i s ło w ia ń s k i m i , a p rz e d e w s z y stk im z u k r a iń s k im . Z b ie r a c z g o s p o d a ru ją c y we w s ia c h b i a ł o r u s k i c h ja k o d z ie r ż a w c a lu b

- 107 -

108

a d m i n i s t r a t o r m a ją tk ó w , z n a ją c d o b rz e ję z y k swych c h ł o p s k i c h s ą ­ s ia d ó w , u m ia ł s o b ie z n a k o m ic ie z o rg a n iz o w a ć p rym ityw ny w a r s z t a t naukow y, a w ię c z n a le ź ć d o b ry c h in fo rm a to ró w i pomocników czy do­

radcó w u ł a t w i a j ą c y c h mu p r a c ę w d z i e d z i n a c h , w k t ó r y c h j a k o s a ­ mouk b y ł b e z r a d n y . Tak d z i a ł o s i ę ze s t r o n ą m uzyczną te k s tó w p i e ś ­ n io w y c h , t a k ze sk rom ną opraw ą nau k o w ą, z w ła s z c z a z s y s te m a ty k ą m a t e r i a ł u , k t ó r ą z a w d z ię c z a ł znakom item u p i o n ie r o w i f o l k l o r y s t y ­ k i n o w o c z e sn e j J a n o w i K a rło w ic z o w i,

W art p o d k r e ś l e n i a j e s t ró w n ie ż f a k t , że F e d e ro w s k i n i e o d rz u ­ c a ł te k s tó w d r a s t y c z n y c h i co w a ż n ie js z e - n ie " u p r z y z w o ic a ł" i c h . W ie d z ia ł bowiem , i ż p r ó g w r a ż li w o ś c i w ż y c iu w ie js k im b y ł c a łk ie m

odm ienny od m ie js k i e g o czy i n t e l i g e n c k i e g o . J e g o p o sta w ę t r a f n i e o k r e ś l a j ą w y z n a n ia : " J e ż e l i n ie z g ro m a d z iłe m w s z y s tk i e g o , t o pew - no z a b r a k ło mi n i e c h ę c i , l e c z m o ż n o śc i" 23 , . . . "C hw yciłem s i ę do t e j p r a c y b ez z a r o z u m i a ło ś c i a l e z m i ł o ś c i ą do p rz e d m io tu " 24 ,

2 , Z a i n te r e s o w a n i a F e d o ro w sk ie g o k s i ą ż k ą

W d z i e j a c h k s i ą ż k i p o l s k i e j w ie k XIX i p o c z ą te k XX c h a r a k t e r y ­ z u j ą s i ę p r z e d e w sz y s tk im s t a r a n i a m i o o d s z u k a n ie i z a b e z p i e c z e ­ n i e p r z e d z n is z c z e n ie m zabytków p iś m ie n n ic tw a p o l s k i e g o , K u rt t e n z n a l a z ł żywe o d b i c i e w d z i a ł a l n o ś c i F e d e ro w s k ie g o , J e s z c z e w c z a ­ s i e swych p e n e t r a c j i p r z e d o p u sz c z e n ie m " b i a ł o r u s k i c h ro z ło g ó w "

z b i e r a ł po s z l a c h e c k i c h d w o rach i d w ork ach dokum enty h i s t o r y c z n e . Ten k i e r u n e k z b ie r a c t w a s p o tę g o w a ł s i ę po o s i e d l e n i u w W a rsz a w ie , o trzy m y w ał bowiem w d a r z e l u b n ab yw ał od z dawna s p o lo n iz o w a n y c h . r o d z i n s z l e c h e c k i c h fra g m e n ty z b io ró w a r c h iw a ln y c h i p o je d y n c z e

" s z p a r g a ł y " , o c a l a ł e z r ó ż n y c h k a t a s t r o f d z ie jo w y c h lu b k t ó r y c h n i e z d ą ż y ł z n is z c z y ć ząb c z a s u i l u d z k i e n i e d b a l s tw o . N ależy j e d ­ n a k z a z n a c z y ć , że z k o n i e c z n o ś c i /m , i n , z powodu t r u d n o ś c i ma­

t e r i a l n y c h / a k c e n ty z b i e r a c k i e r o z k ł a d a ł y s i ę /n ie c o i n a c z e j n a w arszaw skim b r u k u n i ż n a B i a ł o r u s i , Z b ie r a c z p r z e k s z t a ł c i ł s i ę w h a n d l a r z a -zab ytk am i i rz e c z o z n a w c ę n a u s łu g a c h m ożnych k o le k ­ c jo n e r ó w , p o n ie w a ż n a u tr z y m a n ie r o d z in y n i e w y s t a r c z a ły zapomo­

g i z Kasy im , M ian ow sk ieg o i skrom ne h o n o r a r i a z a d ru k m a te r ia łó w i a r ty k u łó w .

'.V sw ej p r a c y p o ś r e d n i k a w ś w ie c ie k o le k c jo n e r ó w m ia ł do p r z e ­

z w y c ię ż e n ia duże t r u d n o ś c i . W W arszaw ie bowiem z n a l a z ł s i ę w śród

n a j p r z e d n i e j s z y c h z b ie r a c z y i znawców k s ią ż e k ,r y s u n k ó w ,s z ty c h ó w .

R u ch liw y ponad m ia r ę , z a k r e ś l a j ą c z b y t s z e r o k i k r ą g z a in t e r e s o w a ń , n i e j e d n o k r o t n i e n i e m ógł s p r o s t a ć wysokim wymaganiom praw dziw eg o zn aw stw a. B rak o w ało mu t e ż z m y słu han d lo w eg o w y traw n y ch a n ty k w a - r i u s z y . M ia ł w s o b ie c o ś z e n t u z j a s t y c z n e g o a m a to ra i z a ra z em d y l e t a n t a . N ie z n a ł s i ę d o b rz e a n i n a r z a d k o ś c i , a n i n a w a r t o ś c i o b ie k tó w , k t ó r e s p r z e d a w a ł. Można b y ło u n ie g o nabyó z a g r o s z e n p . r y s u n k i N o rw id a , r z a d k i e s z ty c h y i k s i ą ż k i . Dużo c z a s u i e n e r ­ g i i p o ś w ię c a ł n a d r o b i a z g i . R o b ił w y c in k i z g a z e t , d ru k o w a ł e k s l i ­ b r i s y d l a w s z y s tk i c h członków sw ej r o d z i n y i z n a jo m y c h , f a b r y k o ­ w ał n a w e t e k s l i b r i s y z p i e c z ą t e k i druko w an y ch n a p is ó w , o p a tr y w a ł e g z e m p la rz e p r z y p is k a m i o i c h rzek o m ych w ł a ś c i c i e l a c h lu b tw ó r­

c a c h , s to s o w n ie do u p o d o b ań swyoh k l i e n t ó w . P y ły t o p o c z y n a n ia n ie u c z c iw e o zn a m io n ac h f a ł s z e r s t w a . C z y n ił t o zapewne po t o , aby z j e d n e j s t r o n y p o d n ie ś ć c e n ę k s i ą ż k i , z d r u g i e j z a ś w ła sn y p r e s ­ t i ż . T a k ie p o s tę p o w a n ie P e d e ro w s k ie g o d o w o d z i, że n i e b y ł on r z e - ta ln y m m iło ś n ik ie m k s i ą ż e k , gdyż n i e m ia ł z r o z u m ie n ia d l a i c h w ar­

t o ś c i b i b l i o f i l s k i e j i e s t e t y c z n e j . Praw dziw y b i b l i o f i l bowiem n ig d y n i e f a łs z o w a łb y e k s l i b r i s ó w czy t e ż n o t a t e k p r o w e n ie n c y j- n y c h . P e d e ro w s k i n i e b y ł ł u b ia n y p r z e z swych k o le g ó w , k t ó r z y wy­

c z u w a li w je g o p o s tę p o w a n iu b r a k w ie d z y , s z c z e r o ś c i i w yrachow a­

n i e .

Z a in te r e s o w a n ie M ic h a ła P e d e ro w s k ie g o k s i ą ż k ą n i e o g r a n i c z a ł o s i ę t y l k o do z a j ę ć p o ś r e d n i k a i rz e c z o z n a w c y . J e s t on ró w n ie ż a u t o ­ rem c z t e r e c h a rty k u łó w z z a k r e s u b i b l i o f i l s t w a i k o l e k c j o n e r s t w a .

P i s z ą o je d y n y i n f o r m a t o r o z b io r z e D om inika W it tk e - J e ż e w s k i e - go 25 , w s k a z u je n a p o t r z e b ę o p ra o o w a n ia k a t a l o g u g r a f i k i p o l s k i e j i u p o w s z e c h n ia n ia w s z e lk i c h z b io ró w . W a r t y k u l e tym n i e o g r a n i ­ c z y ł s i ę t y l k o do p r z e d s t a w i e n i a k o l e k c j i g r a f i k i D om inika W it tk e - - J e ż e w s k ie g o w G łę b o k ie m , l e o z t a k ż e w y m ie n ił z n a n y ch w ł a ś c i c i e l i p o d o b n ych z b io ró w z X V III, XIX i p o c z ą tk u XX w ie k u / m . i n . C zaooy, S t a n is ł a w A ug ust P o n i a to w s k i , J ó z e f M a k sy m ilia n O s s o l i ń s k i , C zar­

t o r y s c y , D z i a ł y ń s c y / . P o k r ó tc e c h a r a k t e r y z u j e j e , a w n i e k t ó r y c h p rz y p a d k a o h p o d a je i c h l o s y . W skazuje r ó w n ie ż m otywy, ja k i m i k i e ­ r u j ą s i ę z b i e r a c z e : z a m iło w a n ie , o b o w iązek i p r ó ż n o ś ć . C eni wy­

ł ą c z n i e k o le k c jo n e r ó w , k t ó r y c h c e c h u je w r a ż liw o ś ć , e n tu z ja z m , pa­

t r i o t y z m i u p a r t e d ą ż e n ie do o e l u . T akim i zapewne cech am i odzna­

c z a ł s i ę b i b l i o f i l Sam uel H e f t , k t ó r e g o ż y o ie i p a s j ę o p i s a ł w k o le jn y m swym a r t y k u l e 2 6 .

R e a l i z u j ą c w y s u n ię te p r z e z s i e b i e p o s t u l a t y in fo rm o w a n ia s z e r ­ s z e g o o g ó łu o i s t n i e j ą c y c h z b i o r a c h , p r z e d s t a w i ł P e d e ro w sk i a r -

- 109 -

'110

chiwum c z e rw o n o d w o rsk ie n a l e ż ą c e do h r a b i e g o B e n e d y k ta T y s z k ie - w ic z a . P ra w d z iw o ść d an y ch F e d o ro w sk ie g o p o t w i e r d z a p ó ź n i e j s z y o p is Edw arda C hw alew ika z a m ie s z c z o n y w ’’Z b io r a c h p o l s k i c h “ ?7 . S z k o d a , że F e d e ro w s k i o g r a n i c z y ł s i ę t y l k o do p r z e d s t a w i e n i a a r ­ chiwum, p o m ij a j ą c c e n n ą b i b l i o t e k ę i p o z o s t a ł e zbiory®

We w s z y s tk i c h sw ych a r t y k u ł a c h , a s z c z e g ó l n i e w p u b l i k a c j i p t , “I m ie n in y Chodźki® 0 lek kom yślnym n i s z c z e n i u s t a r y c h dokum en- tó w ” , F e d e ro w s k i o s t r o k r y t y k u j e b e zm y śln e n i s z c z e n i e z b io ró w , n ie r z a d k o b a rd z o cennych® Swoje s p o s t r z e ż e n i a p o p i e r a lic z n y m i przy kład am i® P r z e c i w s t a w i ł s i ę t a k ż e p r a k ty c e u p r a w ia n e j p r z e z , j a k t o o k r e ś l i ł , " w s p ó ło b y w a te li n a s z y c h s e m ic k ie g o p o c h o d z e n ia ” , k t ó r z y s p r z e d a w a l i n a m a k u la tu r ę w y w iezio n e z o p u s to s z a ły c h dwo- rów i dworków dokumenty® " B e z w ą tp ie n ia w s p a n ia łe j e s z c z e d a ło b y s i ę u tw o rz y ć z t y c h " s z p a r g a łó w " arc h iw u m , k t ó r e b y ło b y ś w ia d e o - twem m in io n y c h wieków" 20 .

N ie mogąc p o g o d z ić ’ s i ę z t a k ą s y t u a c j ą , w y su n ą ł F e d e ro w s k i do ść a n a c h r o n ic z n y p o s t u l a t o c h ro n y zbiorów® U w a ż a ł, że znajdują™

ce s i ę w k l a s z t o r a c h i z a ś c i a n k a c h oenne k s i ą ż k i n a le ż y oddać w r ę c e p ry w a tn y c h k o le k c jo n e r ó w , k t ó r z y n a j l e p i e j u c h r o n i ą je p r z e d

z g u b ą . S ą d z i ł , że dw orek s z l a c h e c k i / k t ó r e g o sam j e s z c z e wówczas b y ł m ie s z k a ń c e m / j e s t n i e z n i s z c z a l n ą t w i e r d z ą , k t ó r a p r z e t r w a n a j ­ g o r s z y n a w e t napór® N ie w ia ra w państw ow ą o c h ro n ę w y n ik a ła zapewne z ó w c z e sn e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j o r a z z w ła s n y c h o b s e r w a c j i .

W 1912 r o k u s ta n o w is k o F e d e ro w s k ie g o d o ty c z ą c e o c h ro n y z b io ­ rów u l e g ł o z a s a d n i c z e j z m ia n ie , c z e g o św iadectw em może być p r o t e s t s k ie ro w a n y do e g z e k u to ró w t e s t a m e n t u Zygm unta G lo g e r a . W p r o t e ś c i e tym c h o d z ił o o c z ę ś ć archiw um / b y ł y t o a r t y k u ł y o t r e ś c i a r c h e o l o - g i c z n o - e t n o g r a f i c z n e j / , k t ó r e z ł o ż y ł F e d e ro w s k i w J e ż e w ie z z a s ­ t r z e ż e n i e m , że po ś m i e r c i G lo g e ra p r z e j d z i e ono n a r z e c z i n s t y t u ­

c j i p u b l i c z n e j . D ow iedziaw szy s i ę o z a m ie r z o n e j s p r z e d a ż y a r c h i ­ wum, p o s ta n o w ił sw o je d a ry o f ia r o w a ć B i b l i o t e c e P u b l i c z n e j m . s t . W arszaw y, Żąda w ię c w y d a n ia ty c h ż e a lb o p r z e s i a n i a i o h do B i b l i o ­ t e k i , Ż ą d a n ie e t n o g r a f i a z o s t a ł o s p e ł n i o n e . W ynika z t e g o , że Fe­

d e ro w s k i d o s z e d ł do w n io s k u , i ż proponow any w c z e ś n ie j p ro g ram

o c h ro n y z b io ró w j e s t n i e r e a l n y lu b n i e s ł u s z n y . Wydaje mi s i ę , że

duży wpływ n a t o / t a k j a k p o p r z e d n i o / m ia ła s y t u a c j a p o l i t y c z n a .

K o n ie c z n o ś ć u c i e o z k i z b i a ł o r u s k i e g o dw orku, n a d z i e j a n a o d z y s k a ­

n i e n i e p o d l e g ł o ś c i u św ia d o m iły mu zap ew n e, że i n s t y t u c j e p u b l i c z ­

ne l e p i e j mogą z a b e z p ie c z y ć i u d o s tę p n i ć zgrom adzone z b i o r y . Po—

- 111

tw ie r d z e n ie m te g o ¡noże być t a k ż e f a k t , że s p o rą o z ę ś ć w ła s n e j k o l e k c j i p r z e k a z a ł i n s t y t u c j o m p u b lic z n y m , aby m ogła s łu ż y ć no­

wym p o k o le n io m ,

3 . Z b io ry F e d e ro w s k ie g o

M ic h a ł F e d o ro w sk i w c z a s i e sw ej 3 0 - l e t n i e j d z i a ł a l n o ś c i n a B i a ł o r u s i z g ro m a d z ił b o g a te z b io r y e t n o g r a f i o z n o - a r c h e o l o g i o z n e o r a z d o ść l i c z n y , bo o k o ło t r z y t y s i ę c z n y k s i ę g o z b i ó r ^ . W w yniku t r u d n e j s y t u a c j i m a t e r i a l n e j , w j a k i e j z n a l a z ł s i ę po r o k u 1904, z b io r y sw e , w tym t a k ż e i k s i ą ż k i , c z ę ś c io w o r o z d a ł różnym i n s t y ­ tu c jo m k rajow y m , m . i n . : Muzeum D z ie d u s z y c k ic h we Lwowie, Muzeum P rz e m y s łu i R o ln ic tw a w W a rsz a w ie , P o ls k ie m u T ow arzystw u K r a jo ­

znawczemu - o d d z i a ł p i o tr k o w s k i i T ow arzystw u Naukowemu P ło c k ie m u , c z ę ś c io w o z a ś s p r z e d a ł . P o z o s ta w ił s o b ie t y l k o fra g m e n t b i b l i o t e - k i , k t ó r a l i c z y ł a o k o ło 1500 t y tu ł ó w . P o d c z a s I w ojny św ia to w e j b i b l i o t e k a u l e g ł a d a lsz e m u z m n i e js z e n iu , p o n iew aż F e d o ro w sk i s p r z e

»’ 32

d a ł c z ę ś ć k s i ą ż e k w a n ty k w a r i a c i e " Ś w ia tło " .

P i e r w o t n i e F e d e ro w s k i z a m i e r z a ł o b d a rz y ć po ś m i e r c i sw oim i z b io r a m i i p o z o s ta ły m k s ię g o z b io r e m t e i n s t y t u o j e naukow e, z k t ó ­ ry m i b y ł z a ż y c i a w k o n t a k c i e , a w ię c Akademię U m ie ję tn o ś c i w K ra­

k o w ie , O sso lin e u m we Lwowie, T ow arzystw o Naukowe W arszaw sk ie o r a z p r z y j a c i ó ł z o s t a t n i e g o o k r e s u swego ż y c i a . O s t a t e c z n i e je d n a k k s i ę g o z b i ó r , mapy L itw y i B i a ł o r u s i , z b io r y g r a f i c z n e , w y o in k i p r a s o w e , r ę k o p i s y p r z e k a z a ł B i b l i o t e c e Z a k ła d u E t n o l o g i i I n s t y t u ­ t u Nauk A n tr o p o lo g ic z n y c h i E tn o lo g ic z n y c h T ow arzystw a Naukowego W a rsz a w sk ie g o ; m a t e r i a ł y a u t o b i o g r a f i c z n e /m . i n . d i a r i u s z z l a t 1898—1 9 0 4 / i b i b l i o g r a f i c z n e do p r a c w ła s n y c h o f ia r o w a ł S te f a n o ­ w i Dembemu, s p u ś c i z n ę r ę k o p iś m ie n n ą p o z o s t a ł ą po zm arłym p r z y j a ­ c i e l u J ó z e f i e T o k a rz e w io z u - M arian o w i A bram ow iczow i, a z b i ó r m ap, b r o s z u r le g io n o w y c h o r a z m e d a lio n y i p r o f i l e gipsow e - J a n o ­ w i H o m oliokiem u. D ruga w o jn a św ia to w a u s z c z u p l i ł a z b io r y po M i- c h a le F ed ero w sk im . Z g in ą ł z b i ó r p rz e k a z a n y S te fa n o w i Dembemu 33 . O c a la ł je d n a k ż e duży fra g m e n t rę k o p is ó w w T o w arz y stw ie Naukowym W arszawskim p r z e k a z a n y w 1945 r o k u ja k o w ie c z y s ty d e p o z y t do B i­

b l i o t e k i U n iw e r s y te tu W a rsz a w sk ie g o ^ 2*.

N ie w ie lk a i l o ś ć m a te r ia łó w s ta n o w ią c y c h i n t e g r a l n ą c z ę ś ć z b io ­

r u z n a jd u ją c e g o s i ę w B i b l i o t e c e U n iw e r s y te tu W arszaw sk ieg o d o s t a ­

ł a s i ę po w o jn ie do Arohiwum Naukowego P o l s k ie g o T ow arzystw a L u-

112

d o żu aw czego we W ro cław iu ' , Także Archiwum P o l s k i e j 35 A kadem ii Nauk w W arszaw ie p o s ia d a d ro b n ą c z ę ś ć s p u ś c iz n y M ic h a ła F e d e ro w s - k ie g o " ’ , Są t o l i s t y od K a z im ie r z a . P r z y b y s ła w s k ie g o z l a t o t/ 1 9 1 0 -

“ 1 9 1 2 , w y c in k i p raso w e z l a t 1 8 8 8 -1 9 0 4 z a r t y k u ł a m i d o ty c z ą c y m i d z i a ł a l n o ś c i F e d e ro w s k ie g o , m a t e r i a ł y w a r s z ta to w e d o ty c z ą c e e tn o ­ g r a f i i i f o l k l o r u B i a ł o r u s i i L itw y , p a p ie r y r o d z i n y P o l e s k i c h o r a z fra g m e n ty p r a c M ic h a ła P o l e s k i e g o ,

C a ła t a r ó ż n o r o d n a s p u ś c i z n a M ic h a ła F e d e ro w s k ie g o j e s t c e n n a d l a b a d a ń h i s t o r y c z n y c h i e t n o g r a f i c z n y c h ziem b i a ł o r u s k i c h , S ta n z a c h o w a n ia dokumentów j e s t d o b r y ,

Z p o ż o g i w o je n n e j o c a l a ł t a k ż e fra g m e n t k s i ę g o z b i o r u e t n o g r a ­ f a , W D z ia le R ękopisów B i b l i o t e k i U n i w e r s y te c k ie j w W arszaw ie z n a j - d u je s i ę i n w e n ta r z 37 B i b l i o t e k i I n s t y t u t u Nauk A n tr o p o lo g ic z n y c h i E t n o lo g ic z n y c h T o w arzy stw a Naukowego W a rs z a w s k ie g o , w k tó ry m z a p is a n e z o s t a ł y r ó w n ie ż t y t u ł y k s i ą ż e k n a le ż ą c y c h do M ic h a ła Fe­

d e ro w sk ie g o » Na p o d s ta w ie p r a c y m a g i s t e r s k i e j B a rb a ry S łom czew s- k i e j J u d a ło mi s i ę u s t a l i ć m ie js c e p rz e c h o w y w a n ia t e g o fra g m en ­ t u k s i ę g o z b i o r u M io h a ła F e d e ro w s k ie g o : m ia n o w ic ie po 1945 ro k u t r a f i ł ja k o w i e c z y s t y d e p o z y t do B i b l i o t e k i Z a k ła d u E t n o g r a f i i / o b e c n i e K a te d r a E t n o g r a f i i / U n i w e r s y te t u W a rs z a w s k ie g o , g d z ie z n a jd u j e s i ę do c h w i l i o b e c n e j . P o je d y n c z e e g z e m p la rz e k s i ą ż e k p r z e k a z a n o ró w n ie ż dc B i b l i o t e k i U n iw e r s y te tu W arszaw skiego®

Zanim p r z e j d ę do om ów ienia k s i ę g o z b i o r u , k i l k a słó w o wspo­

mnianym i n w e n ta r z u B i b l i o t e k i I n s t y t u t u Nauk A n tr o p o lo g ic z n y c h i E t n o lo g ic z n y c h T o w arzy stw a Naukowego W a rsz a w sk ie g o , J e s t t o k s i ę ­ ga w o p ra w ie p ó ł p ł ó c i e n n e j o w y m iarach 40 x 25 om. L ic z y 3&0 s t r o n lic z b o w a n y c h / z a p i s a n y c h / i 340 n ie lic z b o w a n y c h . P ism o j e s t od­

r ę c z n e , s t a r a n n e . I n w e n ta r z n i e p o s i a d a ż a d n e j k a r t y t y t u ł o w e j , b r a k t e ż r o k u , w k tó ry m z o s t a ł z a ło ż o n y /w każdym r a z i e p r z e d

1939 r o k ie m /. J e d y n ie a n a l i z a t r e ś c i i p i e c z ą t k i / n a s t r o n i e 2 1 3 / p o z w o liły u s t a l i ć w ła ś c ic ie la ® Z a p is w in w e n ta r z u j e s t u p r o s z c z o ­ n y ; w r u b r y k a c h p o d a n o : num er i s y g n a t u r ę , num er w o lu m in u , t y t u ł / s k r ó o o n y / , s p o s ó b / z a k u p , w ym iana, d a r / i ź r ó d ł o n a b y c i a , w ar­

t o ś ć , u w a g i, Do i n w e n ta r z a w p is a n y c h j e s t 4313 p o z y c j i . N i e s t e ­ t y , n i e u d a ło mi s i ę u s t a l i ć , do k ie d y b y ł prow adzony .

Wśród p o z y c j i om awianego i n w e n t a r z a , z n a jd u j e s i ę 288 k s i ą ż e k

w 416 w o lu m in a c h , n a le ż ą c y c h do z b i o r u e t n o g r a f a 39 , K s ię g o z b ió r

zachow any w K a te d r z e E t n o g r a f i i j e s t je d n a k n ie k o m p le tn y w s t o s u n ­

k u do p o z y c j i p o d a n y c h w i n w e n ta r z u . C zęść b r a k u j ą c y c h k s i ą ż e k

- 113 -

n a jp r a w d o p o d o b n ie j z a g i n ę ł a w c z a s i e d z i a ł a ń w o je n n y c h , c z ę ś ć z a ś z a g u b i l i u ż y tk o w n ic y b i b l i o t e k i j u ż po w o jn ie / p o z y c j e n r 3 , 1 4 , 2 2 , 1 1 8 , 1 4 4 , 2 6 2 /4 0 4

Na p o d s ta w ie zachow anego z b i o r u i z a p i s u in w e n ta rz o w e g o 'm o ż e ­ my s t w i e r d z i ć , że j e s t t o k s i ę g o z b i ó r h u m a n is ty c z n y o c h a r a k t e r z e w arsztatow ym » W je g o s k ł a d w chodzą k s i ą ż k i wydane w XIX i n a po­

c z ą t k u XX wieku® W y ją te k s ta n o w i p o z y c ja n r 7 . J e s t t o k s i ą ż k a p t . ’’O p isy Turków y T a taró w p r z e z B aro n a de T o t t z F r a n c u s k ie g o ję z y k a p r z e ł o ż o n a " w ydana w l a t a c h 17 89-1790 w W arszaw ie p r z e z D ru k a rn ię N adw orną I.K « M ości I KEM® Są t o dwa w sp ó ło p raw n e w p ó ł s k ó r e k to m y , d o b rz e zachowane® Na k a r c i e p r z e d t y t u ł o w e j w id­

n i e j e z ro b io n y r ę k ą F e d e ro w s k ie g o z a p i s “R zadkość - m arek 1 2 " . K s ią ż k a t a n i e p o s ia d a in n y c h znaków w ła s n o ś c io w y c h , k t ó r e m ogły­

by w sk azać j e j p o p r z e d n ic h w ł a ś c i c i e l i . W edług E s t r e i c h e r a , k s i ą ż ­ kę t ę p o s i a d a ł y b i b l i o t e k i : C z a r t o r y s k i c h , J a g i e l l o ń s k a , K r a s i ń s ­ k i c h , O s s o l i ń s k i c h i Z ie liń s k ic h ® Ciekaw ą j e s t w ię c r z e c z ą , w j a ­ k i s p o s ó b t r a f i ł a do z b i o r u e tn o g r a f a « P r z y p u s z c z a l n i e F e d e ro w sk i z a k u p ił j ą w a n ty k w a r i a c i e b ąd ź t e ż n a a u k c j i , na. co może w skazy­

wać p o d a n a p r z e z n ie g o cena®

O b ecn ie C e n tr a ln y K a ta lo g B i b l i o t e k i N arodow ej n o t u j e egzem­

p l a r z e t e j k s i ą ż k i w n a s t ę p u j ą c y c h b i b l i o t e k a c h : N a ro d o w e j, Kór­

n i c k i e j , J a g i e l l o ń s k i e j , K a t o l i c k i e g o U n iw e r s y te tu L u b e l s k i e g o , W ojew ódzkiej i M i e j s k i e j B i b l i o t e c e P u b l i c z n e j im . Ł o p a c iń s k ic h w L u b l i n i e , P o z n a ń s k ie g o T o w arzy stw a N auk, O s s o lin e u m , C z a r to r y s ­ k i c h , P ł o c k ie g o T o w arzy stw a N aukow ego, W a rsz a w sk ie g o S em inarium Duchownego i U n iw e r s y te tu W a rsz a w sk ie g o . J a k w ię c z te g o w y n ik a , k s i ą ż k a t a n i e j e s t t a k r z a d k a , j a k s ą d z i ł F e d e ro w s k i.

W z a r e j e s t r o w a n e j o z ę ś c i k s i ę g o z b i o r u F e d e ro w s k ie g o dom inu­

ją c e m ie js c e z a jm u ją k s i ą ż k i z z a k r e s u h i s t o r i i , a r c h e o l o g i i i e t n o g r a f i i . W m n i e j s z e j i l o ś c i r e p r e z e n to w a n e s ą p o z y c je z geo­

g r a f i i , p r z y r o d y , ję z y k o z n a w stw a i h i s t o r i i k s ią ż k i®

W d z i a l e h i s t o r i i spotykam y m .in . p u b l i k a c j e z a w i e r a ją c e i n ­ t e r e s u j ą c y i cenny m a t e r i a ł h i s t o r y c z n o - e t n o g r a f i o z n y . Są t o p r a ­ ce a u t o r s t w a Ł u k a s z a G o łę b io w s k ie g o , d o ty c z ą c e h i s t o r i i g i e r i z a ­ baw r ó ż n y c h sta n ó w o r a z u b io ró w . Inną, o h a r a k t e r y s ty c z n ą p o z y c ją j e s t k s i ą ż k a "P raw d a r u s k a ” / p o z . n r 3 7 / w ydana, tłu m a c z o n a i sk o ­ m entow ana p r z e z b a d a c z a praw a r u s k i e g o I g n a c e g o B. R a k o w ie c k ie g o . W p r a c y t e j , s z e r o k o s t o s u j ą c m etodę p o rów naw czą, d o w o d z ił w sp ó l­

n e j g en ezy praw s ł o w i a ń s k i c h . S t w i e r d z e n ie je g o d a ło im p u ls do

114

p o d j ę c i a b a d a ń w tym z a k r e s i e . N ie można pom inąć t u p r a c T e o d o ra N a r b u tt a / p o z . n r 1 2 , 1 3 / i J ó z e f a J a r o s z e w i c z a / p o z . n r 1 2 9 /.

K s i ą ż k i t e z a w i e r a j ą p r ó b ę , a c z m ało k r y t y c z n ą , u j ę c i a c a ł o ś c i d z ie jó w p o lity c z n y c h . L itw y .

Z d z ie d z in y a r c h e o l o g i i w k s i ę g o z b i o r z e F e d e ro w s k ie g o z n a j ­ d u j ą s i ę k s i ą ż k i p i ó r a t a k z n a k o m ity c h b a d a cz y s t a r o ż y t n y c h , j a k b r a c i a K o n s ta n ty i E u s ta c h y T y s z k ie w ic z o w ie / p o z . n r 1 4 , 1 5 , 1 1 4 , 2 3 6 / o r a z u z n a n e g o z a b a rd z o z d o ln e g o i p o stę p o w e g o naukowo s t a - r o ż y t n i k a J ó z e f a Ig n a c e g o K r a s z e w s k ie g o . P o s ia d a n a p r z e z e t n o g r a ­ f a p r a c a K ra s z e w s k ie g o j e s t p ie r w s z ą p o l s k ą s y n t e z ą p r a d z ie jó w ziem s ł o w i a ń s k i c h / p o z . n r 1 0 3 /. Na w y r ó ż n ie n ie z a s ł u g u j ą rów­

n i e ż ro z p ra w y Adama H onorego K i r k o r a , p i s u j ą c e g o c z ę s t o pod p s e u ­ donimem J a n a ze Ś liw in a / p o z . n r 1 0 9 , 1 2 3 , 2 8 6 /. O prócz p r a c a u to ­ rów p o l s k i c h , z g ro m a d z ił P e d e ro w s k i t a k ż e z n a c z ą c e p u b l i k a c j e a u to ró w r o s y j s k i c h , m .i n . w y b itn e g o a r c h e o lo g a W a n d a lin a S z u k i e - w ic z a / p o z . n r 2 8 4 /.

Z a i n te r e s o w a n i a naukowe P e d e ro w s k ie g o s k u p i ł y s i ę p rz e d e w s z y s tk im n a e t n o g r a f i i . Z te g o z a k r e s u z g ro m a d z ił n a jw ię k s z ą l i c z b ę c e n n y c h d l a t e j d y s c y p li n y w ied zy k s i ą ż e k . Czołowe m ie js c e z a jm u ją t u p r a c e je g o z n a k o m ity c h n a u c z y c i e l i , t j . J a n a K a rło w i­

c z a / p o z . n r 1 8 9 , 2 0 7 , 2 3 5 , 2 4 4 , 2 6 3 / , Zygm unta G lo g e ra / p o z . n r 1 1 0 , 1 1 1 , 1 5 9 , 1 6 1 , 1 6 5 , 1 6 6 , 1 7 7 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 8 5 / i O s k a ra K ol­

b e r g a / p o z . n r 2 8 0 / , s ta n o w ią c e p rz e ło m w d z i e j a c h e t n o g r a f i i p o l s k i e j ,

F e d o ro w sk i p o s i a d a ł ró w n ie ż k s i ą ż k i e t n o g r a f i c z n e o c h a ra k ­ t e r z e s y n te ty c z n y m . Z a l ic z y ć do n i o b n a le ż y p r a c e Ł u k a s z a G ołę­

b io w s k ie g o / p o z . n r 1 7 1 / i K a z im ie r z a W ład ysław a W ó jc ic k ie g o / p o z . n r 2 7 , 8 5 , 1 4 8 , 1 7 6 /. S ta n o w ią one p r z y k ła d y p a n u ją c e j wów­

c z a s t e n d e n c j i p o s z u k iw a n ia ślad ó w daw nej s ł o w i a ń s k i e j p r z e s z ł o ś ­ c i w k u l t u r z e c h ło p a p o l s k i e g o czy l u d n o ś c i w i e j s k i e j in n y c h n a ­ rodów s ł o w i a ń s k i c h .

W d z i a l e tym n i e można pom inąć p u b l i k a c j i p i ó r a 'Wacława Mi­

c h a ł a Z a le w s k ie g o , w y s tę p u ją c e g o pod pseudonim em Waoława z O le s ­ k a / p o z . n r 1 1 8 / . J e s t t o n a jw ię k s z y do czasów K o lb e rg a z b i ó r p i e ś n i , k t ó r e p o p rz e d z o n e z o s t a ł y d o j r z a ł ą r o z p ra w ą t e o r e t y c z n ą .

Na uwagę z a s ł u g u j ą t a k ż e p r a o e Waoława A le k s a n d r a M aciejow ­

s k ie g o / p o z . n r 1 3 9 , 2 1 1 / , k t ó r y w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h XIX w .,

ja k o je d e n z p i e r w s z y c h , s ł u s z n i e d o s t r z e g ł z ja w is k o p rz e m ia n y

k u l t u r y lu d o w e j.

115

K o le jn y m i w a rto ś c io w y m i p u b l ik a c ja m i e tn o g r a f i c z n y m i z n a jd u ­ ją c y m i s i ę w k s i ę g o z b i o r z e P e d e ro w s k ie g o s ą p r a c e g e o lo g a Ludw ika Z e j s z n e r a / p o z . n r 1 6 4 / o r a z R y s z a rd a W in c e n te g o B e rw iń s k ie g o / p o z . n r 2 2 1 / , k t ó r y s fo rm u ło w a ł w ła s n e p o s t u l a t y b a d a w c z e, odpo­

w ia d a ją c e j u ż w p e ł n i nowoczesnym wymogom n a u k i» W arto t u 'je s z c z e w ym ienić t a k i e n a z w is k a , j a k : T eo d o r T r i p p l i n , Romuald Z ie n k ie ­ w ic z , A le k s a n d e r J e l s k i , A n to n i M ie r z y ń s k i , J a n C z e c z o t i J o a c h im L e le w e l, k t ó r y c h d z i e ł a w e s z ły w s k ł a d om aw ianego k s i ę g o z b i o r u . P o s i a d a n i e p r z e z P e d e ro w s k ie g o k s i ą ż e k t y c h a u to ró w św ia d c z y o ty m , że c h c i a ł on z g ro m a d zić n a j l e p s z ą l i t e r a t u r ę z 'd z i e d z i n , k tó ry m i s i ę s z c z e g ó l n i e i n t e r e s o w a ł .

S p o śró d a u to ró w r o s y j s k i c h , godne w zm ianki s ą p u b l i k a c j e Je w - f i e m i j a K a r s k ie g o . J a k o e tn o g r a f - s a m o u k w s w o je j p r a c y badaw­

c z e j p o s łu g i w a ł s i ę P e d e ro w s k i r ó ż n e g o r o d z a j u i n s t r u k c j a m i i wskazówkami " d l a z b i e r a j ą c y c h r z e c z y lu d o w e ". Z n a jd u je t o o d b i­

c i e w je g o k s i ę g o z b i o r z e / p o z . n r 17 8, 17 9, 1 8 0 , 1 3 1 , 2 0 6 , 2 0 7 /.

Aby p o zn ać ż y c ie i o b y c z a je l u d n o ś c i b i a ł o r u s k i e j , m u s ia ł Pede­

ro w s k i d o b rz e opanować j e j j ę z y k . Wic w ięc d z iw n e g o , że w k s i ę ­ g o z b io r z e e t n o g r a f a n i e z a b r a k ło p o z y c j i z z a k r e s u ję z y k o z n a w s tw a . W arta p o d k r e ś l e n i a j e s t p r a c a p i ó r a W a le n te g o S k o ro o h o d a-M ajew - s k ie g o / p o z . n r 5 9 / . W prawdzie d o ty c z y ona ję z y k a s a n s k r y c k ie g o , a l e j e s t je d n ą z p ie r w s z y c h p u b l i k a c j i z z a k r e s u g ra m a ty k i porów ­ nawcze j .

Z d z ie d z in y g e o g r a f i i z g ro m a d z ił P e d e ro w sk i m .in . o p is y m n ie j­

sz y c h je d n o s t e k t e r y t o r i a l n y c h , j a k : g u b e r n i e , w o jew ód ztw a, pow ia­

t y / p o z . n r 3 2 , 4 5 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 1 0 , 1 1 1 , 2 5 9 /. W p r a c a c h ty c h p r z e d s ta w ia n e b y ły n a t l e warunków f iz y c z n y c h zarów no z a so b y n a­

t u r a l n e , j a k i k u l t u r a l u d n o ś c i . P r z y ś w ie c a ło im w z n a c z n e j m ie­

r z e p a t r i o t y c z n e d ą ż e n ie do w ie rn e g o o b ra z o w a n ia k r a j u .

W d z i a l e p r z y r o d y , a z w ła s z c z a b o t a n i k i , p o d o b n ie j a k i w c z e ś n ie j om ów ionych, z n a j d u j ą s i ę p r a c e a u t o r s t w a w y b itn y c h b a­

d a c z y , a m ia n o w ic ie J ó z e f a J u n d z i ł ł a / p o z . n r 1 8 / i J ó z e f a Ge- r a ld a -W y ż y c k ie g o / p o z . n r 1 7 / .

B a d a n ia e t n o g r a f i c z n e n i e b y ły jedynym z a ję c ie m P e d e ro w s k ie ­

g o . P r z e z d ł u g i o k r e s u trz y m y w a ł s i ę z p ro w a d z e n ia d z ie r ż a w io ­

nych m ajątk ów z ie m s k ic h . W s w o je j b i b l i o t e c e z g ro m a d z ił w ięc

k s i ą ż k i d o ty c z ą c e l e ś n i c t w a / p o z . n r 1 9 / i r o l n i c t w a / p o z . n r 5 0 / .

Są t o p o z y c je w a r to ś c io w e , c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a o k r e s u , w k tó ry m

p o w s ta ły . P o r u s z a j ą a k tu a l n e p ro b lem y i z a g a d n i e n i a . P r o p a g u ją

n o w o czesne m etody g o s p o d a ro w a n ia .

- 116 -

M ic h a ł P e d e ro w s k i ju ż w c z a s i e sw ych p e n e t r a c j i naukow ych n a B i a ł o r u s i , a z w ła s z c z a w w arszaw sk im o k r e s i e swego ż y c i a i n t e r e ­ so w a ł s i ę t a k ż e z b ie r a n ie m s t a r y c h dokumentów h i s t o r y c z n y c h . Ko­

l e j n ą r e p r e z e n to w a n ą w k s i ę g o z b i o r z e d z i e d z i n ą w ie d z y j e s t w ięc h i s t o r i a k s i ą ż k i . Do w a ż n ie js z y c h p o z y c j i z t e g o z a k r e s u z a l i c z y ć n a le ż y k s i ą ż k i p i ó r a M a th ia s a B e rs o h n a / p o z . n r 8 9 / , A le k s a n d r a P r z e ź d z ie c k i e g o / p o z . n r 2 2 9 /» H ie ro n im a Ł o p a c iń s k ie g o / p o z . n r

2 5 6 /,

U z u p e łn ie n ie z b i o r u s ta n o w ią sp ra w o z d a n ia » z e s t a w i e n i a i c z a ­ s o p is m a , p r z e d e w s z y s tk im o te m a ty c e a r c h e o lo g i c z n o —e t n o g r a f i c z ­ n e j o r a z , j a k byśmy t o d z i s i a j o k r e ś l i l i , k s i ę g o z b i ó r p o d rę c z n y

o b e jm u ją c y : B i b l i o g r a f i ę p o l s k ą XV-XVI s t u l e c i a i XIX s t u l e c i a - K a r o la E s t r e i c h e r a / p o z . n r 224» 2 2 5 / , e n c y k lo p e d ie / S t a n i s ł a w a P l a t e r a : M ałą E n c y k lo p e d ię p o l s k ą / p o z . n r 2 1 6 / i W ie lk ą E n c y k lo ­ p e d ię P o w szech n ą I l u s t r o w a n ą / p o z . n r 8 1 / o r a z S am uela B ogum iła L in d e g o : " S ło w n ik ję z y k a p o l s k i e g o " / p o z . n r 8 2 / i s ło w n ik i j ę ­ z y k a b i a ł o r u s k i e g o / p o z . n r 87» 2 4 9 / . J a k w ię c w id z im y , s ą t o po­

z y c je p o d staw o w e.

S ta n z a o h o w a n ia k s i ę g o z b i o r u p r z e d s t a w i a s i ę r ó ż n i e . P rz ew a ­ ż a j ą je d n a k e g z e m p la rz e m n ie j l u b b a r d z i e j z n is z c z o n e zarów no p r z e z p ó ź n i e j s z y c h u ży tk o w n ik ó w , j a k t e ż p r z e z z b i e r a c z a , d l a k t ó r e g o b y ły podstawowym w a r s z ta te m p r a o y ,

P e d e ro w s k i n i e b y ł w ra ż liw y n a e s t e t y c z n e w a r t o ś c i k s i ą ż k i . W ięk szo ść p o z y c j i w ydana j e s t n a złym gatunkow o p a p i e r z e , w n i e ­ z b y t s t a r a n n e j s z a c i e g r a f i c z n e j . Wie p r z e o p r a w i a ł on ró w n ie ż swe­

go z b i o r u . Spotykam y t u oprawy b a rd z o ró ż n e — od p ó łsk ó rk o w y o h , p o p r z e z p a p ie r o w e , k a rto n o w e , p łó o ie n n e i p ó ł p ł ó c i e n n e , a ż do k s i ą ż e k b e z j a k i e j k o l w i e k o praw y.

Gromadzone k s i ą ż k i , p o z a n i e l i c z n y m i w y ją tk a m i, o z n a c z a ł Pe­

d e ro w s k i cynkowym e k s l i b r i s e m , k t ó r y n i e p r z e d s t a w i a w ię k s z y c h w a r t o ś c i a r t y s t y c z n y o h , a l e z n a k o m ic ie o d z w i e r c ie d l a z a i n t e r e s o ­ w a n ia i osobow ość w ł a ś c i c i e l a . J e s t s ty liz o w a n y - lud ow y . O prócz e k s l i b r i s u , w y s tę p u ją r ó w n ie ż p r o s t o k ą t n e p i e c z ą t k i / z e z b io r u M. P e d e ro w s k ie g o ; z k s i ę g o z b i o r u M ic h a ła P e d e r o w s k ie g o /. N a jc z ę ś ­

c i e j w y s tę p u ją oba t e z n a k i w ła s n o ś c io w e . P e d e ro w s k i o g r a n i c z y ł s i ę t y l k o do w y żej w ym ienionego sp o s o b u o z n a c z a n ia swych k s i ą ż e k . Wie s to s o w a ł żad n eg o in n e g o s y g n o w a n ia . Spotykam y j e d y n i e w cześ­

n i e j s z e i p ó ź n i e j s z e o z n a c z e n ia B i b l i o t e k i I n s t y t u t u Wauk A n tro ­

p o lo g ic z n y c h i E tn o lo g ic z n y c h T o w arzy stw a Naukowego W arszaw sk ieg o

117 -

E x l i b r i s M ic h a ła P e d e ro w s k ie g o

>

118

i B i b l i o t e k i K a te d ry E t n o g r a f i i U n iw e r s y te tu W arszaw skiego»

M ic h a ł P e d e ro w s k i, g o r liw y z b i e r a c z p rze d m io tó w lu d o w y c h , z y s k a ł s o b ie u z n a n ie w śró d p r z y j a c i ó ł , a t a k ż e a u to ró w k s i ą ż e k , k t ó r e w e s z ły w s k ł a d je g o b i b l i o t e k i » P o tw ie rd z e n ie m t e g o s ą de­

d y k a c je / p o z . n r 8 9 , 9 4 , 1 2 6 , 1 5 6 , 2 0 2 , 2 6 3 , 2 7 8 / , z k t ó r y c h je d ­ n ą d l a p r z y k ła d u z a c y t u j ą : ’’Szanownemu i w ie lc e mi łaskaw em u P a ­ n u M ic h a ło w i P ed erow skiem u w u z n a n iu J e g o p r a c y n a p o l u l u d o -

Z

i

znaw stw a p r z e s y ł a z b i e r a c z H ie ro n im Ł o p a o i ń s k i ” / p o z , n r 95/*

Ha w s t ę p ie t e g o r o z d z i a ł u p is a ła m o w a rszta to w y m c h a r a k t e r z e z b io ru » W p r z e k o n a n iu tym u t w i e r d z a j ą m nie j e s z c z e w y s tę p u ją c e w 18 p o z y c ja c h l i o z n e , u m ie s z c z o n e n a m a r g in e s a c h , w y k le jk a c h , k a r t a c h p r s e d t y tu ł o w y c h bądź w górnym m a r g in e s ie s t r o n r o b io n e ołó w k iem , n o t a t k i o r a z p o d k r e ś lo n e w t e k ś c i e p o je d y ń o z e w yrazy l u b c a łe z d a n ia /p o z « n r 1 0 , 1 1 , 5 2 , 5 5 , 5 7 , 7 3 , 7 7 , 8 3 , 9 9 , 1 1 6 , 1 4 8 , 1 5 0 , 1 7 4 , 1 7 5 , 178 , 1 8 9 , 2 0 7 , 277/* Z a p is y t e m ają z n a c z e n ie p r a k t y c z n e . Są t o : h a s ł a , głów ne m y ś l i , r e g e s t y , a t a k ż e numery s t r o n , n a k t ó r y c h z n a jd u j e s i ę c o ś w ażnego i godnego uwagi w ła ś ­ c i c i e l a .

W o k r e s i e w arszaw sk im swego ż y c i a s p o r o c z a s u s p ę d z i ł w k s i ę ­ g a r n i a c h , a n t y k w a r i a t a c h i n a ró ż n e g o ty p u a u k c ja c h . N ic w ię c d z iw n e g o , że w n i e k t ó r y o h k s i ą ż k a c h p o d a je ceny a n ty k w a ry c z n e da­

n y c h e g z e m p la r z y . Z a p is u m ie sz o z o n y j e s t b ądź n a w y k l e jc e , bądź n a k a r c i e p r z e d t y t u ł o w e j / p o z . n r 2 , 1 7 , 1 8 , 1 7 4 , 2 0 5 , 2 1 2 , 2 14 , 2 4 5 / . W arto z w ró c ić uwagę n a t o , że P e d e ro w sk i do r o b i e n i a n o t a ­ t e k m a r g in a ln y c h u ż y w a ł o łó w k a , c e n ę k s i ą ż e k p i s a ł n a to m ia s t a tra m e n te m . Może w a r to ś ć m a t e r i a l n ą k s i ą ż k i t r a k t o w a ł ja k o r z e c z s z c z e g ó l n i e w a ż n ą , godną p o d k r e ś l e n i a i u w i e c z n i e n i a .

P r z e g l ą d a j ą c k o l e j n e p o z y c j e , t r a f i ł a m t a k ż e n a e g z e m p la r z e , w k t ó r y c h u m ie s z c z o n a j e s t k r ó t k a i n f o r m a c ja w ł a ś c i c i e l a , w j a k i s p o s ó b k s i ą ż k a t r a f i ł a do je g o b i b l i o t e k i . B y ła t o p rz e d e w s z y s t­

kim wym iana z z ię c ie m Zygm unta G lo g e ra d o k to re m Janem Kozubowskim / n i e s t e t y , n i e p o d a je , j a k i e k s i ą ż k i o d d a ł w za m ian z a p o z . n r 1 0 5 ,

2 1 0 , 2 7 2 , 2 8 1 / o r a z Zygmuntem W olskim , k tó re m u o f i a r o w a ł dwa a u to ­ g r a f y M a r i i K o n o p n ic k ie j / p o z . n r 3 2 / . Dość ciek aw y w y daje s i ę za­

p i s z n a jd u ją o y s i ę w p o z y c ji n r 2 1 4 , a b rz m i on n a s t ę p u j ą c o : "Eg­

z e m p la rz n i n i e j s z y k u p iłe m s o b ie w a n t . " Ś w ia tło " n a k o l ę d ę . Za­

p ł a c i ł e m k p . 40 d . 23 X II 1915” . Nawet i te g o ty p u w iadom ość uwa­

ż a ł z a w a r tą u t r w a l e n i a .