Jan Zubka
"Nauka prawa kanonicznego w
Polsce w XVIII i XIX wieku", Aleksy
Petrani, Lublin 1961 : [recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 9/3-4, 383-387
R E C E N Z J E
KS. ALEKSY P E T R A N I , NAUKA PRAWA KANONICZNEGO W POLSCE W XVIII I XIX WIEKU. LUBLIN 1961. TOWARZYSTWO
NAUKOWE KUL-U, ss. 369
Autor, profesor W ydziału P raw a Kanonicznego, Katolickiego U ni w ersytetu Lubelskiego, podjął się w swym dziele b. trudnej, ale ogrom nie potrzebnej pracy. Postanow ił przedstaw ić naukę praw a kanonicz nego w Polsce w X V III i XIX w ieku czyli wykazać: gdzie, jak, z czego uczono praw a w tych dwóch w iekach na terenie Polski nie tylko geo graficznie, ale etnicznie w ziętej i kto praw a najczęściej nauczał: du chowni zakonni, czy diecezjalni, czy też profesorow ie świeccy. Zakres dzieła b. szeroki. Choć w tytule jest mowa o dwóch w iekach X V III i XIX, to w rzeczywistości dzieło zaczyna się w końcu XVII w ieku i dochodzi do początku XX, czyli ściślej do Kodeksu P raw a Kanonicz nego tj. do 1917 roku. Całość rozpada się na trzy części: I. Sem inaria Duchowne (s. 14—146); II. Uczelnie Wyższe w Polsce (s. 146—260); III. Uczelnie Wyższe poza Polską (s. 260—309). Do tych trzech części dodane są: 1—0 P ra k ty k a sądowa (s. 309—311); 2—0 Uwagi o niektórych p ra cach z kanonistyki (s. 311—316); 3—0 Zakończenie (s. 317—238); 4—0 Re sume w języku francuskim (s. 329—334); 5—0 W ykaz źródeł i literatu ry (s. 335—360); 6—0 Index nazwisk i miejscowości (s. 360·—393).
P raw a kanonicznego uczono w sem inariach duchownych, których rozwój przypada na okres potrydencki. W ymienia je A utor w kolejności pow staw ania i przedstaw ia, że najstarszym sem inarium w Polsce jest sem inarium duchowne w arm ińskie, założone przez kardynała Stanisław a Hozjusza (1504—1579) w 1567 r. przy kolegium Jezuitów w Braniewie. Potem idą sem inaria: włocławskie 1569 lub 1612 (data sporna), sem ina rium dla pracy m isyjnej do naw racania protestanckiej Szwecji w 1579 w Braniewie, sem inaria gnieźnieńskie: przy kolegiacie Jezuitów w K a liszu w 1590, w Gnieźnie w 1598. W 1700 r. na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej istniało sem inarium duchowne w Łowiczu, które arcy biskup Szczepan Hołłowczyc (1819—1829), gdy Łowicz wszedł w skład archidiecezji w arszaw skiej, polecił przenieść do W arszawy i połączyć je z sem inarium świętokrzyskim . Następnie idą: sem inarium św. Jan a
384
K S . J A N Z U B K A [2]w W arszawie 1682, m isjonarzy przy kościele św. Krzyża 1675, sem ina rium w Poznaniu 1584, Płocku 1717, Chełmnie 1651, sem inaria krakow skie: zamkowe 1600, m isjonarzy na Stradom iu 1732, akadem ickie 1758,
sandom ierskie 1640, lubelskie 1675, kieleckie 1726, lwowskie 1722, chełm skie w Zamościu 1640, krasnystaw skie 1717, kam ienieckie 1758, kijow skie 1790, sem inaria diecezji łuckiej: Ołyka 1640, Łuck 1712, Żytomierz 1783, Janów 1685, Węgrów około 1782, Tykocin 1769. W diecezji w ileń skiej pow stały sem inaria: dioecesanum 1571, m isjonarzy 1725, w Iłłuksz- cie 1725, w m etropolii mohylowskiej, utworzonej 1798 r. powstało aż 11 sem inariów: w K rasław iu, Mohylowie, Białymstoku, Zwinogródku, Mińsku, w Krożach, we W roniech (diec. żmudzka). Istniały jeszcze se m inaria: w Brześciu — Litewskim, Samborze (1734—1783), Saratow ie 1838, w Brzozowie (1760—1783), Sejnach 1826, w Przem yślu 1845 obrz. g rek-kat., a w Stanisławowie powstało na kilka lat przed w ojną w Pol
sce Odrodzonej.
W okresie pow staw ania sem inariów obserw uje się takie zjawisko, że w diecezji powstaw ało po kilka sem inariów w zależności od woli ofia rodawców, co rozpraszało siły profesorskie i nie pozwalało na dobry nadzór, gdyż wiele sem inariów leżało poza siedzibą biskupią. Z tego powodu, mimo w ielkiej liczby seminariów, nie stały się one ośrodkami głębszej wiedzy teologicznej w Polsce.
Początki pow staw ania sem inariów są przedstaw ione w sposób do syć trudny. Lepiej byłoby trzym ać się porządku chronologicznego albo hierarchicznego w obrębie jednej m etropolii i porządkować bieg pow staw ania seminariów. Na tym niew ątpliw ie zyskałaby jasność i p rzej
rzystość całego zagadnienia.
O sem inarium janowskim Autor podaje dwie daty: 1685 i 1828 (s. 29, 118). W pierwszej mówi o pow staniu sem inarium , a w drugiej o tym, że „biskup Jan M arcel G utkowski polecił wykładać praw o kanoniczne z podręcznika Schram a”. Nie wiadomo zatym, czy przed 1828 r. praw a kanonicznego w sem inarium janow skim uczono. Pozwolę sobie tę spra w ę w yjaśnić nieco obszerniej, a to tym bardziej, że mam dostęp do archiwów, których A utor nie badał.
Sem inarium janow skie założył dnia 27 czerwca 1685 roku biskup brzesko-łucki Stanisław W itwicki i powierzył je Księżom komunistom zw anym także Bartoszkami. W akcie erekcyjnym nie określa liczby alum nów , ani profesorów, lecz w ym ienia tylko K apitułę łucką jako w spółfundatorkę l. Sejm RP. w 1685 r. potwierdził tę sem inaryjną fu n dację, k tó ra została oddana przez nuncjusza papieskiego do zatwierdze nia Stolicy Apostolskiej. Na razie sem inarium było ulokowane w zamku biskupim . Potem zbudowano obok zamku biskupiego pierwszy dom
se-1 ADP. se-1820, vol. se-1se-1, fol. 43—44, akt fundacyjny spisano w W -wie w dniu 27 czerwca 1685 r.
m ïnaryjny, w którym mieszkali profesorowie i alumni. Dom ten był praw dopodobnie d re w n ia n y 2. Z biegiem czasu w skutek starości pod upadł i nie nadaw ał się do użytku dla pow iększającej się z każdym rokiem liczby alumnów, przeto biskup Franciszek Kobielski (1739— —1755) w 1745 r. w ybudował piękny m urow any gmach 3, istniejący do dziś po obu stronach dzisiejszej kolegiaty w Janow ie Podlaskim w po staci dwóch skrzydeł otw arciem podkowy zwróconych w stronę koś cioła kolegiackiego. W praw ym skrzydle mieściło się sem inarium , w le wym urzędy kościelne i m ieszkania profesorskie. W 1867 r. nastąpiła kasata diecezji podlaskiej, a z nią i zamknięcie sem inarium janow skiego. Sem inarium przeniesiono do L ublina i złączono z lubelskim, diecezję połączono z diecezją lubelską, a zarząd jej powierzono bisku powi lubelskiem u. Gmachy zabrały władze państw ow e carskie na sw oje cele. Umieściły w praw ym skrzydle zarząd stadniny państw o w ej, a w lewym — urzędy powiatowe pow iatu janow skiego4.
W sem inarium janow skim w 1767 r. złożyła specjalny fundusz Anna
z K siążąt Sapiehów Jabłonow ska, wojewodzina bracław ska, na w y chowanie i wykształcenie dwóch kleryków.
N astępnie biskup Paw eł Turski w 1774 r. rozszerzył liczbę profeso rów sem inarium janowskiego, bo oprócz regensa naznacza jeszcze czte rech profesorów: „profesorów retoryki i historii, profesora filozofii, profesora dogm atyki i Pism a św., profesora teologii m oralnej, praw a kanonicznego, rubrum i cerem onii”, którym wyznaczył po 500 złp. rocz nej pensji i wym ienia już 26 alumnów. Tenże biskup w 1782 r. odjął kierow nictw o Księżom komunistom, a pow ierzył je Księżom diece zjalnym . Funduszem sem inaryjnym była wioska Klonownica Mała, 2000 złp. z ekonomii janow skiej, tyleż z probostw a łosickiego i 6000 złp. ze skarbu państw a 5.
2 ADP. 1825, vol. 42, niefoliowane. F undację janow ską Sejm RP. w 1685 zatw ierdził „salvis iuribus Academiae cracoviensis et zamoscen- sis”. Na ten fundusz synod łucki bpa Rupniewskiego z r. 1726 polecił utrzym yw ać 8 kleryków i sporządzić ich listę.
3 ADP. 1825, vol. 42—43, niefoliowane.
4 W 1918 r. po zakończeniu pierwszej wszechświatowej w ojny zo stała wskrzeszona diecezja podlaska i restaurow ane sem inarium janow skie, które umieściło się w praw ym skrzydle dawnego budynku po jego odnowieniu, a lewe zajm ował powiat janow sko-konstantynow ski. W 1926 r. sem. janow skie zniszczył pożar, a przy odbudowie dodano jeszcze drugie piętro i nadbudow ano obszerną kaplicę, urządzono rów nież kuchnię i magazyny. Po likw idacji pow iatu janow sko-konstanty- nowskiego w 1935 r. lew e skrzydło gmachu wróciło do diecezji i po w yrem ontow aniu urządzono w nim sale w ykładow e i mieszkania dla XX. profesorów. W 1939 r. sem. janow skie przeniesiono do Siedlec, gdzie się do dziś znajduje, a gmachy zajęło państw o i urządziło w nich gim nazjum i szkołę zawodową 5 ADP. 1825. vol. 42, niefoliowane.
5 AOP. 1825. vol. 42, niefoliowane.
386
K S . J A N Z U B K A[4]
Z zestaw ienia a k t widać dosyć wyraźnie, że już biskup Paw eł T u r ski w 1774 r. polecił w sem inarium janow skim nauczać praw a kano nicznego. Był bowiem wyznaczony do tego specjalny profesor, który jak brzm i pismo biskupie m iał uczyć: „teologii m oralnej, praw a kano nicznego, ru b ru m i cerem onii”. Widać więc, że sem inarium janow skie miało u siebie b. wcześnie naukę praw a kanonicznego. Okres od 1774 do 1828 przez 54 lata do czasu biskupa Gutkowskiego jest dosyć długi w istnieniu sem inarium janowskiego. W tym czasie prowadzili semi narium Księża kom uniści (1685—1782) więc sądzić należy, że praw o kanoniczne było w ykładane przez profesorów z ich zgromadzenia. Na leżałoby zbadać dzieje tego zgromadzenia zakonnego za okres od 1685—1782 i znaleźć te osoby, k tóre zajmowały się nauczaniem praw a kanonicznego w sem inarium janowskim. A utor tego nie uczynił i dla tego nic nie mówi o profesorach praw a kanonicznego w sem inarium ja nowskim. Nadm ienia jedynie, że biskup G utkowski polecił w ykładać praw o kanoniczne z podręcznika Schrama. Myślę, że Чака wzm ianka jest zbyt m ała i niekom pletna do zobrazowania nauczania praw a k a nonicznego w sem. janowskim.
Sem inariam i w Polsce w X V III i X IX w ieku kierow ali OO. Jezuici, XX. Komuniści zwani Bartoszkami. Z biegiem czasu na skutek kasaty tych zakonów sem inaria duchowne obejm ują Księża diecezjalni. Pow sta je w każdej diecezji jedno sem inarium i to w siedzibie biskupa. W X IX w ieku po ostatecznym podziale Polski na trzy zabory: au stria cki, pruski i rosyjski sem inaria duchowne siłą fak tu m usiały w tych w arunkach żyć i pracować. W zaborze austriackim istnieją i pracują w tym czasie sem inaria: krakow skie, tarnow skie, przemyskie, lw ow skie oraz przem yskie i lwowskie obrządku grekokatolickiego. Semi narium stanisław ow skie obrz. grekokatolickiego pow staje dopiero po pierwszej w ojnie w odrodzonej Polsce. W zaborze pruskim istnieją sem inaria: w Poznaniu, w Gnieźnie, Chełmnie, W rocławiu oraz na W arm ii w Braniewie. W zaborze rosyjskim w K rólestw ie Kongreso wym są sem inaria duchowne: we Włocławku, Kielcach, Płocku, W ar szawie, Sandomierzu, Lublinie, Janow ie, Chełmie (unickie), w cesarst wie: w Wilnie, Sejnach, Żytomierzu, Kamieńcu, Mohylowie, Saratowie, P etersburgu. We wszystkich tych sem inariach prowadzono naukę praw a kanonicznego łącznie z teologią m oralną, a po raz pierw szy rozpoczęto oddzielnie nauczać praw a kanonicznego w sem inarium duchownym w Płocku, a potem w W arszawie. Językiem w ykładow ym była łacina. Sposób w ykładu był różny. W ykładowcy profesorowie albo mówili z p a mięci, albo czytali ze skryptów . Ponieważ to nie dawało dobrych w y ników nauczania, przeto do nauki praw a kanonicznego wprowadzono podręczniki dla alum nów i profesorów. N ajbardziej używanymi w tym okresie podręcznikam i były: Aichner, Devoti, L aurentius, G ravina, P ich ler i inne, a ze świeckich: Riegger i Edw ard R ittner.
W drugiej części swego dzieła Autor omawia naukę praw a kano nicznego na uczelniach wyższych w Polsce, a mianowicie: w U niw ersy tecie Jagiellońskim , Lwowskim, w Sem inarium G eneralnym Lwowskim, w U niwersytecie Wileńskim, w Sem inarium Głównym Wileńskim w Akadem ii Duchownej w Wilnie, w Szkole P raw a w W arszawie, w U niw ersytecie W arszawskim, w Akadem ii Duchownej w W arszawie, w Sem. Głównym w W arszawie, w Szkole Głównej w W arszawie, w Akadem ii Zam ojskiej i w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu. Wy m ienione uczelnie były ośrodkam i ruchu naukowego i kulturalnego w Polsce, a swymi w pływam i prom ieniow ały na sąsiednie narody. A utor skrzętnie pozbierał tak wiele i tyle różnorodnych wiadomości odnośnie tych ośrodków uniw ersyteckich, z których każdy może być te m atem dużego dzieła naukowego. Ta część jest najlepsza z całego dzieła. Trzecią część swego dzieła poświęcił Autor omówieniu uczelni w yż szych po za Polską. Przedstaw ia w niej: U niw ersytet W rocławski, Se m inarium Duchowne we Wrocławiu, Akademię Braniew ską, Akademię
Duchowną w P etersburgu, Akadem ię Połocką i U niw ersytet Kijowski. Aczkolwiek były to ośrodki poza granicam i geograficznymi Polski, to jednak etnograficznie i k u ltu raln ie do niej należały. B rały one przez dzieła swych uczonych udział w ruchu naukow ym polskim. U niw er sytet W rocławski i Sem inarium Duchowne W rocławskie były uczelnia mi, gdzie kształciło się wielu Polaków tak duchownych, jak świec kich ze Śląska, Poznańskiego, Pomorza, a naw et z Krakowskiego. Akadem ia B raniew ska to centrum ruchu naukowego W armii. Akadem ia Duchowna w P etersburgu przez 76 lat swego istnienia wychowała i w ykształciła wielu w ybitnych kapłanów , którzy później zajmowali wysokie stanow iska w hierarchii kościelnej w Polsce. Akadem ia Po- locka, założona przez Jezuitów co praw da istniała krótko (1812—1820), ale naw et w tym ta k krótkim czasie wniosła swe osiągnięcia do ogól nego skarbca k u ltu ry katolickiej. U niw ersytet Kijow ski w początkach swego rozw oju był w większości uczelnią studentów Polaków i naw et m iał w ykłady po polsku. Dopiero później wszystko się odmieniło. W uczelniach tych w ykładano praw o kanoniczne i nie tylko słuchali tych wykładów duchowni, ale i świeccy.
Dodatków nie omawiam, aby nie rozszerzać zbytnio tej recenzji. Jedno należy powiedzieć, że całe dzieło jest mało przejrzyste i ogrom nie przeładow ane cytacjam i, ale może to dobrze się stało, że tak A utor postąpił, bo w skutek zniszczenia w ielu archiw ów przynajm niej w ten sposób m ateriał o wielu dziełach się zachował. Każdy kano- nista w inien być A utorowi wdzięczny, że podjął się wielkiego tru d u i zebrał o nauce praw a kanonicznego tak obszerny m ateriał. Z naj dzie tam dużą pomoc w wynalezieniu interesujących go zagadnień historyczno-praw nych z zakresu kanonistyki i pokrew nych dziedzin.
