Zmiany produktywności środków trwałych produkcyjnych w wybranych gospodarstwach indywidualnych - Biblioteka UMCS

ANNALES

UNI VERSIT ATIS MARIAE

CURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN—POLONIA

VOL.

XXV,

21

SECTIO

H 1991

Instytut Ekonomiki i Organlazcji Rolnictwa AR w Lublinie

Dionizy

NIEZGODA, Jerzy BARTOSZCZE

Zmiany produktywności środków trwałych produkcyjnych w wybranych gospodarstwachindywidualnych Changes

in

the

Productivity

of Productive

Durable

Goods

in

the Selected Individual Farms

W warunkach gospodarki rynkowej

będzie nabierało znaczenia

gospo­

darowanie

czynnikami produkcji,

w

tym zwłaszcza

środkami trwałymi.

To ostatnie wynika z

wysokiego ich

udziału

w strukturze czynników

pro

­

dukcji

gospodarstw indywidualnych.

Zadaniem

środków trwałych

jest z jednej

strony tworzenie

warunków

do intensyfikacji

produkcji przy

stale zmniejszającej

się powierzchni użytków

rolnych per capita

w

kraju, a

z drugiej

substytucja

zmniejszających się

zasobów

siły roboczej

w rol­

nictwie. Dostępność

tych środków

dla

gospodarstw chłopskich

jest

coraz bardziej ograniczona. Wskazuje

na to pogarszająca

się w nich sytuacja

dochodowa.

1 W tych warunkach szczególnego

znaczenia

nabiera ocena

gospodarowania

środkami

trwałymi

w gospodarstwach

chłopskich

różnej

wielkości.

W dotychczasowym

piśmiennictwie

ekonomicznym najczęściej

rozwa

­ żano

zagadnienia efektywności

środków

produkcji.

1

2

Odczuwa się

jednak

brak badań produktywności środków trwałych w gospodarstwach

indy

­

widualnych,

szczególnie

w

powiązaniu z ich obszarem.

3

Zagadnienie to

jest

ważne w związku z coraz

częściej

podnoszonym problemem racjo­

nalnej wielkości gospodarstwa rolnego,

a także

istotnego wzrostu cen omawianych rodzajów środków.4

Dominująca część potencjału

wytwórczego, niezbędnego

do wzrostu

produkcji

rolniczej,

występuje

w

postaci

produkcyjnych środków

trwa

­ łych. Stąd też

celem niniejszego

opracowania

jest

określenie zmian

wy

­ korzystania produkcyjnych środków trwałych

w

wybranych

gospodar-

1

Wyniki

rachunkowości rolnej

gospodarstw

indywidualnych

1982i

1986,

lERiGŻ,

Warszawa

1984 i

1988.

2 Bernacki A.:

Efektywność różnych poziomów

koncentracji środków

pro

­

dukcji w gospoadrstwach indywidualnych. Rozprawy Naukowe i Monografie,

Wyd.

SGGW-AR, Warszawa 1982.

3 D. Niezgoda:

Racjonalna

i

minimalna wielkość gospodarstwa

rolnego.

Mię- dzywydz.

Inst.

Ekon.

i

Organ. Rolnictwa AR w

Lublinie

(maszynopis),

1979.

4 D.

Niezgoda:

Produktywność środków trwałych

w gospodarstwach

indy­

widualnych

różnej

wielkości w

1982

roku,

„Roczn.

Nauk

Roi.

” 1988,

seria

G, t.

85,

z. 1.

260

^Dionizy

Niezgoda,

Jerzy Bartoszcze

stwach indywidualnych

w 1986

roku

w stosunku

do

roku 1982.

W szcze­

gólności będzie chodziło

o

przedstawienie różnic w

produktywności środ­

ków

trwałych gospodarstw zaliczanych do różnych

grup obszarowych.

Struktura obszarowa gospodarstw

jest

bowiem jednym

z czynników

określających efektywność wykorzystania środków trwałych.5 Ocena

eko

­

nomicznej

celowości

wyposażenia

gospodarstw

w omawiany składnik ka

­

pitału jest

zdaniem

G.

Blohma jednym

z

najtrudniejszych problemów,

przed jakimi

stoi każdy rolnik.6

Podstawę analizy

stanowią

dane liczbowe

z gospodarstw indywidual­

nych makroregionu

środkowo-wschodniego,

w

których

prowadzono

książ­

ki rachunkowe dla potrzeb

Instytutu

Ekonomiki Rolnej

i

Gospodarki

Żywnościowej (lERiGŻ)

w

Warszawie.7 W

badaniach

uwzględniono

dwa

okresy,

rok

1982

i

1986, a

objęto tylko te

gospodarstwa, w których

prze

­

ważały dochody z

produkcji

rolniczej

nad pozostałymi. W roku 1982 ta­

kich gospodarstw było

119,

z

tego

o

powierzchni ogólnej do

3 ha — 10, 3—

7 ha —

32, 7

—10 ha —

29, 10—

15 ha —

32,

a

gospodarstw o areale

15 ha i więcej —

16. W

roku 1986 liczebność

ich

w poszczególnych

gru­

pach

obszarowych wynosiłaodpowiednio: 9, 52,

53, 41 i 11.

Łącznie w

tym

roku prowadziło

książki

166

rolników.

8 Ze względu na małą liczbę gospo

­ darstw o

powierzchni

do

3 ha

oraz 15

ha

i więcej zrezygnowało z ustalenia

w

nich produktywności krańcowej środków trwałych produkcyjnych.

Li

­ czebność gospodarstw

w pozostałych grupach

pozwoliła na zastosowanie

metod ekonometrycznych.

Do

oceny

efektywności wykorzystania produkcyjnych środków trwa­

łych

w

gospodarstwach

indywidualnych

posłużono się

rachunkiem pro

­ duktywności.

Pod

tym

pojęciem rozumiemy

stosunek

produkcji

globalnej

w

tys. zł (xj

’

) do

wartości produkcyjnych

środków

trwałych

(x2). W

ten sposób obliczamy tzw. produktywność przeciętną omawianego czynnika.

Oprócz

tej

kategorii wyróżnia się jeszcze

produktywność krańcową wska­

zującą,

o

ile przyrośnie produkcja(aą), gdy

czynnik

(x

2) zwiększy się o

jed

­ nostkę. Stąd też, podstawową metodą

badawczą była

funkcja

produkcji

rolniczej.

STATYSTYCZNA

CHARAKTERYSTYKA

BADANYCH CECH

Statystyczną charakterystykę zmiennych (średnie

arytmetyczne,

współczynniki i

obszary zmienności)

w

analizowanych przedziałach

wiel

­ kości gospodarstw

zestawiono w

tab.

1.

Poziom

opisywanych cech

był

znacznie zróżnicowany, zarówno w poszczególnych grupach obszarowych, jak

i latach. Okazało się również, że była

większa zmienność wyposaże

­ nia

gospodarstw

w

produkcyjne

środki trwałe

(x2

) niż

wahania

poziomu

produkcji globalnej

(aą).

W

omawianym przedziale

czasu zwiększyło

się zróżnicowanie

wyposażenia

gospodarstw o

powierzchni 3

—7

ha

oraz 10—

5

Ibidem.

6

G.

B

1

o h m:

Ogólna ekonomika

i

organizacja gospodarstwa rolniczego,PWRiL, Warszawa

1965,

s.

173.

7

Wyniki rachunkowości...,

op.

cit.

8

Ibidem.

Zmiany

produktywności

środków

trwałych produkcyjnych... 261

262 Dionizy Niezgoda, Jerzy Bartoszcze

15 ha, a zmniejszyło

tych

zaliczonych do przedziału o powierzchni 7

— 10

ha.

Charakterystyczny

jest

również

spadek zmienności

produkcji glo

­

balnej

(3—7 oraz

1

—

15 ha)

wobec jej wzrostu w

grupie 10—

15 ha. Można więc wskazać,

że

zmiany poziomu

produkcji

globalnej

oraz

wyposażenia w

środki

trwałe

produkcyjne inaczej

przebiegały w

poszczególnych

gru­

pach

obszarowych

gospodarstw

chłopskich.

WYNIKI BADAŃ

Zależność

między

produkcją globalną

w tys.

zł (xf) a produkcyjnymi środkami trwałymi

w tys. zł (x2

)

w 1982 roku najlepiej opisywały rów

­ nania:

3

—

7 ha:

xl’

=332,6877-0,6490 x

2+ 0,

002486 x

22

-0,000001412

x2s г

1Л

=0,774

7

—

10

ha:

xr’

=

224,1696+

0,4735 x

2-

0,00007874 x

22

rk2

=

0,542

10

—

15 ha:

Xi

’^434,7342+

0,2392x

2

r

12=

0,863

Zależności te w

roku

1986 w

gospodarstwach różnej wielkości przed

­ stawiały

się następująco:

3

—

7 ha:

Xj’=

488,0211

+

0,3674 x2

- 0,00004988

x

22

^.2=0,481 7—

10 ha:

Xi’=

1037,0954+0,1238x

2

rL2=0,429 10

—15

ha:

Xi

’=

756,1766

+0,2452x2

Ti.2=

0,743

Powyższe modele równań były

najlepiej

dopasowane do danych em­

pirycznych.

Wyboru typu funkcji

(spośród liniowej,

kwadratowej,

sześ

­ ciennej

i potęgowej) dokonano

na

podstawie

wielkości współczynnika ko­

relacji. Przy

zbliżonej wielkości omawianego współczynnika kierowano

się również merytorycznymi

właściwościami poszczególnych

modeli.8 9

Parametry podanych równań są

istotne przy prawdopodobieństwie a=0,99,

co wskazuje na

celowość

dalszej analizy oszacowanych

funkcji.

Podstawiając

do powyższych równań

różne

wielkości

czynnika

x

2

,

zgoctne z zakresem

jego zmienności ustalono wielkość

produkcji globalnej przy

różnym poziomie środków trwałych

produkcyjnych. Ilustrują

ją linie

zamieszczone

na rye.

1.

8 G. Niezgoda: Ocena relacji podstawowych

czynników

produkcji na

przy

­

kładzie

gospodarstw

indywidualnych,

„Roczn. Nauk Roln.”

1977,

t.

81-G-3.

Zmiany

produktywności

środków trwałych produkcyjnych...

26.?

Z

graficznej

analizy

równań

regresji wynika, że ta

sama

wartość środ

­

ków

trwałych zapewniała

różną

wielkość

produkcji w zależności od

tego, w

której grupie obszarowej znajdowało się gospodarstwo. Wynika z tego, że wielkość gospodarstwa rolnego miała istotny wpływ

na

wykorzysta

­

nie

posiadanych środków

trwałych.

Związane

jest

to z występowaniem

związków

o charakterze

komplementarnym i substytucyjnym

między czynnikami produkcji uczestniczącymi w

procesach

wytwórczych oraz

zmianami w strukturze

i skali

produkcji przy przejściu od

gospodarstw

małych

do

dużych.

W

1982 roku zależność między

produkcją globalną a

środkami trwałymi

produkcyjnymi (x

2)

inaczej kształtowała

się

w

każ

­ dej z analizowanych

grup obszarowych.

W

grupie

obszarowej

3

—7

ha zależność

między

omawianymi cechami posiadała charakter rosnąco-ma- lejący,

przy

czym

wykorzystanie środków

trwałych było w

niej

najbar

­ dziej

zróżnicowane.

Podobna

zależność

wystąpiła

w grupie

gospodarstw 7—

10

ha, lecz

tempo

zmian

produkcji w

zależności od

wzrostu

zasobu omawianych środków

w

tej

grupie

było

znacznie

wolniejsze

niż

w grupie gospodarstw o powierzchni

3

—7 ha.

W

grupie obszarowej 10

—

15 ha zależność

między produkcją globalną

a

zasobami produkcyjnych środków trwałych przybrała

charakter

linio­

wy,

czyli każdy przyrost

tego

czynnika o jednostkę

przyczyniał się

do wzrostu

produkcji

o

stałą wielkość.

W gospodarstwach

grupy obszarowej 3

—

7 ha

analizowanych

w 1986 ro

­ ku (ryc.

1) zależność

między produkcją globalną a

środkami trwałymi

Ryc.

1.

Zależność między produkcją

globalną (x

’

i)

a

produkcyjnymi

środkami trwa

­

łymi

(x2

) w tys.

zł w gospodarstwach o

powierzchni: 3—

7

ha

(1),

7—

10

ha

(2)

oraz

10

—

15

ha (3)

w

roku 1982 i 1986

The

relation

between the global

production (x’J and

the permanent production

means

(x

2)

in thousands

of

zloty

in

the farms

of

the area of 3—

7

ha

(1), 7

—

10

ha

(2)

and 10—15

ha

(3) in 1982 and

1986

264 Dionizy

Niezgoda,

Jerzy Bartoszcze

była zbliżona kształtem do paraboli, jaka wystąpiła

w grupie 7

—

10 ha w roku 1982.

Charakteryzowała

się ona niewielkimi zmianami

produkcji

w

zależności od zwiększania

się majątku

produkcyjnego

gospodarstwa.

W

1986 roku w grupie

obszarowej

gospodarstw

7

—10 ha

wystąpiła

zmiana charakteru

funkcji

w

porównaniu

z

rokiem

1982, z krzywolinio

­ wej kształtu parabolicznego na prostoliniową.

Świadczy

to o

pogorszeniu się

sytuacji

w zakresie gospodarowania środkami

trwałymi i

niewyko

­

rzystaniu

ich potencjału

w większości

gospodarstw tej

grupy obszarowej, a nie tylko

w ich części. Natomiast

w

gospodarstwach o powierzchni

10—

15

ha w 1986 roku, podobnie jak w 1982

roku,

zależność

między omawia­

nymi cechami była

prostoliniowa.

Można

więc

sądzić,

iż

gospodarstwa

te nadal są

niedoinwestowane.

Z

dotychczasowych

rozważań

wynika, że

celowe jest dokonywanie analizy

produktywności środków trwałych w

grupach

obszarowych go­

spodarstw. Dzięki

temu uzyskuje

się pełniejszą ocenę w zakresie wyko­

rzystania

środków trwałych produkcyjnych

w

każdej z nich. Postępowa­

nie

takie uzasadnione

jest

tym bardziej,

gdy występuje duża

zmienność

cech

w

analizowanej zbiorowości gospodarstw.

Oceny

wykorzystania produkcyjnych środków trwałych w gospodar­

stwach

indywidualnych

dokonuje się

również przy

pomocy

współczyn

­ nika produktywności krańcowej.

Znajomość

produktywności krańcowej

pozwala nam zorientować

się,

jak daleko możemy

zwiększać

poziom wy

­

posażenia

gospodarstw

w produkcyjne

środki

trwałe oraz

ustalić

(jeśli

gospodarstwo

znajduje się w strefie

racjonalnej

wielkości omawianego czynnika)

taki

jest

ich

poziom,

przy którym uzyskuje

się maksimum pro

­ dukcji. Produktywność

przeciętna nie daje nam odpowiedzi

na

powyższe

pytania.

Produktywność

krańcową środków trwałych ustalamy na podstawie formuł

będących —

z

matematycznego

punktu

widzenia

— pierwszą

po

­

chodną poprzednio

podanych

równań.

Przybrały

..one następującą

postać

dla roku 1982:

3

—

7 ha:

“П"

=-0,6490

+ 0,004972

x2~0,000004236

xj

1x

2

---

7—10 ha:

/1X1’ ■ ...

—— =0,4735-0,0001575 x

2

/1x2

10—

15

ha:

dæi

’

=0,2392,

dx

2

. . ■

a w

roku

1986:

3—

7 ha:

~~

=0,3674-0,00009976 x

2

,

Ахг

Zmiany produktywności

środków trwałych produkcyjnych...

265 7

—10

ha:

/læt’

——

=0,1238,

Дх2

10—15 ha:

Axi

——

=0,2452.

ZJæ2

Z

powyższych równań wynika, że

w

roku

1982 w

gospodarstwach naj­

większych (grupy

obszarowej 10

—

15

ha)

wystąpił stały przyrost

pro

­ dukcji

na jednostkę

środków

trwałych. Zwiększenie tych

ostatnich o

1000

zł powodowało

przyrost produkcji globalnej

o

239,2 zł.

W

drugim roku objętym analizą,

tj.

1986, poza

gospodarstwami

grupy

obszarowej

10—15 ha również w

gospodarstwach

znajdujących

się

w

przedziale 7

— 10 ha występował

stały

przyrost

produkcji.

Był on

jednak o około

po

­ łowę

niższy w stosunku

do gospodarstw grupy 10

—

15

ha (123,8 zł i 245,2 zł). Z przedstawionych rozważań

wynika celowość szybkiego

zwię

­ kszania wyposażenia gospodarstw

największych

w

produkcyjne środki

trwałe,

gdyż są one

w

nich

wysoce

efektywne.

Znacznie mniejsze

możli

­

wości

wzrostu

produkcji podwpływem poprawy

wyposażenia gospodarstw

V,’ omawianym czynnik

były w gospodarstwach średnich

w roku

1986.

Współczynniki zaś

produktywności

krańcowej produkcyjnych środków trwałych

w pozostałych grupach

obszarowych zestawiono

w

tab.

2.

Tab.

2. Wielkość

przyrostów

krańcowych

produkcji globalnej (x’i)

w tys.

zł w za­

leżności od poziomu środków

trwałych

produkcyjnych (x2)

w

tys. zł według

grup obszarowych

badanych

gospodarstw w 1982

i

1986 roku

The size

of

the extreme

rates of

the global production

(x\) in

thousands zlotys

depending on

the level

of permanent

means of

production (x2

) in thousands

zlotys

according

to

the area groups

of

the investigated

farms

in

1982 and

1986

Źródło: Jak

w tab. 1.

1982 1986

3—

7

ha

7—10

ha

3

—7

ha

Xt

Ax\

Ax2 x2

^Ax\

A

x

2 x2 Дх2

250 0,329 800 0,348 500 0,318

500

0,778 1300

0,269

1300 0,238

750

0,697

1800

0,190 2100 0,158

1000

0,087

2300

0,111

2900

0,078

1250 —1,053 2800

0,033

3700

—

0,002

1500

—2,722 3300

—

0,046 4500

—

0,082

1750

—4,921 3800 —0,125

5300 —0,161

2000 —

7,649 4300

—

0,204 6100

—0,241

Z

danych liczbowych

zawartych

w tej

tabeli

wynika,

że najbardziej

zróżnicowane

współczynniki

produktywności krańcowej

wystąpiły w

go­

spodarstwach grupy obszarowej

3—7 ha. W

roku 1982 współczynniki

te

bardzo szybko rosły do wartości produkcyjnych

środków

. trwałych

wy

­

noszącej 586,87 tys. zł.

Funkcja

osiągnęła

swoje maksimum

przy pozio

­

mie

tych środków

równym

1024,08 tys. zł. Dalsza

poprawa wyposażenia gospodarstw w

środki

trwałe

przy dotychczasowej ich strukturze powo­

266 Dionizy Niezgoda,

Jerzy Bartoszcze

dowała bardzo

szybki spadek wysokości współczynników produktywności

krańcowej. Poprawy

sytuacji w

tym

zakresie

można

oczekiwać

dopiero

wówczas,

gdy nastąpi

lepsze

dostosowanie kierunków produkcji

do

po

­

ziomu i struktury

produkcyjnych środków trwałych.

Tezę tę potwierdzają

współczynniki produktywności

krańcowej dla gospodarstw

grupy obszarowej

3

—

7 ha w

1986 roku

(tab.

2).

Wprawdzie

zmniejszały

się one także, ale bardzo

powoli.

Do

wartości

3682,84 tys.

zł produkcyjnych środków trwałych były

one

dodatnie.

Dalsze

zwiększanie wartości

tych

środków

prowadziło

do

ujemnych przyrostów

krańcowych.

Tak

więc w części gospodarstw

zaliczonych do

grupy 3

—7

ha

wystąpiło zjawisko

przeinwestowania,

szczególnie wyraźnie widoczne w

1982

roku.

Środki trwałe produkcyjne lepiej

wykorzystane były

w grupie

go­

spodarstw 7—10-hektarowych. W

roku

1982 maksymalną

wartość

pro

­ dukcji globalnej

osiągnęły one

przy wartości środków trwałych

równej 3006,73 tys.

zł.

Przy

dalszym zwiększaniu

tych

środków

występowały ujemne przyrosty krańcowe.

W

1986 roku

wykorzystanie produkcyjnych środków trwałych w omawianej

grupie

gospodarstw zwiększało się o

stałą

wielkość

przy wzroście tych

ostatnich o jednostkę.

Dla lepszego zobrazowania

różnic w

produktywności majątku

pro

­

dukcyjnego

zestawiono

w tab.

3 współczynniki produktywności

przecię- Tab. 3. Produktywność

przeciętna (x

’

1/x2

) oraz krańcowa (Ax’j

/A

x

2)

przy

średniej

wielkości produkcyjnych środków trwałych (x2

)

według

grup

obszarowych badanych

gospodarstw w

roku

1982

i

1986

The meanproductivity

(х2/х2

)

and

the

extreme

productivity

(Axt/Ax

2) with anaverage

value of

the permanent means

of production (x2

) according

to

the area groups

of

________

the

investigated farms in 1982 and

1986

_________

Produktywność x

2

w tys.

zł

Źródło: Jak w

tab. L

Grupa obszarowa XIX ^*.>M^-1 Ax', Ax2

1982

r.

3

—

7 0,6135

^—

0,6193

7

—16

0,4683 0,2024

10—15

0,4218 0,2392

1986

r.

3— 7 0,4978 0,1596

7

—

10 0,4766 0,1238

10

—

15 0,4306 0,2452

tnej oraz

krańcowej

biorąc pod uwagę

średnią

wielkość produkcyjnych środków trwałych w analizowanych

grupach gospodarstw.

W

roku

1986 wartości współczynników

produktywności

krańcowej w

poszczególnych

grupach obszarowych były

bardziej zbliżone

do siebie, niż

w roku 1982.

Efektywność

wzrostu wyposażenia

gospodarstwa

prze

­ ciętnej

wielkości w

omawiany

czynnik

była najwyższa

w

gospodarstwach

największych.

Znaczna

poprawa

produktywności krańcowej wystąpiła

w

gospodarstwach

najmniejszych,

przy

jej spadku w średnich.

Produk­

tywność przeciętna

środków trwałych produkcyjnych

uległa również

pew­

nemu wyrównaniu

w

roku 1986

względem

1982. Pogorszyła

się

ostatnio wymieniona

kategoria produktywności x

2 w

gospodarstwach najmniej­

szych a polepszyła

w średnich i największych.

Zmiany produktywności

środków trwałych produkcyjnych...

267

Na

zróżnicowanie efektywności

ekonomicznej

produkcyjnych środków trwałych wpływa wiele przyczyn. Jedną

z nich jest wielkość

powierzchni gospodarstwa.

Nie

bez

znaczenia

wydaje

się być

również struktura

pro

­ dukcyjnych środków

trwałych,

którą zestawiono

w tab.

4

i 5.

Przedziały wielkości obszaru

Produkcyjne

środki trwałe

gospodarstw w

ha

Tab. 4. Struktura produkcyjnych

środków

trwałych w badanych

gospodarstwach

indywidualnych

w 1982 r. (w

%)

The structure

of

the

permanent means of

production in the investigated

farms __________ in 1982

(in %)

_____

3

—

7

7—

10 10—15

Budynki gospodarcze

56,86 46,01

49,02

Melioracje 0,33

0,44

0,43

Inwentarz martwy

16,82

25,63

26,38

Las i inne

drzewa

nieowocowe 9,77

13,95

9,48

Sad 1,42 1,03 0,90

Plantacje

wieloletnie

0,02

0,03 0,08

Stado podstawowe

14,82

12,93

13,71

w

tym: konie robocze 6,07

4,91

3,59

Źródło: Jak

w tab. 1.

Tab. 5. Struktura produkcyjnych środków trwałych

w

badanych

gospodarstwach

indywidualnych w 1986 r.

(w %)

The structure of the permanent means

of production in

the investigated individual

farms in 1986

(in %)

Produkcyjne

środki trwałe

Przydziały wielkości obszaru

gospodarstw w

ha 3—

7

7—

10 10

—15

Budynki gospodarcze

52,14

^45,96

43,35

Melioracje 0,20 0,43

0,21

Inwentarz martwy

32,33

38,50

38,41

Las i inne

drzewa nieowocowe 5,77

6,56 8,58

Sad

0,86

^{0,66 0,50}

Plantacje

wieloletnie

0,07 0,37

0,24

Stado podstawowe

8,63

^7,52

1,50

8,71

w

tym: konie robocze 2,36 1,17

Źródło: Jak

w tab.

1.

Z tabel tych wynika,

że struktura inaczej

kształtuje

się

w

gospodar­

stwach różnej wielkości.

Potwierdza

to również

wspomnianą

wcześniej

potrzebę

analizy

produktywności według

grup obszarowych gospodarstw.

W roku 1982

w

gospodarstwach o powierzchni

3

—

7 ha

udział budynków

gospodarczych w

całości

produkcyjnych

środków trwałych wynosił 56,86%,

podczas gdy w gospodarstwach

10—15-stohektarowych tylko 49,02%. W ro­

ku 1986

różnice

te

jeszcze

bardziej pogłębiły

się

i udział ten

wynosił

odpowiednio:

52,14 i

43,35%.

Kierunek zmian udziału maszyn i

narzędzi

w strukturze

produkcyjnych środków trwałych przy przejściu od

gospo

­ darstw małych do

dużych

był

odwrotny.

W

miarę

zwiększania się

po

­

wierzchni

gospodarstwa

szybko on

narastał od 16,82%

w grupie 3

—

7 ha

do 26,38%

w grupie 10—15 ha w

roku

1982.

W roku

1986

udział ten

wy

­

nosił

odpowiednio

32,33 i 38,41%.

Gospodarstwa

większe

posiadają mniej­

sze zasoby siły roboczej, stąd też konieczność

ich

substytucji

maszynami.

268 Dionizy Niezgoda, Jerzy Bartoszcze

Ponadto

w gospodarstwach większych

istnieją

lepsze

warunki

do

racjo

­

nalnego

wykorzystania

maszyn

rolniczych.

Z

dotychczasowych

rozważań wynika, że

struktura środków

trwałych w

większych gospodarstwach bardziej

sprzyjała lepszemu

ich

wykorzystaniu

niż

w

gospodarstwach mniejszych. Racjonalny

przebieg

procesu

produkcyjnego wymaga dość

ściśle

określonego rodzaju środków.

Na

zróżnicowanie

ekonomicznej

efektywności produkcyjnych środków

trwałych

oprócz

dotychczas

wymienionych przyczyn

istotny

wpływ

mia

­ ły zmiany produkcyjności roślin i zwierząt oraz

poziomu intensywności

organizacji

gospodarstw.

Tab. 6. Plony

w dt

z ha,

wydajność mleka

od

1 krowy

w

litrach oraz

plony prze

­

liczeniowe

w

dt z ha wg

grup

obszarowych

w roku

1982 i

1986 w makroregionie

środkowo-wschodnim

The yields in

dt

from ha, the productivity of

milk from

one

cow in

litres

and

the conversion yields

in dt from ha

according to the area groups in

1982 and

1986 in the

________■ ■ ________ Central-Eastern

macro-region

_______________________

Źródło: Wyniki

rachunkowości

rolnej gospodarstw indywidualnych 1982,

1986, tab.

42, 78.

W yszćzególnienie

Jedn.

miary

Plony roślin,

wydajność krów

oraz plony przeliczeniowe

w gospodarstwach

o pow.

3—7

7—

10

10—

15 4 zboża plus

mieszanka dt/ha 1982

25,4

. 25,0 24,1

zbożowa

,dt/ha 1986 31,9 31,8 31,9

Pszenica dt/ha

1982

28,6 26,5 24,9

dt/ha 1986 34,8 35,0 35,7

Żyto

dt/ha

¹⁹⁸²

22,0

23,9 21,9

dt/ha

1986 26,4 26,9 25,7

Jęczmień ₁

dt/ha

^{1982 27,2 30,0 30,5}

dt/ha

1986

32,6

31,9 37,6

Owies

dt/ha 1982 22,9

^22,9

23,8

dt/ha

1986 29,1 27,7 29,8

Mieszanka

zbożowa dt/ha 1982

26,3

25,6

^26,2

dt/ha 1986

30,0

29,5 28,8

Ziemniaki dt/ha

; 1982

167 185 .

175

dt/ha 1986

^{202 218 218}

Buraki cukrowe dt/ha

. 1982 368

300

297

dt/ha 1986 376 389 ³⁵⁸

Rzepak

dt/ha 1982 0 0 0

dt/ha

1986 14 21 15

Roczny

udój

od 1

krowy 1/szt.

^{1982 2829}

2808 2809

1/szt. 1986 2983 2894 3008

Plon

przeliczeniowy

dt/ha

¹⁹⁸²

26,64

25,48

24,62

dt/ha

¹⁹⁸⁶

30,70 31,82 30,96

Dane

liczbowe zamieszczone

w

tab. 6

wskazują,

że w

roku

1986

na­

stąpił istotny

wzrost produkcyjności zbóż

i

okopowych.

Najniższy

przy

­

rost

plonu przeliczeniowego wystąpił

w grupie 3

—

7 ha (1,15

raza),

a

zbli­

żony

w pozostałych, tj. w grupie

7

—10 ha

—

1,25

raza

oraz 10—

15

ha —

1,26 raza. Wzrost produkcji mleka od

krowy

był

stosunkowo niewielki.

Można więc sądzić, że

w większym stopniu do

poprawy

produktywności

środków trwałych

przyczyniła się produkcja

roślinna niż

zwierzęca.

Zmiany

produktywności

środków trwałych produkcyjnych... 269

Z ostatnich

poczynionych uwag

wynika,

że kolejnym czynnikiem

różnicującym produktywność środków trwałych produkcyjnych

jest in

­

tensywność

organizacji produkcji. Obliczono ją metodą B. Kopcia

10

11 , a

wy

­ niki

zestawiono w

tab.

7.

Tab. 7.

Intensywność

organizacji

w

makroregionie środkowo-wschodnim według

grup

obszarowych

w

roku 1982 i 1986 w

punktach

The

intensity

of

organisation in

the

Central-Eastern

macro-region according

to

the

___________________

area

groups

in

1982 and

1986 in points

___________________

Grupa obszarowa

(ha)

Rok

Intensywność

produkcji

roślinnej

Intensywność

produkcji zwierzęcej

Ogólny poziom intensywności org. produkcji

w punktach

3— 7

1982 160,67

209,63 370,30

1986 171,87

190 80 362,67

7—10

1982 152,78 189,82 342,60

1986

165,19

171,97 337,16

10—15

1982

144,30 171,16 315,46

1986 145,44

148

18 293,62

Źródło: Wyniki

rachunkowości rolnej

gospodarstw

indywidualnych 1982

i

1986 r.

oraz obliczenia własne.

Układ danych liczbowych ilustrujących

potencjalną intensywność or

­

ganizacji

w

omawianych grupach obszarowych

potwierdza znaną

zależ

­

ność,

tj

spadek intensywności

w miarę wzrostu

obszaru gospodarstw.

Istotne

jest,

że

narastające trudności

gospodarcze

spowodowały obniżenie intensywności organizacji

produkcji w

badanych gospodarstwach

chłop

­ skich.

Największy jej

spadek wystąpił

w

gospodarstwach

największych, najsilniej

powiązanych z rynkiem.

Ponadto im

mniejsza

była różnica

mię­

dzy intensywnością organizacji produkcji roślinnej

i zwierzęcej, tym

wyż

­ sza była produktywność środków trwałych

produkcyjnych.

Na

zróżnicowanie

ekonomicznej

efektywności produkcyjnych środków trwałych w gospodarstwach

indywidualnych

w

porównywanych

latach duży

wpływ

miały

również

relacje

cen produktów rolniczych

do

cen pro

­

dukcyjnych

środków

trwałych.

W okresie tym nastąpiła niekorzystna

zmiana

tych relacji.

Jeśli

ceny te w 1982 roku przyjęlibyśmy

za 100, to

w

1986

roku

wskaźnik ten dla

produktów sprzedawanych przez

rolnictwo wynosił 147,7, a dla towarów nabywanych

na

cele inwestycyjne 190,1.11 Pośrednio

można

sądzić,

że obniżył się

poziom

dochodów

w gospodar

­

stwach

chłopskich,

na skutek

wzrostu

kosztów

produkcji

wynikających

że zwiększenia się

cen dóbr inwestycyjnych.

Potwierdzają to

dane liczbo

­

we lERiGŻ..

12

10 B. Kopeć:

Metoda wskaźników i dat granicznych w

określaniu

systemu gospodarczego

(Nowa wersja),

„Zagadn. Ekonom.

Roln.

”

1964, 1.

11

Rocznik

statystyczny

1987, GUS Warszawa.

12

Wyniki rachunkowości...,

op.

cit.

270

Dionizy

Niezgoda,

Jerzy

Bartoszcze

WNIOSKI

Na podstawie przeprowadzonej

analizy

zmian

produktywności środ­

ków trwałych w

wybranych

gospodarstwach

indywidualnych,

należących do

różnych grup obszarowych,

można wysnuć m.in.

następujące

wnioski:

1. Stopień

wykorzystania

środków

trwałych

produkcyjnych był inny w

poszczególnych

grupach obszarowych

gospodarstw.

W

roku

1982

a tak­

że w

1986

wykorzystanie omawianego

czynnika zwiększało się

w

kierunku

od gospodarstw małych

do

dużych. W

miarę

upływu czasu

polepszało się

też wykorzystanie

środków trwałych produkcyjnych

w

gospodarstwach

danej grupy obszarowej.

W związku z tym

celowe jest

tworzenie warun­

ków do wzrostu wielkości gospodarstwa

chłopskiego.

2. Poprawa wykorzystania

śrdków

trwałych produkcyjnych

w

bada­

nych

grupach gospodarstw spowodowana była wieloma przyczynami.

Jed­

ną z

głównych

było zmniejszenie

tempa wyposażenia

gospodarstw w

oma

­ wiany

czynnik

w warunkach

wzrostu plonów

roślin

przy minimalnym

obniżeniu

się intensywności

organizacji produkcji. W

obrębie

ostatnio wymienionej przyczyny zaobserwowano wzrost

intensywności

organizacji

produkcji

roślinnej

oraz

istotny

spadek tej intensywności w

odniesieniu do

produkcji zwierzęcej.

3.

W

każdej grupie obszarowej gospodarstw chłopskich

inaczej kształ­

towała

się zależność między

produkcją globalną a środkami trwałymi

produkcyjnymi. Zróżnicowana też była

produktywność omawianego czyn­

nika.

W związku z tym

celowa jest ekonomiczna analiza wykorzystania

środków

trwałych, dokonywana przy

pomocy

metody funkcji produkcji nie

tylko

w całej

zbiorowości gospodarstw,

ale także w

poszczególnych grupach

obszarowych.

SUMMARY

The

present paper

analyzes the productivity of

productive durable

goods in peasants

’ farms

of different

sizes

which keep accounting

books, in

1982

and 1986,

where the method

of

the

functioning of agricultural production

was applied.

It

turned out

that

in the period under discussion the productivity

of

the pro

­

ductive

durable goods got worse. Moreover, each

area

group was

characterized

by another level

of

productivity of the presented factor,

and

it was so

regardless

of the year

of

the studies.

Therefore,

it

is purposeful

to investigate the productivity

of

the

factors not

only in

all

the

farms together but

also

in

the selected parts isolated on the basis

of some

criterion,

for example

the farm

’

s

area.

The fundamental

factors

differentiating the productivity

of productive

durable goods were: the farm’s size the structure of

durable

goods, the

productivity of

plants

and

animals,

and

finally the organisational intensity

of

the production.