Działalność Georga Koppa biskupa Fuldy (1881-1887) na tle sytuacji Kościoła katolickiego w Rzeszy Niemieckiej

(1)

Tadeusz Solski

Działalność Georga Koppa biskupa

Fuldy (1881-1887) na tle sytuacji

Kościoła katolickiego w Rzeszy

Niemieckiej

Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 8/1, 127-139

2001

(2)

Saeculum Christianum 8 (2 0 0 1 ) nr 1

KS. T A D E U S Z SOLSKI

DZIAŁALNOŚĆ GEORGA KOPPA BISKUPA FULDY

/1881-1887/ NA TLE SYTUACJI KOŚCIOŁA

KATOLICKIEGO W RZESZY NIEMIECKIEJ

C elem zrozum ienia trudu posługi biskupiej Jerzego K oppa, jako ordynariu sza Fuldy, należy spojrzeć na sytuację Kościoła katolickiego w Niem czech w drugiej połow ie X IX stulecia. W zględna era spokoju i wolności, która nasta ła po sekularyzacji, nie trw ała długo. Zaczęła się chylić ku zachodowi, kiedy koronę królew ską w Prusach otrzym ał W ilhelm I, a kanclerzem Prus został hr. O tto von Bismarck, od 1871 r. kanclerz Cesarstwa. Walka z K ościołem katolic kim przybrała na sile, gdy Prusy pokonały A ustrię w 1866 r. i Francję w 1870 r. Po odniesionych zwycięstwach nad sąsiadam i, otworzyła się droga do zjedno czenia Niem iec, któ re nastąpiło w styczniu 1871 r. U tw orzone Cesarstwo N ie mieckie zostało pod d an e hegem onii protestanckich Prus. W raz z aneksją A lza cji i Lotaryngii w zrosła w nowym Cesarstwie liczba katolików , stanowiąc 36,2% wszystkich obyw atelil1.

1. Kościół niemiecki w okresie Kulturkampfu

Po pow staniu C esarstw a N iem ieckiego nasiliła się w alka z K ościołem k a tolickim , k tó ra otrzym ała m iano K ulturkam pfu. Była to w alka o egzystencję K ościoła katolickiego, a jej przyczyną było pow stanie w 1870 r. p artii k a to lickiej C entrum , n apięcia w stosunkach berlińsko-rzym skich oraz krystalizu jące się dwa m odele św iatopoglądow e: laicko-indyferentny i religijny2. Sam B ism arck podał, że przyczyną tej walki była rów nież d ziałalność poloniza- cyjna w Poznaniu, P rusach Z ach o d n ich i na Ś ląsku3. Żelazny, „kan clerz” u znał szczególnie działalność polskich księży i przedstaw icieli szlachty za

1 R. A u b e r t, Kościół katolicki od kryzysu 1848 roku dopieiwszej wojny światowej. W: Histo

ria Kościoła. Red. L.J. R o g i er, R. A u b e r t, M.O. K n o w 1 e s. T. 5. Warszawa 1985, s. 67.

2 R. Li 11, Die Kulturkam pf in Preussen und in Deutschen Reich /bis 1878/. W: Handbuch der

Kirchengeschichte. Red. H. J e d i n. T. 6, cz. 2. Freiburg-Basel-Wien 1973/1985, s. 30.

(3)

1 2 8 KS. TADEUSZ SOLSKI [2]

dostateczny pow ód, aby wystąpić przeciw ko katolicyzm ow i i p artii C e n tru m 4.

Bismarck, m ając oddanych sobie pruskich urzędników, na pczątku tej „walki między wiarą a zabobonem ”5, zniósł 8 V I I 1871 r. Wydział Katolicki w M inister stwie K ultu, przyłączając go do Wydziału Ewangelickiego i tworząc tzw. Wy dział d/s Kościelnych. D nia 10 XII 1871 r. w Reichstagu na wniosek p o słów bawarskich, którym przewodniczył Johann Lutz, bawarski m inister kultu, została przyjęta tzw. Ustawa o am bonie, która zakazywała duchowieństwu używania kazalnicy „do zakłócania publicznego spokoju”6. N astępnym pocią gnięciem Bism arcka było odwołanie w styczniu 1872 r. konserwatywnego m ini stra kultu H einricha von M üllera i powołanie na jego miejsce liberalnego A dal b erta Falka, m ającego silne parcie w narodow o-liberalnej prasie7. W iosną 1872 r. zerwał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, odwołując z Rzymu kard. Gustaw a H oh en lo h e8. W ten sposób „żelazny kanclerz” torow ał sobie drogę do podporządkow ania Kościoła katolickiego interesom państwa. Ku te mu miały służyć następne ustawy i zarządzenia, które następowały po sobie w krótkim czasie. Już 11 III 1872 r. weszła Ustawa o nadzorze nad szkołam i p u 

blicznymi i piyw atnym i, ograniczająca nie tylko wpływ K ościoła na szkolnictwo,

lecz godziła ona też w polskie gimnazja. Należy zauważyć, że spór o nadzór nad szkołą m iał już miejsce w 1848 r. we Frankfurcie n. M enem , w czasie ob rad Z grom adzenia N arodow ego.

B ardzo bolesnym ciosem dla całego K ościoła niem ieckiego była Ustawa

0 jezuitach z dnia 4 V II 1872 r. Rozwiązywała ona klasztory jezuitów i zakonów

im podobnych, ja k redem ptorystów , misjonarzy, kongregacji D ucha Świętego 1 siostry Sacré C oeur. Zakonnicy cudzoziemscy musieli w ogóle opuścić teryto rium N iem iec9. P rotest ze strony Stolicy A postolskiej i biskupów niem ieckich nie zm ieniły niczego. Jako wyraz sprzeciwu, a zarazem obrony praw Kościoła, m iało służyć założone w lipcu 1872 r. w M oguncji przez Feliksa von Loego S to warzyszenie N iem ieckich Katolików, któ re niestety cztery lata później zostało rozw iązane przez w ładze państw ow e10. We wrześniu 1872 r. na konferencji bi skupów w Fuldzie p otępiono Ustawę o jezuitach. W wystosowanym m em o ran  dum do rządu pow ołano się na Konstytucję z dnia 31 V 1850 r. na artykuły 15

4T. N i p p e r d e y , Deusche Geschichte 1866-1918. T. 2. M ünchen 1998, s. 373.

5 Cyt. za: P. R u h 1 m a n n, Die innenpolitische Entwicklung deutschen Keisetreiches 1871-

1914. Leipzig-Berlin 1931, s. 8.

6 T. N i p p e r d e y, Deutsche Geschichte..., s. 373n. 7 R. L i 11, Der Kulturkam pf in Preussen..., s. 36.

8 T e n ż e, Vorstufen der Kulturkampfes /Österreich, Bayern, Baden und Schweiz, W: Handbuch der Kirchengeschichte. Red. H. J e d i n. T. 6, cz. 1. Freiburg-Basel-Wien

1971/1985, s. 730n.

g B. K u m o r, Historia Kościoła. Cz. 7. Lublin 1991, s. 243. R. L i 11, Der Kulturkam pf in Preussen..., s. 38n.

(4)

[3] DZIAŁALNOŚĆ GEORGA KOPPA BISKUPA FULDY 129

i 18, które gwarantowały Kościołowi autonom ię i wolność w obsadzaniu stan o wisk kościelnych11. R ząd odpow iedział 5 IV 1873 r. zm ianą Konstytucji. D o a r tykułu 15 dodano uzupełnienie, że autonom ia K ościoła jest podporządkow ana prawom państwowym i podlega nadzorowi p aństw a12.

W ten sposób K ulturkam pf przybrał na sile, a państw o przystąpiło do d ru giej fazy walki z Kościołem , usiłując doprow adzić do jego rozkładu od w e wnątrz. Służyć tem u miały ustawy wydane od 11 do 14 maja 1873 r., tzw. Usta

wy> majowe. Ustawa o kształceniu i wychowaniu duchowieństwa z 11 m aja naka

zywała, iż każdy duchowny, który ma objąć urząd kościelny w N iem czech musi być obywatelem niem ieckim . P onadto przynajm niej przez trzy lata musi stu diować w szkole wyższej, a następnie złożyć przed kom isją państwową egzam in z zakresu w iadom ości na „tem at kultury”. O bejm ow ał on niem iecką filozofię, historię i literaturę. Biskupi zostali zm uszeni zgłaszać kandydata na beneficja kościelne nadprezydentow i danej prowincji, który wydawał zgodę lub też nie. W akujące parafie musiały być obsadzone w ciągu roku. Niestosujący się do te go praw a byli karani grzywną, któ ra dla biskupów wynosiła od 2 0 0 do 1 0 0 0 talarów, a dla duchownych 100 talarów 13. U staw a o kościelnej władzy dyscypli narnej i pow ołaniu Królewskiego Trybunału d/s Kościelnych została w prow a dzona w życie 12 V 1873 r. W ykluczała ona jakąkolw iek obcą władzę kościelną nad duchow ieństw em niem ieckim . Oczywiście chodziło tu szczególnie o p ap ie ża i K urię rzymską. D uchow ni, którzy wykroczyli ciężko przeciw praw om lub zarządzeniom państwowym byli odwoływani z urzędu. A pelacja m ogła n astą pić tylko do Trybunału K rólew skiego14. Kościół nie mógł pogodzić się z nowy mi ustawami, gdyż niszczyły one jego strukturę organizacyjną15.

Mniej szkodliwymi były dwie ostanie ustawy Praw majowych. M ianowicie ustawa z 13 m aja ograniczała w ładzę kościelną w stosow aniu kar dyscyplinar nych. Z nosiła ona również ekskom unikę, nałożoną na przeciwników dogm atu o nieomylności papieża. O statnia ustaw a z dnia 14 m aja regulow ała i um ożli wiała w ystąpienie z Kościoła katolickiego poprzez złożenie oświadczenia przed sądem cywilnym16. Prawo to przetrw ało do dzisiaj. Biskupi wraz z ducho wieństwem zareagow ali na te niesprawiedliw e ustawy biernym oporem i bojko tem. Tylko nieliczni duchowni podporządkow ali się tym zarządzeniom p ań

“ T e n ż e , Die Auswirkung der Revolution von 1848 in der Länder des Deutschen B un- des

und den Niederlanden. W: Handbuch der Kirchengeschichte. Red. H. J e d i n. T. 6, cz. 1. Fre-

iburg-Basel-Wien 1971/1985, s. 497.

“ T e n ż e , Der Kulturkam pf in Preussen..., s. 39. ’’ B . K u m o r , Historia Kościoła, s. 244.

14 M. B a n a s z a k, Historia Kościoła katolickiego. T. 3, cz. 2. Warszawa 1991, s. 234. 15 N. M i k o, Kulturkampf. W: Lexikon fü r Theologie und Kirche. T. 6. Freiburg 1961, szp. 674.

(5)

130 KS. TADEUSZ SOLSKI [4]

stwowym. Państwo odpow iedziało na opór nowymi sankcjami, jak zam ykanie sem inariów duchownych, nakładanie wysokich grzywien, prześladow anie, wy dalanie z kraju, zagarnianie m ienia kościelnego, unieważnianie nowo obsadza nych beneficjów kościelnych, likwidowanie placówek zakonnych. Kilku bisku pów zostało uwięzionych lub wydalonych z k ra ju 17.

Celem złam ania oporu K ościoła państw o przystąpiło do następnej fali p rz e śladowań. I tak 20 V 1874 r. weszła w życie Ustawa o zarządzie wakujących

biskupstw. W miejsce nieobecnych lub usuniętych ordynariuszy m iał być wy

brany w ikariusz kapitulny, pod w arunkiem złożenia przysięgi na respektow a nie Praw majowych. Jeśli kapituła nie w ybrała żadnego w ikariusza, to zarząd diecezją obejm ował kom isarz państw ow y18.Rząd starał się również ograniczyć wpływ K ościoła na życie społeczne i rodzinne, w prow adzając w życie Ustawę

0 obowiązkowych małżeństwach cywilnych19.

Papież bł. Pius IX zaprotestow ał przeciw polityce Bism arcka w encyklice

Q uod num quam z 5 II 1875 r. U znał w niej w ydane ustawy za nieważne, gdyż

nie były zgodne z Boskim i kościelnym prawem . Tych, którzy je przygotowali 1 wdrażali w życie, obłożył ekskom uniką. O dpow iedzią rządu były nowe ustawy godzące w Kościół. I tak 22 IV 1875 r. weszła w życie Ustawa zawieszająca

świadczenia finansowe na izecz Kościoła2". Dalszym bolesnym ciosem dla katoli

cyzmu była Ustawa o zakonach z 31 V 1875 r. N a jej mocy usunięto z państw a wszystkie zakony z wyjątkiem tych, k tó re zajmowały się pielęgnow aniem cho rych, lecz i one zostały poddne kontroli państw a i mogły być w każdej chwili zniesione21. O statnim akcentem walki z Kościołem były ustawy, któ re miały na celu zniesienie dotychczasowego sposobu zarządzania parafiam i i dostosow a nia go do m odelu ewangelickiego. Ustawa o zarządzaniu m ajątkiem kościelnym w eszła w życie 20 V I 1875 r. O d tej chwili decyzje dotyczące spraw m aterial nych były podejm ow ane przez zarząd parafialny „na sposób dem okratyczny”22. M odel ten przetrw ał do dziś pod nazwą „K irchenvorstand” . Celem rozbicia jedności K ościoła w prow adzono ustaw ę z 4 V II 1975 r., upraw niającą sta ro k a tolików do korzystania z świątyń i m ajątków parafialnych, w wypadku, gdyby tego dom agała się znaczna ilość p arafian 23. O statnia ustawa K ulturkam pfu z 26 II 1876 r. godziła w księży, w prow adzając popraw kę do kodeksu karnego, k tó ra zezwalała na aresztow anie duchow nych24.

17 T. N i p p e r d e y, Deutsche Geschichte..., s. 374. 18 R. L i 11, Der Kulturkampf in Preussen..., s. 42. 19 T a m ż e, s. 42. 20 T a m ż e, s. 44. 21 T a m ż e, s. 45. 22 M. B a n a s z a k, Historia Kościoła, s. 236. 23 T a m ż e, s. 236. 24 B. K u m o r, Historia Kościoła, s. 245.

(6)

Rodzi się pytanie, jak wyglądała sytuacja K ościoła katolickiego w latach 1870-1880 w C esarstw ie N iem ieckim ? N a początku 1875 r. 241 duchownych, 210 katolików świeckich i 136 redaktorów różnych czasopism zostało skaza nych na wysokie grzywny lub kary w ięzienne25. Jeśli chodzi o czasopism a k a tolickie, to 2 0 redakcji uległo likwidacji, a wszystkie pism a przychylne k ato li cyzmowi przeżywały prześladow anie i udrękę. Frankfurty Z eitung publikow ał regularnie tzw. Kulturkalender, który podaw ał do publicznej w iadom ości każ dy przejaw prześladow ania. Szczególnie u cierpiała G erm ania, jako gazeta p artii C entrum . Praw ie każdy z jej red ak to ró w przebyw ał w w ięzieniu, a do 1 IX 1874 r. w ydano aż 784 wniosków karnych, związanych z działanością te go czasopism a. 26 Przeszukiw ano naw et m ieszkania pryw atne w spółpracow ników czasopism a27.

W obec antykościelnego ustaw odaw stwa biskupi niemieccy przyjęli postaw ę bierną i odmawiali wszelkiej w spółpracy z rządem . D o 1878 r. żaden z 12 bi skupów się nie ugiął, chociaż 9 z nich po spektakularnych procesach zostało usuniętych lub uwięzionych. W śród nich byli dwaj m etropolici: koloński kard. P. M elchers i gnieźnieńsko-poznański M. Ledóchowski, mianowany w więzie niu kardynałem . Podobny los spotkał biskupów: M. E b erh ard z Trewiru zm arł podczas procesu, K. M artin z P aderborn przebywał w więzieniu, P. Blum z Lim burga m usiał uchodzić na wygnanie, podobnie jak J. B rinkm ann z M ün ster. Biskup wrocwlawski H. F ö rster uniknął w ięzienia, gdyż przebywał w au striackiej części swojej diecezji28. Biskupstwa: Fulda, O snabrück i Trewir zosta ły nie obsadzone po śmierci ich ordynariuszy. Na 4 tysiące księży tylko 24 p o szło na w spółpracę z rządem , a 1000 kapłanów zostało usuniętych z parafii. Był to sm utny obraz, bowiem je d n a czw arta parafii była bez duszpasterzy. Bardzo ucierpiały zakony: 480 dom ów zakonnych zostało zlikwidowanych29. D o 1878 r. zostały zam knięte wszystkie sem inaria duchow ne50.

P om im o tak trudnej sytuacji Kościół katolicki przetrw ał, gdyż w ierni stali zwarci przy boku księży i biskupów , a biskupi bronili praw a w olności i sw obo dy wyznania w iernych. N ic więc dziwnego, że katolicy świeccy robili składki pieniężne, aby uchronić swoich duszpasterzy przed w ięzieniem . Ta jedność K ościoła stanie się już w krótce siłą zwycięstwa w tej bezsensow nej „walce k u ltu rn e j” .

25 T. N i p p e r d e y, Deutsche Geschichte, s. 375.

26 J. H o 1 z e r, Die Geschichte der Kirche. St. Pölten -1979, s. 332. 27 T. N i p p e r d e y, Deutsche Geschichte..., s. 375.

28 Zob. A. M a j e w s k i, Arcybiskup Henryk Förster ordynariusz wrocławski /1853-1881/ i je 

go księgozbiór. Warszawa 1996, mps.

29 J. H o 1 z e r, Die Geschichte der Kirche, s. 332.

30 R. Z i n n h o b 1 e r, Der Kulturkampf. W: Geschichte der Katholischen Kirche. Red. J. L e n z e n w e g e r i in. Koln 1995, s. 437.

(7)

1 3 2 KS. TADEUSZ SOLSKI [6]

2. Diecezja Fulda w okresie Kultiirkampfu

Spójrzmy teraz na diecezję fuldyjską, dotkniętą również restrykcjami K ulturkam pfu, w której G eorg K opp rozwinął swoją posługę biskupią. B iskup stwo zostało erygowane w 1752 r. przez papieża B enedykta XIV, a następnie zniesione na mocy edyktu sekularyzacyjnego z 1803 r. R estauracja biskupstwa nastąpiła w 1827 r. na mocy bulli papieskiej A d d o m in ia gregia custociam. F ul da, należąca do prowincji G órnego R enu, stała się m iejscem odbywania konfe rencji biskupich. W latach 80-tych X IX w. diecezja liczyła 150 000 katolików, 100 parafii, 42 w ikariatów samodzielnych, skupionych w 13 dekanatach. K api tuła kated raln a składała się z 4 kanoników ’1. O rdynariuszem był biskup C hristoph Florentinus K ott, który zarządzał diecezją przez 24 lata. W sierpniu 1873 r. jako pierwszy z biskupów niem ieckich został aresztowany. Z arzucano mu p rzede wszystkim obsadzanie stanow isk kościelnych bez zgody rządu. Z m arł 14 X 1873 r. jako ofiara prześladow ań K ultu rk am p fu ’2. Po jego śmierci przez rok rządził diecezją wikariusz kapitulny G otfried L aberenz, a po jego rezygnacji z powodu podeszłego w ieku rządy objął inny wikariusz kapitulny K onrad H ahne, który odmówił przyjęcia sakry biskupiej, bowiem łączyło się to ze złożeniem przysięgi na respektow anie Praw m ajow ychP

Pierwszą ofiarą K ulturkam pfu w diecezji fuldańskiej padło Niższe Sem ina rium D uchow ne, zam knięte 1 X 1873 r. N atom iast Wyższe S em inarium D u chowne zostało rozw iązane 17 X II 1874 r.34 Był to dotkliwy cios skierowany nie tylko dla Kościoła lokalnego, lecz również nauce, gdyż był tam prężny ośrodek teologiczny. P odobnie ja k w innych diecezjach niem ieckich rząd zagarnął ko ścielne dobra, nad którym i ustanow ił komisarzy państwowych. N a mocy u sta wy z 4 V II 1875 r. wstrzymał księżom świadczenia m aterialne, a kanoników usunął z urzędów kurialnych35. N a mocy ustawy z 4 V II 1872 r. rozwiązano To warzystwo Jezusowe, a w październiku 1874 r. Fuldę i S aalm iinster opuścili franciszkanie, znani przede wszystkim jako m isjonarze ludowi. Restykcje d o tknęły również zakony żeńskie. W maju 1875 r. Fuldę opuściły benedyktynki i osiadły w zam ku D rouville w pobliżu Nancy w L otaryngii36. D nia 1 IV 1877 r. został rozwiązany konw ent urszulanek w Flitzlar, któ re pracowały jako nauczy

31 G. I. K o m p, Fulda. W: Wetzer und Welte’s Kirchenlexikon. Red. F. K a u 1 en. Freiburg im Br. 1886, szp. 2112-2113.

32 E. G a t z, Fulda. W: Geschichte des kirchlichen Lebens. Die Bistümer und Pfarrein. Red. E. G a t z. T. 1. Freiburg-Basel-Wien 1991, s. 237.

33 E. G a t z, Die Bischöfe der deutschsprachigen Länder 1785/1803 bis 1945. Berlin 1983, s. 854.

34 S. H i 1 p i s c h, Geschichte der Fuldaer Pristerseminars. Fulda 1962, s. 19n.

35 H.G. A s c h o f f, Kirchnfürst im Kaiseneich - Georg Kardinal Kopp. Hildesheim 1987, s. 42.

(8)

DZIAŁALNOŚĆ GEORGA KOPPA BISKUPA FULDY

1.33

cielki w tam tejszej Wyższej Szkole Żeńskiej. M im o starań mieszkańców u władz o pozostaw ienie sióstr, musiały one opuścić swój dom i udały się do A rras37. Podobnie zgrom adzenie Angielskich P anien m usiało opuścić stolicę biskupią, gdzie od ponad 1 0 0 lat prowadziło działalność wychowawczo-peda- gogiczną. W diecezji pozostały jedynie szarytki, m ające aż 40 placów ek zakon nych. Nie mogły jed n ak przyjmować nowicjuszki i musiały ograniczyć swoją działalność tylko do opieki nad chorymi38.

Prawa majowe odbiły się ujem nie na życiu parafialnym . 12 parafii było nie-

obsadzonych, a 4 dalsze były obsługiwane z sąsiednich parafii. Jednak pom oc sąsiadów była ograniczona, a wspólne pójście na Mszę św. do obok leżącej p a rafii było k arane jako niepraw ne zgrom adzenie. N atom iast nabożeństw a p ro w adzone przez osoby świeckie były również k aran e jeko bezpraw ne przywłasz czenie u rzędu39.

D iecezja przeżyła aż 8 lat bez ordynariusza. Zrozum iałym więc był wybuch radości w Fuldzie, gdy rozeszła się wiadom ość o nom inacji nowego biskupa. Nowym ordynariuszem został G eorg Kopp, przed którym stanął ogrom pracy w zniszczonym przez K ulturkam pf biskupstwie.

3. Georg Kopp jako duszpasterz na stolicy biskupiej w Fuldzie

Pod koniec lat 80-tych X IX stulecia nastąpiła zm iana kursu rządu w obec K o ścioła katolickiego. Przyczyną tego stanu rzeczy były zm iany personalne w Rzy mie i w Berlinie. Po śmierci papieża Piusa IX w 1878 r. na tron papieski wstąpił Leon X III, wybitny dyplom ata o pojednawczym charakterze. W Berlinie w lipcu 1879 r. został odwołany z urzędu ministra kultu A dalbert Falk, a jego n astęp cą został konserwatywny, pokojowo nastawiony R obert von P uttkam er, a po nim w 1881 r. stanowisko to objął Gustaw von Gossler, człowiek o podobnym usposobieniu. W tym okresie nastąpiło początkowe zbliżenie, które nasiliło się w następnych latach. Owocem pierwszych pertraktacji była ustawa z 19 V I 1880 r., która zezwalała na obsadzanie osieroconych parafii i biskupstw bez koniecz ności składania przysięgi. N astępnie wznowiono dotacje państwowe dla potrzeb Kościoła katolickiego40. Z nakiem polityki zbliżenia stanowisk było obsadzenie dwóch wakujących biskupstw: Trewiru i Fuldy. Rząd pruski początkowo plano wał obsadzić Fuldę wikariuszem apostolskim, lecz Stolica A postolska na to nie

,7T a m z e , s. 115n.

H.G. A s c h o f f, Der Kirchenfiirst im Kaiserreich..., s. 42.

V) J. G o t t s c h a 1 k, Georg Kardinal Kopp 11837-19141. Im Urteil seiner Zeitgenossen. A r

chiv für schlesische Kirchengeschichte. T. 43: 1985, s. 77.

40 E .R . H u b e r, W. H u b e r, Staat u n d Kirche im 19. u n d des 2 0 . Jahrhundert.

D o ku m en te zu r G eschichte des deutschen S ta a tskirc h en tu m s. T. 3. B erlin 1976,

(9)

134 KS. TADEUSZ SOLSKI [8]

zgodziła się41. Z e strony katolickiej wysuwano jako kandydatów: Franza X avera K rausa, historyka Kościoła, który był zwolennikiem liberalnego kierunku k ato licyzmu w Niem czech oraz P etera A lexandra Reussa, profesora prawa k an o nicznego i historii Kościoła z Trewiru, zwolennika kierunku ultram ontańskiego. L atem 1881 r. pojawił się w Rzymie K urt von Schlözer, dyplom ata rządu p ru skiego, celem wznowienia stosunków dyplomatycznych. W przeprow adzonych rozm owach dał do zrozum ienia, że obaj kandydaci nie wchodzą w rachubę. J a ko możliwego kandydata zaproponow ał wikariusza generalnego z H ildesheim G eorga Koppa. Być może kandydaturę K oppa wysunął sam m inister Gossler, który znał go od wielu lat i cenił za patriotyzm i pojednawczą n a tu rę42. Stolica A postolska początkowo nie wyraziła zgody, uważając, iż K opp jest bardziej p o trzebny w H ildesheim . Po audiencji Schlözera u papieża L eona X III w dniu 14 IX 1881, do B erlina nadszedł telegram , iż „jest nadzieja na K oppa” . Dziesięć dni później podano do w iadom ości publicznej, że Stolica A postolska i rząd są zgodni co do obsadzenia stolicy biskupiej w Fuldzie, a sam papież L eon X III określił K oppa jako „persona g rata” na biskupa Fuldy43.1 w ten sposób G eorg K opp stał się kandydatem W atykanu i B erlina44.

Kim był now om ianowany biskup Fuldy? U rodził się 25 V II 1837 r. w D u- derstadt. Tam pobierał naukę najpierw w szkole miejskiej, a następnie uczęsz czał do gim nazjum biskupiego Josephinum w H ildesheim , gdzie w 1856 r.uzy- skał świadectwo m aturalne. Przez dwa lata pracow ał jako pom ocnik telegrafi sty kolejowego. Pod odbyciu studiów filozoficzno-teologicznych w H ildesheim , przyjął 28 V III 1862 r. święcenia kapłańskie. Początkowo pracow ał w duszpa sterstw ie jako wikariusz, a w 1866 r. przeszedł do pracy w Kurii biskupiej, obej m ując sześć lat później stanowisko w ikariusza generalnego45. Pełniąc to w ażne stanow isko, jako 35-letni kapłan, doznał wszystkich skutków ustawodawstwa K ulturkam pfu.

N om inacja papieska K oppa na biskupstwo Fuldy za zgodą cesarza niem iec kiego i wielkiego księcia saksońsko-w eim arskiego nastąpiła 15 X I 1881 r. D nia 7 grudnia nadeszło breve papieskie. 12 dni później nadprezydent E u lenburga przysłał pism o, w którym pow iadom ił nom inata, że z dniem 1 X 1881 r. zostały w zniow ione świadczenia finansowe dla księży46. Z araz po nom inacji K opp n a

41 H.G. A s c h o f f, Kirchenfiirst im Kaiseneich..., s. 39. 42 W. J e s t a e d t, Der Kulturkam pf im Fuldaer..., s. 168 n.

43 R. M o r s e y, Georg Kopp /1837-1914/. W: Zeitgeschichte in Lebenabilderd. Aus dem

deutschen Katholizismus des 20. Jahrhundert. Red. R. M o r s e y. T. Mainz 1973, s. 15.

44 A. G a 11 o s, Kardynał Kopp - postać fascynująca i kontrowersyjna. W: Ludzie śląskiego

Kościoła katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i . Wrocław 1992, s. 54.

45 B. W o 1 f - D a h m, Kopp Georg von. W: Biographisch Bibliographisches Kirchenlexikon. T. 4. Traugott 1992, szp. 501-506.

(10)

[9] DZIAŁALNOŚĆ GEORGA KOPPA BISKUPA FULDY 1 3 5

pisał list do cesarza W ilhelm a I, w którym zapew niał o wiernym wykonywaniu swoich obowiązków dla dobra K ościoła i państwa. W spom niał w nim o trudnej sytuacji duszpasterskiej w wielu opuszczonych parafiach47. D o Fu Idy K opp przybył na dzień przed otrzym aniem sakiy biskupiej. N a dworcu kolejowym witały go tłum ny wiernych, towarzysząc mu w drodze do katedry, gdzie został powitany przez ostatniego żyjącego kanonika K arla Kalba. Wręczył on ordyna riuszowi złoty klucz do katedry. U roczystość konsekracyjna odbyła się 27 gru d nia w katedrze przy grobie św. Bonifacego, apostoła Niem iec. Głównym kon- sek rato rem był biskup Som m erw erk z H ildesheim u, a towarzyszyli mu biskup F ranz Stein z W ürzburga i biskup Felix K orum z Trewiru. Po odebraniu ho- m agium , nowy biskup skierował do wiernych słowo, mówiąc m.in. „Przyczyną mojej nadziei jest przekonanie, że w iara i duch św. Bonifacego jeszcze w w a szych sercach żyje. Ta w iara i ten duch ukazują waszą niezwyciężoną siłę i cier pliwość w ciężkich czasach [...] N ie zapom nijcie, że ten uroczysty dzień za w dzięczacie łaskawej troskliwości naszego wyniosłego ojca n a ro d u.48 To ostanie zdanie wskazywało uniżoność K oppa w obec władz cywilnych.

Przed nowym ordynariuszem roztaczało się wielkie pole do działania, aby m ożna było zatrzeć tragiczne skutki K ulturkam pfu. W swoim pierwszym liście do wiermych pisał: „M acie znowu biskupa, lecz biskupa ze związanymi rękami. M am posłać pasterzy do pracy w owczarni, lecz widzę tylko przeszkody, bowiem ich szeregi zostały przerzedzone, niektóre placówki są jak winnice spustoszone i opuszczone. N iejedna parafia złożyła w grobie swego duszpasterza, a nie otrzym ała nowego. K apituła katedralna jest w rozsypce, pobożni i swoim ślu bom zakonnym mężowie zostali wypędzeni i nie ma ich wśród nas”49.

P racę nad przyw róceniem norm alności w diecezji, K opp rozpoczął od re o r ganizacji kapituły katedralnej. Jedynem u kanonikowi, Karlowi Kalbowi pow ie rzył urząd wikariusza generalnego. N astępnie sporządził listę nowych kan o n i ków z dziekanem na czele i przedłożył do zatw ierdzenia władzom cywilnym. Po rządowej akceptacji, dnia 12 V 1882 r. nastąpiła instalacja nowej kapituły50.

N astępnym krokiem do norm alizacji życia kościelnego w diecezji było otw arcie biskupiego gim nazjum dla m łodzieńców w Fuldzie. O tw arcie tej szko ły wywołało oburzenie w kręgach kościelnych i wśród członków partii C en trum , a biskupa określono jako „S taatsbischof” . Przyczyną ostrej krytyki był fakt, iż nauka w gim nazjum nie była ukierunkow a w pierwszym rzędzie na przygotow anie uczniów do kapłaństwa, gdyż absolwenci nie byli zobow iązani

17 F. S с h о 1 z, Georg Kardinal Kopp, 1881-1887. Bischof von Fulda, 1887-1914 Fürstbischof

von Breslau. W: Beitrage zur schlesischen Kirchengeschichte. Red. B. S t a s i e w s к i. T. 4.

Köln-Wien 1969, s. 514.

48 [R. D i t r i с h ], Georg Kardinal von Корр..., s. 1. 49 Cyt.: za t a m z e, s. 8.

(11)

136 KS. TADEUSZ SOLSKI [1 0 ]

do kontynuow ania nauki w Sem inarium Duchownym. Krytykowano biskupa także za to, że istniała kontrola państwowa biskupim zakładem .

W latach 1882-1883 ukazały się tzw. prawa łagodzące. Biskupi mogli objąć na nowo swoje diecezje w posiadanie, a proboszczowie powrócić do swoich p a rafii. K opp przykładał wielką wagę do obsadzania opuszczonych parafii i w krótce przywrócił stan sprzed K ulturkam pfu. Aby zapewnić wiernym d o sta teczną opiekę duszpasterską, otworzył 15 X 1886 r. S em inarium D uchow ne w raz z filozoficzno-teologicznym zakładem naukowym. U dało mu się obsadzić przedm ioty teologiczne wybitnymi wykładowcami51.

Z a największy sukces biskupa Koppa uznano powrót zakonów do diecezji. D o Flitzlar już 29 IX 1887 r. powróciły urszulanki. Z końcem września t. r. fran ciszkanie objęli swoje klasztory w Fuldzie i Salm ünster, a benedyktynki klasztor w Fuldzie. Na wiosnę 1888 r. pojawiły się z pow rotem Angielskie Panie. Z a konom przywrócono praw a m ajątkowe z wyjątkiem jezuitów i redem ptorystów 52. Podczas 6-letniej posługi biskupiej w Fuldzie biskup K opp wybudował, a także odrestaurow ał 12 świątyń. W zniósł też schronisko dla dziewcząt w M a berzell oraz schronisko dla dziewcząt fabrycznych. P onadto rozbudow ał schro nisko dla chłopców w Sannerz. W Fuldzie powiększył dom szarytek, p om aga jąc im zakładać nowe placówki. W spierał K onferencje św. W incentego i św. Elżbiety. Celem obrony w iernych przed liberalną prasą założył w czerwcu 1884 r. własną diecezjalną gazetę Bonifatiusbote5\ która egzestuje do dziś.

4. Działalność polityczna biskupa Georga Koppa

Biskup K opp zaraz po objęciu stolicy biskupiej w Fuldzie spotkał się z kanc lerzem B ism arckiem i m inistrem kultu G osslerem . To spotkanie utw ierdziło go w przekonaniu, że bez kom prom isow ego i pojednaw czego kursu ze strony K o ścioła nic się nie osiągnie. W krótce po pow rocie z B erlina rozpoczął rozmowy z posłam i partii C entrum , polecając przyjęcie praw łagodzących.

D nia 2 V III 1882 r. zebrał się episkopat niem iecki w Moguncji. N a konfe rencji odczytano list kardynała L. Jakobini, w którym wzywał on niem ieckich biskupów do jedności w działaniu na rzecz dobra ogólnego K ościoła niem iec kiego. W ważniejszych spraw ach m ają się konsultow ać z Rzymem. Była to pierw sza konferencja, w której uczestniczył biskup Kopp. Ż ąd a n o na niej znie sienia Praw majowych. Skrytykowano też biskupa Fuldy za otw arcie w spom nia nego wyżej gim nazjum , uw ażając decyzję K oppa za zbyt daleko idący ukłon w stronę państwa.

51 H.G. A s ch o f f, Kirchenfürst im Kaisenreich..., s. 44. 52 W. J e s t a e d t, Der K ulturkam pf im Fuldaer..., s. 193. 53T a m ż e, s. 158.

(12)

[11] DZIAŁALNOŚĆ GEORGA KOPPA BISKUPA FULDY 1 3 7

Po pow rocie z Moguncji, K opp nabrał jeszcze w iększego przekonania, że porozum ienie między Stolicą A postolską a B erlinem m oże dojść tylko na d ro dze bezpośrednich rokowań. Zdecydow ał się przyjąć rolę pośrednika i wzmógł kontakty z B ism arkiem i G osslerem oraz z Rzymem. D o papieża L eona X III utorow ał mu drogę Johannes de M onthel, audytor Roty rzymskiej. Przekazy wał więc inform acje papieżowi o zam iarach rządu, a rząd inform ował o deb a tach z konferencji episkopatu niem ieckiego55.

D nia II V II 1883 r. w eszło tzw. trzecie praw o łagodzące, k tó re pozw alało na o bsadzanie p ara fii bez ograniczeń władzy cywilnej. D o rozw iązania p o zo stała jeszcze spraw a S em inariów D uchow nych, o b sad a m etro p o lii koloń- skiej i poznańsko-gnieźnieńskiej oraz utw o rzen ie F ak u ltetu Teologicznego w M arburgu.

W międzyczasie K opp został powołany przez Bism arcka do pruskiej Rady Państwa, co było odebrane jako pozytywny sygnał pod adresem Kurii rzym skiej56. K opp pośredniczył w spraw ie obsady pozycji m etropolitów , będąc prze konanym , że rezygnycja m etropolitów jest koniecznym w arunkiem do zakoń czenia K ulturkam pfu. L atem 1885 r. papież pow ołał m etropolitę M elchersa z Kolonii do Rzymu, a jego następcą został biskup w arm iński Philipp K rem entz.

Bism arck wykazał następny krok pojednawczy, pow ołując papieża L eona X III na rozjem neę w spraw ie Wysp K arolińskich ku zadow oleniu obu zwaśnio nych stron: H iszpanii i N iem iec. K ontynuow ano nadal gesty uprzejm ości. L e on X III odznaczył w grudniu 1885 r. kanclerza B ism arcka O rd e re m Chrystusa. W następnych m iesiącach prow adzono intensywne kontakty, lecz z wyklucze niem partii C entrum . G łów ną rolę w tych rokow aniach odgrywał biskup K opp i on walnie przyczynił się do likwidacji K ulturkam pfu57.

Z nakiem widoczym wpływów biskupa K oppa było pow ołanie go 1 8 1 1886 r. do Izby Panów. Był to znak zaufania cesarza W ilhelm a i kanclerza Bismarcka w zględem jego osoby. Jednak nom inacja ta nie znalazła zrozum ienia wśród członków partii C entrum i u wielu biskupów. M iała ona taktyczny m anew r ze strony Bism arcka, który 15 II 1886 r. wniósł p rojekt ustawy o wychowaniu kle ru i jurysdykcji biskupów nie do Parlam entu, lecz w łaśnie do Izby Panów. W ten sposób zostali pom inięci biskupi K orum i K rem entz, a także partia C en trum z L. W indhorstem na czele. K opp już 19 II 1886 r. spotkał się z wymienio nymi biskupam i w Kolonii, by wypracować w spólne stanowisko w obec tej u sta wy i nanieść do niej poprawki. W międzyczasie projekt ustawy został przedsta wiony przez posła Schlózera K urii rzymskiej.

54 List kard. Jacobiniego do niemieckich biskupów z 3 VIII 1882. W\ Akten der Fuldaer Bi

schofskonferenz. 1871-1887. Red. E. G a t z. T. 1. Mainz 1977, nr 337.

55 E. G a t z, Kopp Georg, s. 401.

56 R. M o r s e y, Georg Kardinal Kopp..., s. 16. 57 Cyt. za: Cli. W e b e r , Kirchliche Politik..., s. 107.

(13)

1 3 8 KS. TADEUSZ SOLSKI [1 2 ]

D nia 24 II 1886 r. K opp został w prow adzony do Izby Panów w Berlinie i zaprzysiężony na Konstytucję. Bism arck pow ołał go do Komisji d/s Politycz- no-Kościelnych. Cztery dni później wygłosił w tej K omisji przem ów ienie, k tó re wywołało zaskoczenie w Niem czech. „N ie żałuję - mówił - nic tak bardzo ja k tych m inionych trzynaście lat. U bolew am nad nim i dla m ojego Kościoła i dla m ojej Ojczyzny. N ie ubolew am nad ofiaram i, bo i ja sam je poniosłem , lecz ubolew am nad szkodam i, k tóre z tego wyrosły[...] Ja sam m am m ocne za ufanie do naszego R ządu Królewskiego, że ochrona Ojczyzny będzie iść w spólnie z ochroną religii”58. N a posiedzeniu tejże Komisji K opp w niósł p o praw ki do pro jek tu ustawy, które zostały odrzucone. Sprawa o ta rła się o Rzym i dopiero po konsultacjach m ożna było dalej pracow ać nad ustaw ą o pow iadom ieniu w ładz o nom inacjach na beneficja kościelne, a także o in nych zagadnieniach życia kościelnego. Z n am ien n e były słowa K oppa przed głosow aniem nad ustaw ą: „M inione dni m ajow e 1873 r. były dla naszej Ojczy zny dniam i nieszczęścia. Sprawy bowiem kościelne m ogą być regulow ane tyl ko w porozum ieniu z Kościołem . D latego też proszę liberałów , ażeby byli za przyjęciem tej ustawy i naniesionych m oich do niej popraw ek, aby nam u d o w odnić, że chcą z nam i żyć w pok o ju ”59.

Pierwsze „prawo pokoju” weszło w życie dnia 21 V 1886 r. Zniosło ono sąd królewski, egzam in z kultury dla księży, zezwalało na otwarcie konwiktów i se m inariów duchownych oraz na pow rót do N iem iec większości zakonów. W zno wiono działalność sądów kościelnych. Papież L eon X III powołał kard. M. Le- dóchowskiego do Rzymu, a na jego miejsce zam ianow ał Juliusza D indera. W ten sposób została rozwiązana sprawa m etropolii poznańsko-gnieźnieńskiej.

Przeszkodą do tzw. „drugiego praw a pokoju” była ustawa o budżecie woj skowym z listopada 1886 r. Po krótkim im pasie projekt „drugiego praw a po k o j u ” wszedł pod obrady do Izby Panów 22 II 1887 r. Prawo to weszło w życie 29 IV 1887 r. Znosiło państwowy nadzór nad sem inariam i duchownymi i dawało biskupom wolność w obsadzaniu beneficjów kościelnych. Kościoły katolickie, któ re były w ręku starokatolików , powróciły do dawnych użytkowników. P a pież określił to „drugie praw o pokoju” jako „aditus a pacem ”, wyrażając nadzieję na dalsze p o jedanie60.

Nie ulega wątpliwości, że K ulturkam pf w N iem czech został zniesiony m.in. dzięki aktywnej działalności biskupa K oppa. Ta jego um iarkow ana polityka w obec rządu wykreowała go na pośrednika między Rzym em a Berlinem . To dzięki niej stał się on jedynym kandydatem B erlina na stolicę biskupią we W rocławiu.

5S Cyt. za: W. J e s t a e d t, Kulturkam pf im Fuldaer..., s. 187. 59 Cyt. za: [R. D i 11 r i с h] Georg Kardinal von Корр..., s. 10.

(14)

Das Tätigkeit des Fuldaer Bischofs Georg Kopp (1881- 1887) zur Zeit der katholischen Kirche in Deutschen Reich

Zusam m enfassung

D ie Situation der K atholischen K irche in D eutschland in der zweiten H älfe des X IX . Ja h rh u n d erts w ar äußerst schwierig. G erad e die achtziger Jah re mit ihrem K u ltu r kam pf haben tiefen Spuren hinterlassen. D er K ulturkam pf, den d e r R eichskanzler O tto von Bism arck mit den antikirchlichen G esetzen begonnen hat erschw erte und lähm te das kirchliche L eben. D ie K ulturkam pfgesetze haben das kirchliche L eben in D eu tsc h land zerstört. D ie K loster w urden aufgelöst. D ie Bischofsstühle w urden unbesetzt b e lassen. D ie Seelsorge w urde gehindert.

In dieser Z eit fällt das W irken von G eorg K opp (1837-1914) als B ischof von Fulda (1881-1887). E r w ar der einzige K andidat seitens des S taates auf den bischöflichen Stuhl von Fulda. Als Bischof von F ulda stellte er in se in er D iözese die norm ale Seelsor ge w ieder her. Ihm fiel auch die Rolle des V erm ittlers zwischen dem Vatikan und Berlin zu, um die K ulturkam pfgesetze abzubauen. D abei h an d elte er mit E inverständnis der R öm ischen K urie. U n te r se in er aktiven M itw irkung w urden die kirchlichfeindlichen G esetze des K ulturkam pfes abgebaut. Seine politische T ätigkeit w urde jedoch nicht von allen verstan d en , m an bezeichnete ihn als „S taatsbischof” . H eu te ist unb estritten , daß o hne seine politische T ätigkeit der K u ltu rk am p f sich h ä tte verzögern können.