Na styku miasta i rzeki: uwagi o zagospodarowaniu terenów nadrzecznych we Wrocławiu i Głogowie

(1)

Wst¿p

Introduction

Ukäad miasto – rzeka i tworzñce go wielorakie relacje i uwarunkowania sñ przedmiotem zainteresowania badaczy z róĔnych dziedzin: geogra- fów, etnologów, historyków i history- ków sztuki, ekonomistów, planistów, a nawet literaturoznawców¹. W ni- niejszym artykule przedstawiono punkt widzenia architektury i urba- nistyki, a przede wszystkim praktyki wspóäczesnego projektowania.

Od stuleci zagospodarowanie brzegów rzeki podporzñdko- wane byäo celom gospodarczym i obronnym miasta; w wiekach póĒ- niejszych (zwäaszcza od poczñt- ku XIX w.) w formie i funkcji na- brzeĔy rzek wiöksze znaczenie za- czöäy odgrywaè czynniki krajobra- zowe i estetyczne. W Ĉcisäych cen- trach miejskich powstawaäy atrakcyjne nadrzeczne bulwary spacerowe, wzdäuĔ których komponowano zie- leþ i wznoszono reprezentacyjne for- my architektoniczne, a na przedmie- Ĉciach – przestrzenie säuĔñce wypo- czynkowi na äonie natury oraz spor- tom i rekreacji zwiñzanej z wodñ².

We wspóäczesnej myĈli archi- tektoniczno -urbanistycznej zagad- nienie styku miasta i rzeki jest Ĕywe i aktualne z racji czösto dziĈ pro- wadzonych prac rewitalizacyjnych, obejmujñcych miejskie tereny nadrzeczne. Istnieje wiöc potrzeba sfor- muäowania kilku ogólnych dezydera- tów w tej materii. JuĔ na etapie pla-

N a s ty ku m ia st a i r ze ki : uw a g i o z a g o sp o d a ro w a ni u te re nó w n a d rz ec zn yc h w e W ro cÁ a w iu i G Áo go w ie Ju st yn a Z yg m un t -R ub a sz ek

nowania, a nastöpnie projektowania i realizacji naleĔy wykazywaè wiele troski o to, by päynñca przez miasto rzeka staäa siö jego Ĕyciodajnñ arte- riñ. O oryginalnoĈci i niepowtarzal- noĈci ukäadu miasto – rzeka stanowi zwykle topografia terenu, uksztaäto- wanie urbanistyczne brzegów, ukäad zieleni i architektura budowli. Plani- Ĉci i architekci majñ za zadanie wy- dobyè wszystkie wartoĈci, jakie w to- pografii tkwiñ, wyeksponowaè cieka- we panoramy, wyeliminowaè, bñdĒ ukryè miejsca dysharmonijne, wska- zaè na wäaĈciwe poäñczenia prze- ciwlegäych nadbrzeĔy i moĔliwo- Ĉci ich zagospodarowania. Majñ teĔ chroniè zastane wartoĈci architektoniczne, urbanistyczne i przyrodnicze. Przeprowadzenie rewitaliza- cji z uwzglödnieniem takich ogól- nych zasad przyniesie miastu nie tylko korzyĈci formalne, ale i finanso- we: nad wodñ ludzie chcñ spödzaè czas, mieszkaè i pracowaè. Na po- parcie säusznoĈci tych stwierdzeþ moĔna przytoczyè niektóre Ĉwia- towe rewitalizacje terenów na styku z wodñ, które osiñgnöäy nie tylko urbanistyczno -architektonicznñ säa- wö, ale i komercyjny sukces. Rewita- lizacja terenów portowo -skäadowych w Londynie (London Docklands) byäa pierwszym zakrojonym na tak sze- rokñ skalö dziaäaniem ksztaätujñcym na nowo oblicze miasta na granicy z rzekñ. W zapoczñtkowany w Lon- dynie nurt wpisujñ siö kolejno póĒ- niejsze reaktywacje terenów por- towych: Docklands nad rzekñ Lif- fey w Dublinie, czy w Hafen City

Where the City Meets

the River: Remarks

of the Development

of Riverside Areas in

WrocÁaw and GÁogów

(2)

w Hamburgu. WĈród najnowszych projektów na szczególnñ uwagö za- säuguje przedsiöwziöcie z Madrytu, gdzie po wprowadzeniu pod ziemiö trasy szybkiego ruchu M -30, biegnñ- cej wzdäuĔ koryta rzeki Manzares, powstajñ kolejne publiczne tereny zieleni. Salón de Pinos, Jardines del Puente de Toledo, Parque Arganzu- ela, Huerta de la Partida, Avenda de Portugal, Jardines del Puente de Se- govia, Jardines de la Virgen del Puerto otwierajñ miasto ku wodzie³.

Z historycznej perspektywy

The historical perspective

Wybrane przez nas do analizy porównawczej Wrocäaw i Gäogów to dwa nadodrzaþskie oĈrodki urbanistyczne, które przez wieki w du- Ĕej mierze dziöki rzece siö rozwi- jaäy, a dziĈ przez odbudowanie sta- rych wiözów i stworzenie nowych chciaäyby siö jeszcze ĈciĈlej z rze- kñ zwiñzaè.

Pierwsza wrocäawska osada powstaäa na odrzaþskich wyspach w miejscu najdogodniejszej przepra- wy, zaĈ miasto lokacyjne rozwinöäo siö na lewym brzegu rzeki. Na granicy z tymi najstarszymi terenami, juĔ w XIII wieku, Odra byäa regulowa- na, a jej brzegi umacniane. Po zbu- rzeniu murów obronnych, co siö sta- äo na poczñtku XIX wieku, nastöpo- waä równomierny, koncentryczny rozwój przestrzenny miasta. Sukce-

sywnie wäñczano weþ nowe obszary, a pas nadrzeczny przeksztaäco- no w jeden z fragmentów Promena- dy Staromiejskiej, która jako zielony ciñg spacerowy z punktami widoko- wymi na dawnych bastionach, Ce- glarskim i Sakwowym, otoczyäa miasto od poäudnia, wschodu i zachodu.

Gäogów równieĔ bierze swój poczñtek od grodu zaäoĔonego na wyspie (której obszar pokrywaä siö z dzisiejszym Ostrowem Tum- skim), a po akcie lokacyjnym rozwi- ja siö na lewym brzegu Odry. Miasto to o wiek däuĔej niĔ Wrocäaw spö- tane byäo wiözami fortyfikacji, któ- re aĔ do 1902 roku ograniczaäy jego rozwój urbanistyczny. Na miejscu zlikwidowanych murów obronnych powstaäy, podobnie jak we Wrocäa- wiu, atrakcyjne tereny parkowe.

Oprócz tych zielonych pier- Ĉcieni, ksztaätowanych rökñ czäowie- ka, oba miasta posiadaäy tereny nadrzeczne, poäoĔone stosunkowo bli- sko centrum, lecz w maäym stopniu zurbanizowane, o duĔych walorach krajobrazowych, które od XIX wieku zaczöäy byè wykorzystywane dla ce- lów wypoczynku i rekreacji; obecnie we Wrocäawiu to tereny popularnie nazywane Niskimi ãñkami, a w Gäo- gowie Zatokñ Neptuna.

Moda na spödzanie wolnego czasu na tego rodzaju terenach zieleni pojawiäa siö wĈród szerszych krögów mieszczaþstwa wraz z cha- rakterystycznym dla doby romanty- zmu zainteresowaniem naturñ. Z bie- giem lat obyczaje i upodobania ludzi zmieniaäy siö w kierunku bardziej po-

wszechnego korzystania ze sportów wodnych, rozrywek kulturalnych i dziaäalnoĈci w róĔnego rodzaju to- warzystwach i stowarzyszeniach⁴. Dlatego teĔ na trasie wycieczek i spa- cerów mieszczan lokowaäy siö do- chodowe prywatne przedsiöbior- stwa rozrywkowo -rekreacyjne nazywane od poczñtku lat 30. XIX wieku z francuska établissement (fr. przed- siöbiorstwo), których podstawowy- mi elementami byäy lokale gastrono- miczne oraz zagospodarowane i sto- sownie przysposobione tereny zieleni⁵. NaleĔaäy zazwyczaj do bro- warników i restauratorów, niekiedy do pröĔnie dziaäajñcych towarzystw i stowarzyszeþ (np. krzewiñcych róĔ- nego rodzaju sporty wodne). Wiöksze z nich prócz podstawowej funkcji ga- stronomicznej peäniäy teĔ funkcje kul- turalne – posiadaäy sale kabaretowe, koncertowe, taneczne, kinowe i bi- lardowe, teatry lub sceny letnie; po- wiedzielibyĈmy dziĈ o nich, Ĕe byäy to centra multikulturalne, tyle Ĕe za- topione w przyrodzie. W co piökniej- szych i wiökszych ogrodach znajdo- waäy siö kolumnady, pergole, treja- Ĕe, altany, muszle koncertowe i tarasy kawiarniane, a takĔe huĈtawki, zjeĔdĔalnie, strzelnice, teatrzyki dla sztukmistrzów i akrobatów.

Na terenie samego Rakowca – dzielnicy rozpoczynajñcej siö nieda- leko ujĈcia Oäawy do Odry, poäoĔo- nej na wschód od Ĉcisäego centrum Wrocäawia, która dziĈ jest poczñt- kowñ czöĈciñ obszaru Niskich ãñk – tego rodzaju obiektów byäo ponad dziesiöè, a wiele z nich swñ dziaäal-

(3)

Ryc. 1. Teren dzielnicy Rakowiec (dziĈ popularnie zwany Niskimi ãñkami) z zaznaczonymi obiektami historycznych klubów i stowarzyszeþ (tzw.

établissements).

Fig. 1. Rakowiecka district (today commonly called Niskie ãñki) with marked historical objects of clubs and assosiations

1. Akademischer Turnverein ATV, obiekt czĊĞciowo przeksztaácony, obecnie Hotel Wodnik – an object partly transformed, now Hotel Wodnik 2. Dawne towarzystwo wioĞlarskie Wratislavia, obecnie sekcja wioĞlarska AZS PWr. i OĞrodek Grotowskiego (obiekt w trakcie rozbudowy) – Former Rowing Society Wratislavia, now rowing section AZS PWr. and the Grotowski Centre

3. Établissement Hofjäger (nie istnieje) – Établissement Hofjäger (does not exist)

4. Dawny dom koncertowy Paula Krokera (nie istnieje) – Former concert house of Paul Kroker (does not exist)

5. Établissement Wappenhof (nie istnieje), obecnie na tym terenie znajduje siĊ Instytut Niskich Temperatur i BadaĔ Strukturalnych PAN – Établissement Wappenhof (does not exist), now in this area is the Institute of Low Temperature and Structural Research PAN

6. Établissement Bürgersale – Luna Park, czĊĞciowo przebudowany, obecnie magazyn – Établissement Bürgersale – Luna Park, partially rebuilt, now magazine

7. Établissement Oderschlössen (obiekt zachowany, w posiadaniu AWF) – Établissement Oderschlössen (the retained object, in the possession of AWF)

8. Établissement Wilhelmshafen (wáaĞciciel nieznany, obiekt po niedawnym remoncie) – Établissement Wilhelmshafen (owner unknown, the recently renovated facility)

9. Dawne kąpielisko na rzece Oáawce (nie istnieje) – Former swimming pool in the river Oáawka (does not exist)

(4)

noĈè wiñzaäo z uprawianiem sportów wodnych (ryc. 1).

W Gäogowie zaĈ w starorzeczu Odry w drugiej poäowie XIX wieku powstaäa przystaþ wodna i bosma- nat (w budynku nazwanym imieniem Neptuna), nastöpnie zespóä zabudo- waþ gastronomiczno -rozrywkowych établissement Oderterrassen, który z kolei swojñ nazwö zawdziöczaä cie- kawie wkomponowanym w teren ka- wiarnianym i restauracyjnym tarasom (ryc. 2). Z zespoäem sñsiadowaäa kró- lewska szkoäa wojskowa Kriegsschu- le, która na Odrze miaäa swojñ przy-

staþ wioĈlarskñ. W gäöbi zatoki, w latach 30. XX wieku, wybudowano basen i stworzono kñpielisko⁶.

Powojenna historia

Pre-war history

Wskutek dziaäaþ wojennych nadodrzaþskie obiekty w obu mia- stach ulegäy znacznemu zniszcze- niu, a te, które ocalaäy, w kolejnych latach podupadaäy lub byäy adapto- wane do róĔnych funkcji. Ogólnie rzecz biorñc, powojenna sytuacja

polityczno -ekonomiczna i towarzy- szñce jej przeobraĔenia wäasnoĈcio- we i spoäeczne sprawiäy, Ĕe zmniej- szyäo siö wykorzystanie Odry i przy- legäych do niej obszarów dla celów sportów wodnych, Ĕeglugi pasaĔer- skiej, zamkniöto przystanie statków pasaĔerskich poäoĔone dalej od centrum⁷.

Z obiektów wrocäawskich do dziĈ zachowaäy siö nieliczne, m.in. budynek pierwszego i najsäyn- niejszego klubu wioĈlarskiego Wra- tislavia (w pierwotnej formie wznie- siony w 1891 r., a przebudowany w 1910 r.)⁸. W 2006 roku obiekt ten w stanie ruiny zostaä przejöty przez OĈrodek Grotowskiego (w którym mieĈci siö teĔ sekcja wioĈlarska AZS Politechniki Wrocäawskiej); obecnie dobiega koþca jego moderniza- cja i rozbudowa utrzymana w stylu historyzujñcym (ryc. 3, 4). Zacho- waä siö takĔe sñsiadujñcy z nim, od- mienny stylowo, modernistyczny budynek Akademischer Turmverein ATV, który swojñ ostatecznñ przed- wojennñ formö uzyskaä po przebudowie w 1926 r. (proj. Brix i Mo- shamer); czöĈè obiektu zajmuje ho- tel Wodnik. Niestety, nic nie pozo- staäo ze znajdujñcych siö przy ulicy Na Grobli obiektów restauracyjno- -rozrywkowych Weidendamm i Neu Holland, a na miejscu obszernego établissement Wappenhof, wyróĔ- niajñcego siö salñ widowiskowo- -restauracyjnñ na 1260 osób, po roz- biórce w 1962 r., powstaä Instytut Ni- skich Temperatur i Badaþ Struktural- nych PAN.

Ryc. 2. Historyczne zabudowania portowe przy Zatoce Neptuna w Gäogowie (Ēródäo: materiaäy konkursowe) Fig. 2. Historical marina buildings at the Neptune’s Bay in Glogow

Ryc. 3. OĈrodek Grotowskiego i sekcja wioĈlarska AZS PWr., dawny klub wioĈlarski Wratislavia

(5)

Lepiej zachowane i wyekspo- nowane sñ obiekty poäoĔone po póä- nocnej stronie Odry, wzdäuĔ Grobli Szczytnicko -Bartoszowickiej: Wil- helmshafen i Oderschlössen. Pierw- szy, przy dawnej przystani statków pasaĔerskich, w stylu klasycystycz- nym, ze zwieþczeniem w formie wieĔy, po niedawno ukoþczonym gruntownym remoncie, prezentuje siö okazale⁹. Drugi, poäoĔony bliĔej miasta, przy historycznej przeprawie promowej, od wielu juĔ lat naleĔy do Akademii Wychowania Fizyczne- go. Charakterystyczna bryäa, nawiñ- zujñca formñ do obiektów uzdrowi-

skowych, z werandñ na wysokoĈci pierwszego piötra, przypomina cza- sy ĈwietnoĈci tego obiektu¹⁰.

W Gäogowie stan technicz- ny budynków i ich forma architek- toniczna pozostawiajñ wiele do Ĕy- czenia. Z budynku bosmanatu (Nep- tun) pozostaäa jedynie czöĈè parteru i pierwszego piötra, zniknöäy dwu- spadowy dach i szachulcowa kon- strukcja poddasza; zespóä Tarasów Odrzaþskich, przebudowany po woj- nie i nazwany Neptunem II, funkcjo- nowaä jako restauracja do lat 90. XX wieku, basen zlikwidowano po po- wodzi w 1997 roku.

Ryc. 4. Odrestaurowany emblemat nad wejĈciem do klubu wioĈlarskiego Wratislavia (Ruder-Verein Wratislavia)

Fig. 4. The renovated emblem over the entrance to the rowing club Wratislavia (Ruder-Verein Wratislavia)

Ryc. 5. Dolina rzek Odry i Oäawy – klin zieleni w strukturze przestrzennej Wrocäawia Fig. 5. The valley of two rivers: Odra & Oäawa – a green wedge in Wroclaw’s spatial structure

(6)

Ryc. 6. Widok z Käadki Zwierzynieckiej w kierunku wschodnim – rzeka Odra, tereny Niskich ãñk, Grobla Szczytnicko-Bartoszowicka (po lewej stronie zdjöcia)

Fig. 6. View from the Zwierzyniecka footbridge towards east – Odra river, Niskie ãñki, the Szczytnicka-Bartoszowicka Dyke (on the left side of this photo)

Ryc. 7. Tereny nad Zatokñ Neptuna w Gäogowie, powiñzane z parkami powstaäymi

Reaktywacja

Reactivation

NaleĔy podkreĈliè, Ĕe nad- odrzaþskie tereny Niskich ãñk czy Zatoki Neptuna stanowiñ istotne ogniwo w systemie zieleni obu miast, jako tereny o duĔym znaczeniu bio- cenotycznym i klimatycznym. Wro- cäawskie Niskie ãñki tworzñ zielony klin gäöboko wcinajñcy siö w tkankö urbanistycznñ, który peäni funkcjö korytarza ekologicznego¹¹ (ryc. 5, 6).

W Gäogowie zaĈ tereny wokóä Zatoki Neptuna przedäuĔajñ od póänocnego- -wschodu zielony pierĈcieþ miejskich promenad (ryc. 7).

We Wrocäawiu obszary te sñ co- raz intensywniej wykorzystywane dla

(7)

potrzeb rekreacji i wypoczynku. Wäñ- czone zostaäy w sieè ĈcieĔek rowerowych, säuĔñ spacerom i piknikom.

Stopniowo zmienia siö dostöpnoĈè Odry na tym odcinku i jej wykorzystanie dla uprawiania sportów wodnych; pojawiajñ siö nowe, kameral- ne przystanie (ryc. 8).

Tereny nad Zatokñ Neptuna w Gäogowie sñ bardziej uĈpione, bo inna jest teĔ sytuacja caäego miasta, które po niemal kompletnych (90%) zniszczeniach wojennych dopiero od niedawna szuka sposo- bów na odbudowanie swojej toĔ- samoĈci¹². Jednñ z szans dla popra- wy wizerunku Gäogowa jest wäñcze- nie miasta w szlak odrzaþski i przy- wrócenie rzecznej turystyki. Dla po-

Ryc. 8. Kameralna przystaþ na Niskich ãñkach Fig. 8. The small marina on Niskie ãñki

(8)

trzeb reaktywacji terenów wokóä Za- toki Neptuna ogäoszony zostaä kon- kurs architektoniczny; projekt zagospodarowania tych terenów przed- stawiony przez zespóä Pracowni Studialno -Projektowej, dziaäajñcej w ramach Instytutu Architektury Kra- jobrazu Uniwersytetu Przyrodnicze- go we Wrocäawiu, zyskaä drugñ na- grodö¹³. Idea projektowa zakäadaäa wykorzystanie przyrodniczego i kra- jobrazowego potencjaäu nadodrzaþ- skich obszarów i zagospodarowanie ich pod kñtem turystyki i rekreacji (ryc. 9). Celem zasadniczym byäo odtworzenie przystani statków pasa- Ĕerskich oraz mniejszych pomostów do cumowania äodzi, kajaków oraz rowerów wodnych. Funkcjö mariny miaäyby peäniè, jak kiedyĈ, budynki Neptun I i Neptun II, poddane ada- ptacji i rozbudowie, z zastosowa- niem szkäa, drewna i stali. WejĈcie do zatoki zostaäo zaakcentowane

nowñ wieĔñ widokowñ, z której ta- rasu bödzie moĔna oglñdaè nie tylko dolinö Odry, ale i panoramö miasta (ryc. 10). Zaplanowano, Ĕe oprócz tötniñcej Ĕyciem mariny, w gäöbi zatoki powstanñ: maäy oĈrodek kem- pingowy, Bulwar Mieszczan Gäo- gowskich oraz drewniane pomosty i ĈcieĔki wijñce siö wĈród nadwodnej roĈlinnoĈci. Atrakcjñ majñ teĔ byè ka- meralna zatoka, którñ nazwano Maäñ Wenecjñ i Ogrody na wodzie. Po- zostaäoĈci tradytora kolejowego (budynek wojjskowy do ochrony kolei) przeznaczono na galeriö sztuki, mini lokal gastronomiczny i punkt wido- kowy (ryc. 11). Teren póäwyspu, za- mykajñcy zatokö od póänocy, bödzie säuĔyä rekreacji czynnej, powstanñ tam: ĈcieĔka zdrowia, tor äuczniczy, drogi spacerowe i rowerowe. Caäy obszar wäñczono w sieè istniejñcych juĔ w granicach miasta ĈcieĔek rowerowych. Na wzór berliþskich pomy-

säów znad Sprewy – nie mogäo za- braknñè w Gäogowie i plaĔy.

W zmaganiach projektowych autorom przyĈwiecaäa idea uczynie- nia z Zatoki Neptuna miejsca, gdzie äñczñ siö tradycja i nowoczesnoĈè, kultura, natura i rekreacja, tak jak kie- dyĈ przy Oderterrassen.

Podsumowanie

Conclusion

Zaprezentowane w artykule tereny nadrzeczne dwóch dolnoĈlñ- skich miast moĔna uznaè za repre- zentatywne na tle podobnych ob- szarów znajdujñcych siö w innych oĈrodkach poäoĔonych nad Odrñ.

Cechuje je niewielki stopieþ zurbani- zowania, otwarty krajobraz, natural- ne siedliska roĈlinnoĈci miödzy wa- äami, liczne starorzecza. Mimo utra- ty wiökszoĈci walorów kulturowych,

Ryc. 11. Wizja zagospodarowania terenów wokóä Zatoki Neptuna – widok na zespóä fortyfikacji Ryc. 10. Wizja zagospodarowania terenów wokóä Zatoki Neptuna – widok na zespóä portowy Fig. 10. Spatial development around the Neptune’s Bay – the marina view

(9)

jakie wiñzaäy siö z istnieniem na ich terenie obiektów architektonicznych, sñ one cennym elementem w strukturze przestrzennej obu miast. Aby je odpowiednio wykorzystaè, naleĔy je chroniè pod wzglödem krajobrazo- wym i przyrodniczym, zadbaè o do- bre powiñzania z miastem poprzez sieè tras rowerowych, wäaĈciwe roz- mieszczenie przystani i portów oraz o wysoki poziom artystyczny nowych obiektów architektury zwiñza- nej z oĈrodkami uprawiania sportów wodnych i Ĕeglugñ, dyskretnie wto- pionej w krajobraz.

Przedstawione w artykule zdjöcia i rysunki oprócz archiwalnych fotografii zostaäy wykonane przez autorkö.

The drawings and photos presented in this article except some archival photos were made by the author.

Justyna Zygmunt -Rubaszek Instytut Architektury Krajobrazu

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture

Wroclaw University of Environmental and Life Sciences

Przypisy

1 Periodyk Rzeki – kultura, cywilizacja, histo- ria, wydawany od 1992 r. przez Wyd. Nauk.

„ćlñsk” w Katowicach, poĈwiöcony jest „upo- wszechnieniu wiedzy wynikajñcej z badaþ nad kulturowymi funkcjami rzek oraz problemom aktywnej ochrony ich cywilizacyjnego dzie- dzictwa” (cf. Säowo wstöpne do t. 1). Dotych- czas ukazaäo siö dziewiöè tomów Rzek.

Inne, nowsze pozycje z polskiej literatury na- ukowej dotyczñce kulturowej roli rzek to: Rze- ki. Architektura i krajobraz, 2002, pod red.

Z. Konopki, Wyd. Nauk. „ćlñsk”, Katowice;

Piskozub A., 2001, Rzeki w dziejach cywiliza-

cji, Wyd. Adam Marszaäek, Toruþ; Odra: rzeka i ludzie – wzajemne uwarunkowania na prze- strzeni dziejów, 2008, pod red. E. Nycz i F. Pi- stelok, Wyd. Instytut ćlñski, Opole; Miasto po obu stronach rzeki – róĔne oblicza kultury, 2007, pod red. A. Stawarz, Polskie Towarzy- stwo Etnologii Miasta, Warszawa;

Motyw rzeki jest czösto obecny w poezji, cze- go potwierdzeniem jest: Rzeki. Antologia po- etycka, wybór i opracowanie J. Kolbuszow- ski, Towarzystwo Przyjacióä Polonistyki Wro- cäawskiej, Wrocäaw 1998 (Antologia zawiera jedynie utwory pisarzy polskich); War- to dodaè, Ĕe metafizyka rzeki najgäöbiej chy- ba zostaäa ujöta w poczñtkowych wersach po- ematu Dry Salvages T. S. Eliota. Przytacza- my je tutaj w przekäadzie M. Sprusiþskiego, z tomu T. S. Eliot, 1978, Poezje, Wyd. Lite- rackie, Kraków.

2 Kononowicz W., 1984, Nadodrzaþskie urbanistyczne zaäoĔenia Wrocäawia w XIX- -XX wieku [w:] „Odra we Wrocäawiu”, pod red. O. Czerner, Wrocäaw–Warszawa–Kra- ków–Gdaþsk–ãódĒ; Biþkowska, 2006, Natu- ra i miasto, publiczna zieleþ miejska we Wro- cäawiu od schyäku XVIII do poczñtku XX wie- ku, Muzeum Architektury we Wrocäawiu, Wrocäaw.

3 ãñczna powierzchnia przestrzeni zieleni znajdujñcych siö w bezpoĈrednim sñsiedztwie rzeki, pozyskanych dziöki transformacjom ukäadu komunikacyjnego – przeniesieniu trasy M -30 poniĔej poziomu terenu, wynosi ok.

170 000 m², okres realizacji: lata 2007 -2011;

arch. Mrío we wspóäpracy z West 8 (architekci krajobrazu: Ginés Garrido & Fernando Por- ras) por. New urban spaces, environments for the future, Londyn 2009.

4 Czarnecka -Koäodziej H., referat opubliko- wany w Internecie 24.09.2006: rakowiec.int.

pan.wroc.pl.

5 Tematyce wrocäawskich établissements po- Ĉwiöcona jest obszerna monografia M. Jagieääo- -Koäaczyk Wrocäawskie établissements. Histo- ria i architektura, Oficyna Wyd. PWr., Wro- cäaw 2000. Praca zawiera definicjö, historiö i typologiö tego rodzaju obiektów.

6 Materiaäy przygotowane przez miasto Gäo- gów na potrzeby konkursu na zagospodarowa- nie terenów nad Zatokñ Neptuna w Gäogowie w 2008.

7 Snopek J., 2009, Wrocäaw – zaginiona rze- ka [w:] „Architektura & Biznes” 03/2009.

8 Obiekt po przebudowie prezentowaä siö okazale, a jego wyposaĔenie byäo bogate. Posia- daä m.in. salö klubowñ, pokoje goĈcinne, krö- gielniö oraz ulokowany pod budynkiem basen wioĈlarski, za: M. Jagieääo -Koäaczyk, op. cit., s. 15 -17.

9 Ibidem, s. 75.

10 Ibidem, s. 77.

11 Informator o stanie Ĉrodowiska Wrocäawia, 2002, pod red. K. Smolnickiego, M. Szykasiu- ka, DolnoĈlñska Fundacja Ekorozwoju, Wro- cäaw.

12 Trwajñ prace w Ĉcisäym centrum, gdzie kwartaä po kwartale wznoszone sñ nowe budynki w konwencji zwanej retrowersjñ. Odda- ne juĔ fragmenty uczytelniajñ wprawdzie dawny ukäad urbanistyczny, nowa architektura jawi siö jednak bardziej jako scenografia teatralna niĔ trwaäy element miejsca.

13 Koncepcja projektowa zagospodarowania terenów nadodrzaþskich wokóä Zatoki Neptu- na w Gäogowie zostaäa zaprezentowana w spo- sób szczegóäowy w numerze 3(2008) „Archi- tektury Krajobrazu” w artykule pt. Przywróciè rzekö miastu: Tarasy Odrzaþskie nad Zatokñ Neptuna w Gäogowie. Koncepcja zostaäa wyko- nana przez zespóä autorski w skäadzie: dr inĔ.

arch. P. Amaäowicz, dr inĔ. arch. A. Sobolew- ski, dr inĔ. arch. J. Zygmunt -Rubaszek, przy wspóäudziale studentów Instytutu Architektu- ry Krajobrazu UP we Wrocäawiu: U. Lentner, ã. Dworniczaka, P. Krajewskiego; studentów Wydziaäu Architektury PWr.: E. Patas i ã. Ko- äacza.