Zieleń w krajobrazie kulturowym rynków miejscowości w centralnej Polsce

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Wstñpienie Polski do Unii Eu- ropejskiej i zwiñzany z tym wyda- rzeniem napäyw Ĉrodków ekonomicznych powoduje szybkie zmiany w krajobrazie kulturowym miast, miasteczek i wsi w caäym kraju. Na tem- po przeksztaäceþ krajobrazu miejsco- woĈci skäada siö wiele czynników:

od operatywnoĈci wäadz samorzñdo- wych przez rozwój ekonomiczny re- gionu, po prywatnñ inicjatywö lokalnych spoäeczeþstw. JakoĈè estetycz- na zmian krajobrazowych równieĔ wynika z wielu czynników – nieko- niecznie ekonomicznych i w szere- gu miejscowoĈciach prezentuje siö odmiennie. Uksztaätowane w toku historii elementy krajobrazu kulturowego znikajñ, pojawiajñ siö nowe, a w wielu przypadkach na dzisiejszy wyglñd przestrzeni publicznej wciñĔ wpäyw ma historia. Specyficzny pod wieloma wzglödami jest historyczny i wspóäczesny krajobraz kulturowy maäych miast oraz miejscowoĈci pozbawionych praw miejskich, z któ- rych wiökszoĈè formalnie pozostaje wsiami, ale zachowany ukäad urbanistyczny wpäywa na odbiór krajobrazu jako maäomiasteczkowego. Ob- serwacja przemian krajobrazowych tych oĈrodków pokazuje tendencje charakterystyczne zarówno dla wiök- szych miast, jak i wsi.

Na terenie Polski znajduje siö ponad 300 miejscowoĈci pozbawionych praw miejskich w róĔnych okre-

sach historycznych. Najwiöcej z nich znajduje siö w Polsce centralnej, na terenach objötych zaborem rosyjskim. Na terenach Królestwa Pol- skiego obok przyczyn demograficz- nych i gospodarczych wäadze rów- nieĔ z przyczyn politycznych pozba- wiaäy praw miejskich miejscowoĈci objöte ruchem powstaþczym w 1864 roku. CzöĈè ze wspomnianych miej- scowoĈci odzyskiwaäa prawa miejskie w okresie dwudziestolecia miö- dzywojennego lub po drugiej wojnie Ĉwiatowej i byäy to zwykle miasteczka, którym udaäo siö odbudo- waè podstawy ekonomii i populacjö ludnoĈci. DziĈ zwykle peäniñ rolö re- gionalnych centrów administracyj- nych – gminnych lub powiatowych.

W pozostaäych przypadkach miej- scowoĈci pozostajñce pod wzglödem formalno -prawnym wsiami, staäy siö oĈrodkami gminnymi lub wciñĔ po- zostajñ wsiami o znacznej roli w ob- röbie powiatu.

Charakterystycznym terenem dobrze obrazujñcym róĔnorodnoĈè procesów przeksztaäceþ dawnych zespoäów urbanistycznych jest obszar dawnej guberni piotrkowskiej w centralnej Polsce, obejmujñcy dziĈ tereny czöĈci województw äódzkiego, Ĉlñskiego i mazowieckiego. Guber- nia piotrkowska utworzona w 1867 roku obejmowaäa osiem powiatów:

piotrkowski, czöstochowski, bödziþ- ski, äaski, brzeziþski, rawski, äódzki i najwiökszy z nich nowo -radomski (obecnie: radomszczaþski)¹. Na jej obszarze znajduje siö prawie czter- dzieĈci miejscowoĈci pozbawionych

Z ie le ñ w k ra jo b ra zi e k ul tu ro w ym ry nk ó w m ie js co w o œc i w c en tra ln ej P o lsc e Se b a st ia n W ró b le w sk i

Greenery in

Cultural Landscape

of Town Markets

in Central Poland’s

Settlements

(2)

w ramach ukazów z lat 1869–1870 praw miejskich. Ich wspólnñ cechñ jest podobny krajobraz kulturowy o wspólnych elementach takich jak:

zachowany w caäoĈci lub czöĈci ukäad urbanistyczny, zazwyczaj po- chodzñcy z czasów lokacji z XIV–XV w., maäomiasteczkowa zabudowa mieszkalna i usäugowa pochodzñcñ przede wszystkim z koþca XIX w.

oraz z róĔnych dekad XX w., podobny sposób formowania przestrzeni publicznej skupionej wokóä miejsc pamiöci narodowej lub maäej architektury sakralnej, etc. W poäudniowej czöĈci dawnej guberni lepiej zacho- waäy siö ukäady urbanistyczne oraz wiöcej zabudowy miejscowoĈci po- chodzñcej z koþca XIX w. i przeäomu wieków, niĔ dwudziestowiecznej².

Innym wspólnym elementem jest podobne uksztaätowanie przestrzeni rynkowej wypeänionej strefa- mi zieleni w okresie po 1945 roku.

Zieleñ w uk³adzie przestrzennym miejscowoœci

Greenery structures in the spatial system of settlement

Zieleþ wewnñtrz przestrzeni kulturowej maäych miast centralnej Polski pojawia siö stosunkowo póĒ- no. Jednñ z cech krajobrazu kulturowego miejscowoĈci byäo uloko- wanie rozmaitych form zieleni poza ukäadem urbanistycznym. Zachowa-

ne mapy pochodzñce sprzed okresu powstania listopadowego czösto ukazujñ tereny zieleni w postaci du- Ĕych obszarów ogrodów i äñk naleĔñ- cych do rzñdu, duchowieþstwa lub mieszczan. Tereny rzñdowe zarzñ- dzane przez oĈrodki lokalnej admi- nistracji säuĔyäy gäównie jako pastwi- ska i jako takie wäaĈciwie pozbawione byäy zwartych grup zieleni wysokiej. NajczöĈciej jednak byäy to ogrody warzywne, rzadziej sady, dlatego stanowiäy jedynie otwarte przedpo-

le w odbiorze panoram miejskich, bez wpäywu na wewnötrzny krajobraz miasta.

W okresie napoleoþskim zainicjowana zostaäa akcja obsadzania dróg prowadzñcych do miast, a säu- Ĕñcym celom wojskowym, szpalerami drzew. Jednak i tak wiökszoĈè alei tego typu powstawaäo w tym okresie w prywatnych majñtkach ziemskich niĔ w okolicach maäych i zuboĔo- nych miejscowoĈci.

Ryc. 1. Fragment mapy Przyrowa z 1826 r. (Ēródäo: Archiwum Paþstwowe w Czöstochowie, Zbiór map i planów, nr zesp. 393 sygn. 4) z oznaczonymi terenami ogrodów warzywnych, äñk i pastwisk naleĔñcych zgodnie z legendñ do rzñdu, duchowieþstwa, mieszczaþstwa i Ĕydów. DuĔe tereny ogrodów naleĔñce do duchowieþstwa (kolor bladoniebieski) skupiajñ siö gäównie w dwóch obszarach – przy koĈciele – naroĔnik rynku oraz w póänocnej czöĈci obrzeĔy miasta (mapa jest przeorientowana – póänoc znajduje siö po lewej stronie). Zachodnie granice miasta stanowiñ tereny ogrodów warzywnych rzñdowych (kolor róĔowy), które czöĈciowo graniczñ z terenami koĈcielnymi (autor fotografii: A. P. Czöstochowa)

Fig. 1. Fragment of the map of Przyrów from 1826 (source: Archiwum Paþstwowe w Czöstochowie, Zbiór map i planów, nr zesp. 393 sygn. 4) with colour – marked terrains of vegetable garden, meadows, pasturelands belonging, according to the map legend, to government, clergy, bourgeoise and Jews. Large areas of clergy – gardens (pale-blue colour) could be found mainly in two places – near the church (corner of the market) and in the north part of the town ( map is reoriented – north is at the left side). Western borders of the town are the terrains of governmental vegetable-gardens (rose-colour) which partly are connected to church terrains (photo by A. P. Czöstochowa)

(3)

Cmentarze i tereny koœcielne

Cemeteries and church-areas

Do XIX w. jedynymi terenami pozwalajñcymi w obröbie przestrzeni urbanistycznej miasteczek na funkcjo-

nowanie zieleni byäy cmentarze przy koĈcioäach zazwyczaj lokalizowanych w najbliĔszym kwartale zabudowy lub przy jednej z pierzei rynku, czösto wizualnie i komunikacyjnie powiñzane z przestrzeniñ urbani- stycznñ rynku. Akcja likwidowania cmentarzy przykoĈcielnych i prze-

noszenia ich poza obröb zespoäów mieszkalnych, choè zainicjowana w koþcu XVIII w., w zaborze rosyjskim przyjöäa siö dopiero w II poä. XIX w.

Wzrost demograficzny w ostatnich dekadach XIX w. spowodowaä po- trzebö powiökszenia lokowanych wczeĈniej cmentarzy i jednoczeĈnie powiökszenie grup zieleni wysokiej na obrzeĔu miejscowoĈci³. Proces ten nie miaä jednak wiökszego wpäywu na formö i uksztaätowanie zieleni przy maäomiasteczkowych koĈcio- äach, które niemal od czasu fundacji (niezaleĔnie od faktu czy miaäa ona miejsce w Ĉredniowieczu czy ko- Ĉcióä powstawaä na fali oĔywienia religijnego II poä. XIX w. lub póĒniej) otoczone byäy wysokimi drzewami.

Poczñtkowo impuls obsadzenia koĈcioäa drzewami wynikaä z zale- ceþ „higienicznych” niwelujñcych wpäyw „zäego powietrza” cmentarza⁴. W XIX w., po likwidacji pochówków przykoĈcielnych, wynikaä wyäñcznie z przyczyn estetycznych i okazaä siö najbardziej trwaäym elementem krajobrazu kulturowego zwiñzanym z zieleniñ, funkcjonujñcym do dzisiaj czösto w niezmienionej formie. Ob- raz zatopionej w zieleni bryäy koĈcio- äa wciñĔ pozostaje archetypicznym widokiem i wiele wspóäczesnych realizacji architektury sakralnej stara siö nawiñzywaè do niego, a tereny przykoĈcielne wciñĔ majñ lepiej zaprojektowane grupy zieleni od oto- czenia (Gorzkowice, Wolbórz, JeĔów etc.). Negatywnymi, nieumotywowa- nymi historycznie elementami, które pojawiäy siö w strefie przykoĈcielnej Ryc. 2. Lelów, widok na koĈcióä z rynku, stan w poä. XX w. (fotografia ze zbiorów Konserwatora

Wojewódzkiego w Katowicach, delegatura w Czöstochowie – sygn. akt nr 4702)

Fig. 2. Lelów, view from the market square to the church, photo dated around 1950 (picture from the archive of the Voivodeship Conservator in Katowice, delegacy in Czöstochowa – signature act No. 4702)

Ryc. 3. Lelów, widok pierzei rynkowej w poä. XX w., zachowany fragment szpaleru drzew na obrzeĔu, Ĉrodek rynku pozostaje pusty (fotografia ze zbiorów Konserwatora Wojewódzkiego w Katowicach, delegatura w Czöstochowie – sygn. akt nr 4702)

Fig. 3. Lelów, view of the market frontage around 1950, one lane of trees could be observed at the side of market, while center remains empty (picture from the archive of the Voivodeship Conservator in Katowice, delegacy in Czöstochowa – signature act No. 4702)

(4)

zieleni w II poä. XX w. i na poczñtku obecnego stulecia staäy siö drzewa iglaste, zastöpujñce wystöpujñce wczeĈniej gatunki drzew liĈciastych (Tuszyn, Kamieþsk lub Lelów), a takĔe niemal caäkowita eliminacja drzew wysokich z terenu przykoĈcielnego (Kazimierz k. ãodzi)⁵.

Zieleñ w strefie rynku

Greenery in the market sphere

W przeciwieþstwie do krajobrazu wsi, w której wystöpujñ tereny zieleni prywatnej na granicy strefy publicznej i prywatnej, w formie ogródków przydomowych – krajobraz maäomiasteczkowy däugo byä pozbawiony form zieleni, czy to publicznej czy prywatnej w przestrzeni ogólnodostöpnej. Ogrody uĔyt- kowe, jeĈli wstöpowaäy, to lokali- zowane byäy w gäöbi wydäuĔonych parceli, z dala od strefy publicznej.

Pozbawienie praw miejskich i upa- dek maäych miast w okresie popo- wstaniowym, choè de facto zmieni- äo dawnych mieszczan w rolników, nie zmieniäo przestrzeni publicznej pozbawionej zieleni w obröbie dawnych miasteczek.

Odröbnym zagadnieniem jest zieleþ w obröbie rynków miasteczek. Czösto do poäowy ubiegäego wieku gäówny rynek czy plac osa- dy, funkcjonowaä jako targowisko.

JuĔ w okresie po pierwszej wojnie Ĉwiatowej, wraz z problemami zwiñ-

Ryc. 4. Wolbórz, czöĈè rynku z pomnikiem i zieleniñ w ukäadzie geometrycznym (fot. S. Wróblewski) Fig. 4. Wolbórz, part of the market with monument and geometric plan of green area (photo by S. Wróblewski)

Ryc. 5. Inowäódz, widok dawnego rynku, zieleþ niszczy integralnoĈè wnötrza urbanistycznego, pierzeje rynkowe sñ niewidoczne, nawierzchnia zdegradowana (fot. S. Wróblewski)

Fig. 5. Inowäódz, view of the former market, the greenery destroys integrity of the urban-interior, market-frontages are invisible and the surface degraded (photo by S. Wróblewski)

(5)

zanymi z odbudowñ miejscowoĈci po wojnie, pojawiäo siö wiele pu- blikacji postulujñcych poprawienie krajobrazu miasteczek poprzez usu- niöcie okresowego handlu, na tereny poza zwartym ukäadem przestrzennym⁶, jednak dopiero w piñtej i szó- stej dekadzie XX w., po powstaniu poza obröbem miejscowoĈci nowych placów targowych, proces ten osta- tecznie zaistniaä na omawianym terenie. Ciñgäa obecnoĈè zwierzñt i duĔe grupy ludzi powodowaäy brak trwaäej zieleni w przestrzeni rynku. Pierwsze drzewa w obröbie przestrzeni rynkowej pojawiajñ siö u schyäku XIX w. lub w okresie dwudziestolecia miödzywojennego. Artur Kuehnel zalecaä sadzenie jako najbardziej wäaĈciwych gatunków akacji oraz gäogów, a pomijanie bardzo popular- nych w tym okresie kasztanowców:

Kasztany nie sñ stosowne, poniewaĔ rozrastajñ siö ogromnie zasäaniajñc widok domów i wystawy sklepo- we dodajñc, Ĕe wiöksze drzewa

sprawdzñ siö w wiökszych rynkach, bowiem …w rynku duĔym najwäaĈci- wiej zaäoĔyè skwery, ĈcieĔki, trawni- ki, kwietniki, posadziè drzewa i krze- wy, pozostawiajñc wokóä szerokie drogi dla ruchu, a poĈrodku miejsce na obchody religijne i narodowe⁷. Poczñtkowo zieleþ skupia siö wokóä figur sakralnych, pomników, form maäej architektury takich jak studnie miejskie, a wiöc w strefach, w któ- rych nie byäy naraĔone na uszko- dzenia zwiñzane z komunikacjñ i handlem targowym. W okresie przeäomu wieków XIX i XX elementy tzw. maäej architektury w obszarze rynku, nie byäy staäym elementem krajobrazu, a ich lokalizacja w duĔej mierze byäa przypadkowa i rzadko zwiñzana kompozycyjnie z pozosta- äymi elementami przestrzeni rynku, stñd staäym odczuciem estetycznym byäo wraĔenie pustki w przestrzeni Ĉródrynkowej, choè w innych regio- nach dominowaäy kramy i budki handlowe, czösto krytykowane w prasie

i publikacjach krajowych jako elementy wyjñtkowo nieestetyczne. We wczeĈniejszych okresach przestrzeþ wnötrza rynku wypeäniona byäa innymi obiektami kubaturowymi. Ratu- sze, kramy i inne obiekty handlowe wykonane byäy przewaĔnie z drewna i zostaäy rozebrane w okresie powstania listopadowego lub bezpoĈrednio po nim. W póĒniejszych w omawianym regionie dekadach obiekty te nie zostaäy zastñpione innymi formami kubaturowymi.

Kolejnym etapem, czösto po- wtarzanym po drugiej wojnie Ĉwia- towej (Krzepice, Mstów) byäo poja- wienie siö zieleni w formie szpalerów lub czöĈciej pojedynczych drzew przy pierzejach rynkowych. Na pod- stawie wzorów wielkomiejskich pojawiajñ siö szpalery niewysokich, strzyĔonych drzew z gatunków li- Ĉciastych (czasem teĔ owocowych) przy ulicach i drogach dojazdowych do rynków. Okres drugiej wojny Ĉwiatowej i trzech dekad po niej nie przynosi wiökszych zmian. Po- wierzchnia placów rzadko pokrywa bruk, najczöĈciej nawierzchnia wykonana jest z kamieni polnych, czasem gruntowa. W kolejnych dekadach XX w. teren rynku opuszczony przez targi jest wzorem wielkomiejskich skwerów, obsadzany zieleniñ zarówno wysokñ jak i niskñ – czösto o ukäadach liniowych szpalerów lub alei (Inowäódz, Wolbórz, Kamieþsk, Kazimierz k. ãodzi⁸) lub wröcz o cha- otycznych formach. Przypadkowa i zagöszczona, nieuporzñdkowana zieleþ na poczñtku XXI w. wciñĔ Ryc. 6. Bödków, przykäad negatywnej kompozycji nawierzchni i braku caäoĈciowej koncepcji zagospodarowania publicznej strefy miejscowoĈci z chaotycznñ zieleniñ (fot. S. Wróblewski)

Fig. 6. Bödków, an example of negative composition of pavement and lack of complete design of the whole public area in the settlement with chaotic greenery (photo by S. Wróblewski)

(6)

jeszcze rozbija optycznie przestrzeþ urbanistycznñ wielu rynków (Janów, Olsztyn, Rozprza etc.).

Wspó³czesne projekty rewaloryzacji rynków

Contemporary designs of market-area revalorizations

Po wstñpieniu Polski do Unii Europejskiej pojawiajñ siö projekty rewaloryzacji przestrzeni rynkowej obejmujñce szereg rozwiñzaþ:

od nowej aranĔacji rynków po nie- wielkie korekty. Obok dobrych roz- wiñzaþ, pojawiajñ siö niepoprawne estetycznie kompozycje, niezgodne z historycznym charakterem wnötrz rynkowych. Podstawowym proble- mem projektowym w tworzeniu no- wego krajobrazu gäównego wnötrza krajobrazowego miejscowoĈci jakim jest rynek, jest pogodzenie dwóch za- daþ jakimi sñ: z jednej strony odda- nie historycznego charakteru wnö- trza, zgodnie z zaleceniami konser- watorskimi, a z drugiej dostosowa- nie wnötrza rynkowego do dzisiejszych potrzeb spoäecznych. Czö- sto zalecenia konserwatorskie nie pokrywajñ siö z potrzebami i przy- zwyczajeniami lokalnej spoäeczno- Ĉci, dla których gösta zieleþ w obrö- bie rynku jest nie tylko akceptowal- na, ale wröcz, z uwagi na brak tere- nów zieleni publicznej w miejscowo- Ĉciach, poĔñdana. Ponadto wzorzec kulturowy rynku o przestrzeni wypeä- nionej obiektami kubaturowymi, po-

chodzñcy sprzed poäowy XIX w. lub o dominujñcej pustej przestrzeni, jaki funkcjonowaä przez prawie stulecie po powstaniu styczniowym do XX w.

zatarä siö w ĈwiadomoĈci spoäecznej.

Innym zagadnieniem pozostaje pro- blem jakoĈci budownictwa, tworzñ- cego pierzeje rynkowe – zwykle po- chodzñcego z XX w., pozbawione- go cech estetycznych. Po usuniöciu zieleni brzydota wspóäczesnej i dwudziestowiecznej zabudowy czösto zostaje wyeksponowana w nadmier- ny sposób. Wspóäczesne wyobraĔe- nia przestrzeni publicznej wydajñ siö byè takĔe ĈciĈle powiñzane z obecno- Ĉciñ róĔnych form zieleni.

Prace rewaloryzacyjne i projekty przeksztaäceþ przestrzeni rynkowych moĔna ogólnie podzieliè na dwa rodzaje: koherentne prze-

ksztaäcenie przestrzeni rynkowej z projektem nowej zieleni i z zachowanymi pojedynczymi drzewami z nasadzeþ dwudziestowiecznych (Krzepice, Mstów, ēarki, Koniecpol, Przyrów i Käobuck oraz do pewne- go stopnia Lutomiersk, gdzie gäów- ny plac miejski jest jednoczeĈnie pö- tlñ tramwajowñ) i korekty zadrzewie- nia z wprowadzeniem niewielkich zmian w ukäadzie nawierzchni lub kompozycji rynku (JeĔów, Bödków, Kazimierz, Widawa, Szczerców oraz projekty w realizacji – Rzgów i Päaw- no). Wiele miejscowoĈci wciñĔ cze- ka na caäoĈciowy projekt rewaloryzacji lub trwajñ prace budowlane.

Przykäadowo w Kamieþsku, Gorzko- wicach i Olsztynie dokonano jedynie niewielkich korekt nawierzchni pieszych wzdäuĔ pierzei rynkowych

Ryc. 7. Lelów, wnötrze rynku z przypadkowym ukäadem nowych nawierzchni, form tzw. maäej architektury, pozbawione projektu zieleni (fot. S. Wróblewski)

Fig. 7. Lelów, interior of market with the random design of new pavements, forms of so called

“small architecture” and devoid of the design of the greenery (photo by S. Wróblewski)

(7)

w istniejñcych wczeĈniej ukäadach komunikacji pieszej i koäowej, pozo- stawiajñc dotychczasowñ zieleþ w jej chaotycznej formie. W pozostaäych miejscowoĈciach (Inowäódz, Wol- bórz, Rozprza, Janów) pozostawiono zieleþ w ukäadach z koþca XX w.

z niewielkimi korektami zadrzewie- nia i wprowadzeniem zieleni niskiej oraz róĔnych form maäej architektury.

Brak celowej kompozycji zieleni przekäada siö na wraĔenie zaniedba- nia caäoĈci rynku, a przez to i caäoĈci miejscowoĈci. Rynki miasteczek za- wsze pozostawaäy reprezentacyjnymi przestrzeniami Ĉwiadczñcymi o lokalnych spoäecznoĈciach. Wspóäczesne projekty rewaloryzacji sñ kosztow- nymi inwestycjami. Wäadze lokalne czösto majñ inne – waĔniejsze prio- rytety zwiñzane z infrastrukturñ niĔ przeksztaäcenia rynków, stñd w wielu miejscowoĈciach powstaje wraĔenie prowizorycznych decyzji.

Prowizoryczny charakter majñ czynnoĈci wäadz gminnych zwiñzane z zieleniñ w rynkach Janowa i Olsz- tyna k. Czöstochowy. Oba dawne miasta majñ podobne rozwiñzania przestrzeni rynkowej z zagöszczo- nñ zieleniñ wysokñ i w obu przypadkach powstaäy juĔ projekty przebudo- wy rynków. Projekty rewaloryzacji obejmujñ redukcjö iloĈci zadrzewie- nia przy caäkowitym przeksztaäceniu päyty rynków, ale z pozostawieniem wielu drzew. Dotychczasowe prace to przede wszystkim wprowadzenie tymczasowych kwietników. W Jano- wie ponadto juĔ wprowadzono zgod-

nñ z regionalnym charakterem obu- dowö studni.

Rynki w Wolborzu i Inowäodzu obsadzone regularnym ukäadem zieleni – uzupeäniono w ostatnich latach kwietnikami, niestety bez zmian w ukäadzie nawierzchni. Wolborskie zaäoĔenie rynkowe z oryginalnym umiejscowieniem koĈcioäa w centrum obecnego placu Wäadysäawa Jagieääy, podzielone optycznie zosta- äo przez koĈcióä na dwie czöĈci: jed- nñ stanowi plac przedkoĈcielny z ro- dzajem skweru o swobodnym ukäa- dzie zieleni wysokiej, uzupeänionej w 2010 roku o pomnik grunwaldzki z duĔym kwietnikiem i nawierzchniñ Ĕwirowñ oraz drugñ z bardzo formal- nym planem placu o geometrycznym ukäadzie ĈcieĔek, których nawierzchni nie wymieniono w trakcie prac drogowych w miejscowoĈci w ostatnich latach. Przed 1945 r. w tej czö- Ĉci rynku znajdowaäy siö jedynie po- jedyncze drzewa przy pierzejach oraz zieleþ na terenie ogrodzonym przy koĈciele, centrum stanowiäa jak w wiökszoĈci rynków – pusta prze- strzeþ. W 1953 r. przy okazji fundacji pomnika Andrzeja Frycza Modrzew- skiego powstaäo wyjñtkowe zaäoĔe- nie zieleni o ukäadzie odwoäujñcym siö do francuskich skwerów miejskich opartym na kilku osiach – gäów- nej prostopadäej do däuĔszego boku placu – zamkniötej pomnikiem oraz dwóch przekñtnych. Osie wewnötrz- ne oraz pierzeje zostaäy obsadzone drzewami przede wszystkim jesio- nami (z gat. Fraxinus Excelsior) oraz lipami (Tilia grandifolia), uzupeänio-

ne trawnikami i regularnym kwietnikiem wokóä pomnika. Przy odpo- wiedniej pielögnacji – radykalnym przyciöciu i uformowaniu drzew oraz wymianie nawierzchni ten ukäad zieleni mógäby pozostaè w niezmienionej, klasycznej formie bez przeksztaä- ceþ jako unikatowy przykäad kompozycji zieleni w rynku.

Plac Kazimierza Wielkiego w Inowäodzu to rynek o ksztaäcie wydäuĔonego prostokñta. W okresie PRL -u obsadzony zostaä kilko- ma szpalerami drzew wzdäuĔ däuĔ- szych boków placu. Niestety szpalery – obok drzew liĈciastych (lipy sze- rokolistne – Tilia grandifolia i jarzñb pospolity – Sorbus aucuparia) ufor- mowano z drzew iglastych – Ĉwier- ków i sosen z dominujñcym w pa- noramie rynku – Ĉwierkiem srebrnym (Picea pungens), co przy braku od- powiedniej konserwacji drzew spo- wodowaäo caäkowite zatarcie odbio- ru placu jako wnötrza krajobrazowego. Nadmiernie rozroĈniöta zieleþ za- säania pierzeje rynkowe, a zacienie- nie i zagöszczenie zieleni powoduje zniszczenie ukäadu wnötrza oraz brak moĔliwoĈci zagospodarowania powierzchni placu. Zieleþ uzu- peäniono o kwietniki w postaci okrñ- gäych klombów oraz maäñ architek- turö (sztampowy projekt studni miejskiej) w centralnym obszarze rynku, niestety dziaäania te nie przekäadajñ siö na polepszenie walorów krajobrazowych dawnego rynku, w którym konieczne byäoby usuniöcie wiök- szoĈci drzew. Lepiej wyglñda zie- leþ publiczna zaprojektowana w in-

(8)

nych czöĈciach miejscowoĈci (oko- lice zamku oraz synagogi) w ostatnich latach.

NieduĔe korekty w zachowanych ukäadach zieleni poäñczone z wymianñ nawierzchni, a i czöĈcio- wo zmianñ ukäadu osi kompozycyj- nych, przeprowadzono w wiökszo- Ĉci miejscowoĈci. Czösto jest to ra- czej wyrazem braku koncepcji ide- owej a nie braku Ĉrodków finansowych. Przykäadowo w rynku w Ka- mieþsku uzupeäniono przypadkowy ukäad zieleni Ĉródrynkowej o dodatkowe elementy zwiñzane z podkre- Ĉleniem osi kompozycyjnej pomnika koĈciuszkowskiego – takie jak szpa- ler niskich tui (Thuja plicata) i in- nych krzewów ozdobnych wzdäuĔ krótkiej alejki prowadzñcej do niego, co jednakĔe sprawia wraĔenie pogäöbienia przestrzennego chaosu i podkreĈla brak caäoĈciowej koncepcji zagospodarowania przestrzeni rynku. W przypadku tej miejscowo- Ĉci dominujñce w krajobrazie wnö- trza pozostajñ nasadzenia wysokich drzew (wierzby – róĔne gatunki Salix) z okresu PRL -u, a nie ukäad urbanistyczny, pierzeje czy pomniki z centrum rynku. Chaotyczny ukäad zieleni zaciera równieĔ perspektywy wido- kowe na najwaĔniejszy zabytek miej- scowoĈci jakim jest koĈcióä. W mniej- szym stopniu ingerowano w ukäad zieleni w rynku w Gorzkowicach, gdzie wäaĈciwie jedynym dziaäa- niem byäa wymiana nawierzchni par- kingów otaczajñcych zieleþ w Ĉrod- ku rynku. Caäkowity brak ingerencji w ukäadzie zieleni na gäównym placu Ryc. 8. Mstów, nowe wnötrze rynku z nowñ zieleniñ w ukäadach szpalerowych (fot. S. Wróblewski) Fig. 8. Mstów, new interior of the market- square with trees in lines (photo by S. Wróblewski)

Ryc. 9. Krzepice, wnötrze rynku z nowym geometrycznym ukäadem zieleni i zachowanymi szpalerami drzew w ukäadzie przy pierzei rynkowej (fot. S. Wróblewski)

Fig. 9. Krzepice, interior of the market-square with the new, geometric plan of greenery and well preserved lines of trees at the side of market (photo by S. Wróblewski)

(9)

miejskim i okolicach koĈcioäa to tak- Ĕe cecha przestrzeni urbanistycznej w Bödkowie, gdzie bezrefleksyjnie wprowadzono ĈcieĔki z kostki beto- nowej, bez wytyczonych celowo osi kompozycji, prowadzñce do wejĈcia na teren koĈcioäa urwane w miejscu zachowanego ukäadu bruku z kamieni polnych. W przyszäoĈci przy- daäby siö projekt powiñzania przestrzeni rynkowej o nowych rozwiñ- zaniach zieleni ze strefñ poäoĔonych przy rynkach koĈcioäów, tak aby po- äñczyäy siö w obröbie wspólnej strefy przestrzeni publicznej.

Przykäadem poĈredniego roz- wiñzania, przy braku funduszy na ca- äoĈciowy projekt rewaloryzacji, sñ prace w rynku w Lelowie. Lelow- ski rynek jeszcze w latach 60. XX w.

funkcjonujñcy jako pusta przestrzeþ z pojedynczymi drzewami posadzo- nymi po 1945 r. przy pierzejach, w latach 70. ubiegäego wieku obsadzony zostaä drzewami (gäogi, lipy,

jesiony) w centrum z dodatkowo za- äoĔonym trawnikiem. Prace z ostatnich lat obejmowaäy przerzedzenie drzewostanu i wprowadzenie no- wego ukäadu ĈcieĔek w obröbie päy- ty rynku. CaäoĈè zaäoĔenia miaäa siö odwoäywaè do estetyki skweru, niestety pozostawienie duĔych terenów trawnika oraz wprowadzenie katalo- gowych elementów maäej architektury jak äawki, Ĉmietniki w przypadkowych miejscach, kamienny gäaz w centrum zaäoĔenia oraz uĔycie be- tonowej kostki jako nawierzchni Ĉcie- Ĕek, zdecydowanie stanowiñ o prowincjonalnym charakterze caäoĈci.

Bezrefleksyjne uĔycie pojedynczych krzewów rododendronów w równie przypadkowych miejscach trawnika Ĉwiadczy o braku jakiegokolwiek czynnika projektowego. O przerwa- niu tradycji miejsca Ĉwiadczy takĔe brak drzew przy pierzejach – w efek- cie powstaäa prowizoryczna i nie- ciekawa hybryda skweru miejskie-

go. W zbliĔony sposób potraktowa- no rynek w Kazimierzu k. ãodzi czy Widawie, gdzie podobnie jak w Lelo- wie podkreĈlono przekñtne osie rynku przy pomocy ĈcieĔek z kostki be- tonowej. W Ĕadnym przypadku osie te nie sñ widokowo zamkniöte inte- resujñcymi obiektami, a ich wytycze- nie nie wydaje siö wynikaè z czynnika projektowego. Nie wprowadzono takĔe innych, waĔnych elementów czy to maäej architektury czy zieleni Ĉredniowysokiej, która ewentualnie mogäaby dopeäniè wyglñd skwerowy nadany rynkom po drugiej wojnie Ĉwiatowej. ZbliĔone dziaäanie podjö- to w JeĔowie – gdzie jednak zachowano wielkie przestrzenie trawni- ków, wprowadzono kuriozalny ogró- dek z krzewami i kwietniki w przypadkowych miejscach, co nadaäo caäoĈci wraĔenie prowincjonalizmu i nijakoĈci.

Mniej trywialne dziaäania obecnie w fazie wykonywania podjöto w rynkach w miejscowoĈciach Päaw- no i Rzgów. W Rzgowie wstöpnie po- szerzono gäównñ oĈ rynku zamkniö- tñ w ostatnich latach budynkiem ad- ministracji. Nawierzchnia powstaäa wzdäuĔ nowej osi wykonana zosta- äa z kamienia. W Päawnie podobnie podkreĈlono centrum zaäoĔenia rynkowego z pomnikiem oraz znacznie przeĈwietlono drzewostan.

W miejscowoĈciach Koniecpol i Przyrów przeprowadzono zdecydowanie wiöksze prace rewaloryzacje rynków o róĔnym podejĈciu do zieleni. Koniecpolski rynek po konsulta- cjach spoäecznych zachowuje duĔñ Ryc. 10. Käobuck, zachowane drzewa w rynku pochodzñce z nasadzeþ z lat 70. XX w. oraz nowy ukäad zieleni wprowadzonej w postaci szpaleru (fot. S. Wróblewski)

Fig. 10. Käobuck, the preserved trees from the 70ties of the 20th century in the market area and introduced new tree-line

(photo by S. Wróblewski)

(10)

czöĈè wielogatunkowego drzewostanu z XX w. Zachowane i uzupeänione zostaäy szpalery pierzejowe. Zacho- wano równieĔ zieleþ na prawie po- äowie päyty rynkowej tworzñc zaäo- Ĕenie skwerowe. W pozostaäej czö- Ĉci päyty rynkowej zachowano poje- dyncze okazy drzew (gäównie z gat.

gäóg – Crataegus laevigata) w otwar- tej reprezentacyjnej przestrzeni, pod- kreĈlonej ukäadem nawierzchni bru- kowej i dekoracyjnymi elementami maäej architektury. Zieleþ w drugiej czöĈci päyty rynkowej z jednej strony stanowi kurtynowe täo dla pomnika z 2003 r., z drugiej jednak strony wciñĔ ma charakter bardziej parko- wy niĔ skwerowy, co nadal wizualnie nie tworzy jednorodnego wnö- trza krajobrazowego. W obröb rynkowej zieleni wkomponowany zo- staä plac zabaw dla dzieci, a istnie- jñca zieleþ pozwoliäa na czöĈciowe ukrycie typowych elementów placu zabaw. Warta uwagi jest realiza- cja zieleni niskiej wprowadzonej we wspóäczesnej aranĔacji, w strefie po- miödzy zachowanñ zieleniñ a prze- strzeniñ reprezentacyjnñ, co pozwo- liäo na stonowanie przejĈcia pomiö- dzy wysokimi drzewami a päytñ nawierzchni.

W Przyrowie rynek po pracach rewaloryzacyjnych cechuje siö nad- miarem form zarówno kubaturo- wych, jak i nawierzchni i materiaäów.

Pozostawiono dwa drzewa (jesiony) z nasadzeþ z okresu PRL -u oraz wprowadzono szpalery karäowatych drzew (klony – Acer) po dwóch stro- nach placu. Niestety takĔe reszta zie-

leni zaprojektowanej w postaci traw- ników i kwietników w przypadkowych ukäadach caäkowicie nie przy- staje do reprezentacyjnego wnötrza rynku. Bäödem byäo poprowadzenie tylko dwóch szpalerów drzew jedynie po wewnötrznej stronie rynku, a nie takĔe przy pierzejach. Ponad- to szpalery te sñ zbyt rozrzedzone, a drzewa rachityczne, aby mogäy od- grywaè waĔnñ rolö kompozycyjnñ.

DuĔñ rolö we wäaĈciwym odbiorze przestrzeni rynkowej odgrywa obok zieleni nawierzchnia. Kost- ka betonowa wciñĔ pozostaje elementem prowincjonalnym i depre- cjonujñcym ukäad przestrzeni rynkowej, podczas gdy nawierzchnia wykonana z kamienia nawet w prostych ukäadach sprawia wraĔenie szlachet- noĈci kompozycji.

Jednymi z lepszych w regionie rozwiñzaþ rewaloryzacyjnych ryn-

ków sñ prace w rynkach w miejsco- woĈciach Mstów, Krzepice i ēarki.

We Mstowie konsekwentne i ry- gorystyczne uporzñdkowanie form nawierzchni z päyt granitowych o czytelnym, graficznym ukäadzie szachownicowym, a takĔe wprowadzenie w minimalny sposób maäej architektury, spowodowaäo nie tylko zgodny z wytycznymi konserwa- torskimi ukäad (odwzorowujñcy hi- storyczne trakty komunikacyjne), ale równieĔ zyskaäo spoäecznñ ak- ceptacjö. Niebagatelnñ rolö w nowym ukäadzie rynku odgrywa zie- leþ. Z dawnego ukäadu pozostawiono kilka duĔych drzew (lipy, jesiony), które tworzñ dwie grupy: jednñ otaczajñcñ, a jednoczeĈnie stanowiñ- cñ täo dla pomnika Adama Mickiewi- cza i drugñ tworzñcñ cieþ przy przy- stanku autobusowym i przestrzeni do gry w szachy. Obie grupy wysokich drzew znalazäy siö na obrzeĔach

Ryc. 11. ēarki, nowa kompozycja gäównego rynku (fot. S. Wróblewski) Fig. 11. ēarki, new composition of the main market (photo by S. Wróblewski)

(11)

päyty rynku, którego centrum pozo- staäo otwarte. Ponadto wprowadzono dwa szpalery niskich drzew: je- den przy pierzejach ze strzyĔonych klonów (Acer platanoides) i dodat- kowy po drugiej stronie dróg komu- nikacyjnych biegnñcych przy pierzejach rynkowych z trzech Ĉliw wiĈnio- wych o czerwonawych liĈciach (Pru- nus cerasifera), co kolorystycznie wy- róĔnia dwie strony rynku. Ograniczo- na zostaäa wielkoĈè trawników do mi- nimum bödñcego wäaĈciwie terenem zapewniajñcym dostöp wody i chro- niñcym system korzeni zachowanych drzew. KaĔde drzewo z wewnötrzne- go szpaleru otrzymaäo dekoracyjnñ oprawö ochronnñ tworzñcñ dodat- kowñ formö przestrzennñ we wnötrzu rynku, a liniowy charakter szpalerów wspóägra z geometriñ planu rynku.

W powiecie käobuckim w ostat- nim okresie przeprowadzono prace rewaloryzacyjne dwóch rynków miejskich: w Krzepicach i Käobucku.

Zrealizowany projekt käobucki z lat 2005–2006 obejmuje päytö rynkowñ wypeänionñ w caäoĈci nawierzchniñ granitowñ nawierzchniñ o prostym, wspóäczesnym ukäadzie z oryginal- nñ, wspóäczesnñ w formie, fontannñ w obniĔeniu jednej ze stron rynkowych i niewielkim udziaäem zieleni.

Zachowano rosnñce drzewa (wierzby i jesiony z nasadzeþ z lat 70. XX w.) bez ponownego ich uformowania, co w tym przypadku wpäywa pozytywnie na odczytanie rozbudowanej sylwety drzew, ale poniewaĔ kaĔde z nich roĈnie w przypadkowym i nie powiñzanym kompozycyjnie

z jakimkolwiek elementem rynku miejscu, a takĔe naleĔy do róĔnych gatunków to caäoĈè nie tworzy wra- Ĕenia jednolitej kompozycji. Wpro- wadzono równieĔ biegnñcy po linii ukoĈnej niewielki szpaler niskich klo- nów, oraz wprowadzono przenoĈne kwietniki, jednakĔe te dziaäania nie wnoszñ wiele w tworzenie spójnej przestrzeni. Brak wyraĒnego charakteru wnötrza pogäöbia brak pierzei rynkowych wyburzonych w okresie PRL -u.

W Krzepicach zieleþ odgrywa znacznie wiökszñ rolö, choè kompozycja rynku jest mniej awangar- dowa, a ukäad bardziej konserwa- tywny, to przestrzeþ rynku odbiera siö jako bardziej harmonijnñ i spój- nñ takĔe dziöki wprowadzonej zieleni. Rynek co prawda jest rozdzielony w poäowie przez drogö przejazdowñ, ale geometryczny ukäad päyt granitowych optycznie spaja caäoĈè päyty.

Z dawnej zieleni zachowane zosta- äy szpalery lipowe w zachodniej czö- Ĉci rynku uzupeänione o nowe szpalery z tego samego gatunku przy pierzejach w czöĈci wschodniej. W obu czöĈciach rynku powstaäy trawniki i kwietniki obwiedzione strzyĔony- mi Ĕywopäotami z bukszpanu, od- dzielajñce ukäad komunikacji koäo- wej od przestrzeni pieszej, oraz po- zwalajñce na optycznñ niwelacjö róĔnic poziomów terenu w zachodniej czöĈci rynku. Bukszpanowe ob- ramienie odpowiada sformalizowa- nemu ukäadowi nawierzchni rynkowej i odwoäuje siö do geometryczne- go planu päyty. Dodatkowe kwietni-

ki o takĔe zgeometryzowanym ksztaä- cie, równieĔ umieszczone w dwóch równowaĔnych punktach wschodniej czöĈci rynku dobrze uzupeänia- jñ sformalizowanñ i jednorodnñ prze- strzeþ wnötrza.

Bardzo interesujñcy jest podda- ny rewitalizacji rynek w ēarkach. Za- miast sformalizowanej geometrycz- nej kompozycji powstaä wspóäcze- sny ukäad nawierzchni skäadajñcej siö z róĔnych elementów kamien- nych o falistej linii. Obok zachowanych drzew z nasadzeþ dwudziestowiecznych (lipy), wprowadzono trawniki i kwietniki o powierzchni odpowiednio zbilansowanej w sto- sunku do päyty rynkowej – poäñczo- nych z „päynnym” ukäadem kompozycji päyty i nowych elementów ma- äej architektury. Zachowane wysokie lipy poddano nowemu, pionowemu formowaniu, a poniewaĔ ich pier- wotny ukäad nie byä geometryczny, doskonale wykorzystano je jako naj- waĔniejsze akcenty przestrzeni Ĉród- rynkowej w nowej falistej kompozycji. Dziöki swojej wysokoĈci i nie- regularnemu ukäadowi tworzñ szereg odmiennych perspektyw zmie- niajñc charakter rynku w zaleĔno- Ĉci od punktu widokowego. Cieka- wñ formö w ēarkach otrzymaäy tak- Ĕe fontanna i elementy oĈwietlenia.

CaäoĈè zdecydowanie pozytywnie wyróĔnia siö na tle pozostaäych realizacji w centralnej Polsce. Przyjö- te zaäoĔenie oraz zaprojektowanie nawet najdrobniejszych elementów maäej architektury w formach nie sty- lizowanych na XIX w., czy katalogo-

(12)

wych nagminnie stosowanych w innych realizacjach, ale z ducha wspóä- czesnych, Ĉwiadczy o tym, Ĕe moĔe powstaè niekonserwatywne wnötrze rynku z dobrze skomponowanñ zie- leniñ, dopasowanñ do dzisiejszych koncepcji projektowych.

Caäkowicie odröbnym aspek- tem jest spoäeczne poszukiwanie przestrzeni publicznej poza ryn- kami. Przestrzeþ tö wyznacza szereg elementów: budynki administra- cji i oĈwiaty, miejsca pamiöci narodowej, obiekty sakralne etc. Wraz z tymi obiektami pojawiajñ siö grupy zieleni celowo komponowanej – wspóätworzñcej kompozycjö tej przestrzeni. JakoĈè i rodzaje kompozycji zwiñzanych z zieleniñ podobnie jak w przypadku rynków zaleĔñ od moĔliwoĈci finansowych, Ĉwia- domoĈci i gustów lokalnych wäadz i spoäecznoĈci. Czösto jednak äa- twiej jest lokalnym wäadzom po- prawnie zaäoĔyè niewielkñ kompo- zycjö zieleni niĔ wäaĈciwie skompo- nowaè zieleþ w rozlegäej przestrzeni rynku. RównieĔ w tym przypadku najlepiej prezentujñ siö ēarki, w któ- rych zaprojektowano wiele interesu- jñcych kompozycji zieleni na szla- kach turystycznych, przy lokalnych zabytkach i w przestrzeni publicznej miejscowoĈci.

Sebastian Wróblewski Wydziaä Architektury

Politechnika Wrocäawska Faculty of Architecture

Wroclaw University of Technology

Przypisy

1 Sulimierski F., Walewski W. (red.), 1980, Säownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów säowiaþskich, t. 8, Warszawa, s. 202–208.

2 W póänocnej czöĈci guberni w miejscowo- Ĉciach Rzeczyca, Dmosin, Skoszewy, Budziszo- wice – ukäad dawnych wnötrz krajobrazowych w postaci placów, rynków jest obecnie nieczy- telny – ich rolö przejmujñ place przedkoĈcielne lub tereny przed urzödem gminy.

3 Obok cmentarzy chrzeĈcijaþskich lokowanych poza ukäadem urbanistycznym, ale czösto na jego bezpoĈrednim obrzeĔu, z uwagi na wzglödy religijne w dalszej odlegäoĈci od miasteczek powstawaäy kirkuty Ĕydowskie.

W obu wypadkach starodrzew cmentarzy stanowiä dopeänienie panoram miejscowoĈci, choè w przypadku cmentarzy Ĕydowskich nie byä on staäym elementem.

4 M.in. za: Kolbuszewski J., 1996, Cmentarze, Wrocäaw, s. 86.

5 Proces eliminacji drzew dotyka takĔe tereny cmentarzy, mimo objöcia ich ochronñ prawnñ.

6 Ignacy Drexler (Drexler I., 1916, Odbudo- wanie wsi i miast na ziemi naszej, Lwów) po- stulowaä ponadto obsadzenie drzewami w szpa- lerach nie tylko rynku, ale i ulic dochodzñcych do niego. Artur Kuehnel tak opisuje rynki ówczesnego okresu, omawiajñc koniecznoĈè wprowadzenia zieleni: Rynek miasteczka jest 6 dni w tygodniu …placem martwym, pustym, peänym Ĉmiecia, kurzu i bäota. Drzewa i zieleþ

… poprawiñ.., oĔywiñ plac i oczyszczñ… (Ku- ehnel A., 1918, Zasady budowy miast maäych i miasteczek, Lwów, s. 37).

7 Odpowiednio: Kuehnel A., 1918, Zasady budowy miast maäych i miasteczek, Lwów, s. 38, 40.

8 W nielicznych przypadkach zieleþ w obrö- bie rynków pojawiäa siö w okresie dwudziestolecia miödzywojennego, np. w Tuszynie powstaä w latach 1926–1928, na terenie Starego Rynku „park miejski” z murowanym ogrodzeniem (obecnie nieistniejñcym). DziĈ jest jednym z najmniej zadbanych przestrzeni rynkowych na terenie dawnej guberni.

Literatura

1. Drexler I., 1916, Odbudowanie wsi i miast na ziemi naszej, Lwów.

2. Czerwieniec M., Lewiþska J., 2000, Zieleþ w mieĈcie, Kraków.

3. Kuehnel A., 1918, Zasady budo- wy miast maäych i miasteczek, Lwów.

4. Kolbuszewski J., 1996, Cmenta- rze, Wrocäaw.

5. ãukasiewicz A., ãukasiewicz S., 2006, Rola i ksztaätowanie zieleni miejskiej, Poznaþ.

6. Majdecki L., 1993, ZagroĔe- nia i ochrona w ksztaätowaniu Ĉro- dowiska przyrodniczego, krajobra- zu i miejskich zaäoĔeþ ogrodowych na obszarach zurbanizowanych [w:]

„Przyroda, ogród i krajobraz w Ĕyciu miasta”, Warszawa.

7. Pokorny J., 1980, Drzewa Euro- py ćrodkowej, Warszawa.

8. Stöpniewska B., 1996, Tendencje ksztaätowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie, Wrocäaw.

9. Sulimierski F., Walewski W.

(red.), 1980, Säownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów säowiaþskich, t. 8, Warszawa.