0 tych „trudnych” chwilach w światowych dziejach ruchu jest przekazywana i znana polskim bhaktom, czy też ukrywana, podobnie jak to się dzieje w przypadku mało budujących momentów w historii polskiego oddziału ruchu (o czym autorka wspomina). W arto by też poznać stosunek bhaktów do tych wydarzeń i sposoby, jakich używają, aby wyjaśnić ich zaistnienie.
Chętnie też dowiedziałbym się - ale to już oczywiście w innej książce - jak omawiana publikacja została przyjęta przez samych jej bohaterów. Czy w ogóle jest im znana, a jeśli tak, to czy np. zmieniła w jakimś stopniu ich percepcję ruchu i własnego w nim położenia. Ciekaw też jestem, czy po publikacji autorce udało się zachować serdeczność i zaufanie, jakie dotąd cechowały jej kontakty z wieloma członkami ruchu.
Literatura
K ubiak, A.E. 1995. New Age - zjawisko kultury ponowoczesnej. W: M.
Gołaszewska (red.) Oblicza nowej duchowości. Kraków: UJ.
Shinn, L.D. 1987. The Dark Lord: Cult Images and the Hare Krishnas in America. Philadelphia: Westminster Press.
Krzysztof Olechnicki
Pamiętniki nowego pokolenia chłopów polskich. Przedmowa: Irena Kostrowicka, wybór: Andrzej Budzyński i Janusz Gmitruk, t. 1-3, Instytut Gospodarstwa S p ołeczn eg o S zk o ły G łów n ej H an d low ej, W arszaw a 1996—1997, Т . 1 — 312 s.;
T. 2 - 302 s.; T. 3 - 292 s.
Pamiętniki chłopów (1936-1937), Młode pokolenie chłopów (1938), Nowe pamiętniki chłopów (1955), Młode pokolenie wsi Polski Ludowej (1962), wreszcie Pamiętniki nowego pokolenia chłopów polskich (1996) - same już tytuły chłop
skich konkursów pamiętnikarskich wskazują na długą tradycję polskiego pamiętnikarstwa konkursowego, w której nurcie organizatorzy tego ostatniego konkursu pragnęli umieścić swoje przedsięwzięcie.
Gdy jednak wziąć pod uwagę nie tylko metaforykę tytułu, lecz także adresata konkursu, to warto przywołać tu jeszcze życiorysy chłopskich działaczy społecz
nych ( Wiejscy działacze społeczni, 1939). Wzięliśmy bowiem do ręki trzy tomy pamiętników działaczy PSL, o czym zaświadcza nie tylko odezwa konkursowa, ale też duża podobizna marszałka senatu RP Adama Struzika - honorowego patrona konkursu, którą umieszczono na pierwszej stronie w tomie drugim i trzecim.
Książka jest wyborem z konkursu ogłoszonego w setną rocznicę powstania ruchu ludowego przez Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej
Handlowej, Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne oraz Zakład Historii Ruchu Ludowego Naczelnego Komitetu Wykonawczego Polskiego Stronni
ctwa Ludowego. Jak głosi odezwa, adresatem konkursu byli ci, „którzy swój los - osobisty lub zawodowy - związali z rolnictwem i szeroko rozumianym interesem wsi polskiej, a także ci, którzy świadomi swych wiejskich rodowodów działają na różnych polach dla dobra macierzystego środowiska”. Jednym słowem apel konkursowy adresowany był do byłych i obecnych wiejskich działaczy społecznych. Konkurs ogłoszono w 1994 roku. W 1996 wydano tom sygnalny, a w 1997 roku, po ogłoszeniu wyników, dwa kolejne tomy nagrodzo
nych prac. Opublikowano 25 pamiętników z ponad 350, które wpłynęły na konkurs. Pamiętniki, z których kilka skrócono na życzenie autorów, nie są naukowo opracowane: potężny wybór poprzedza jedynie „Słowo od Wydaw
ców” , w którym wyjaśnia się genezę konkursu i krótka merytoryczna „Przedmo
wa” Ireny Kostrowickiej, gdzie uzasadnia się naukowy status przedsięwzięcia.
Organizatorzy mieli podwójny powód rocznicowy: nie tylko setną rocznicę ruchu ludowego, o której była mowa, lecz także czterdziestą rocznicę Instytutu Gospodarstwa Społecznego SGH głównego organizatora konkursu, który pragnął nawiązać do inicjatyw swego znakomitego poprzednika - przedwojen
nego IGS, patronowanych przez Ludwika Krzywickiego.
Z recenzowaniem książek tego typu łączy się pewna trudność - konieczny jest zabieg podwójny: trzeba wziąć pod uwagę pomysł, temat, kryteria wyboru materiału, wreszcie jego przydatność badawczą, ale trzeba też ocenić same zamieszczone w niej pamiętniki. Zatem kolejno:
Jak powiedziałam, omawiany konkurs łączy się z długoletnią polską tradycją socjologiczną. Pamiętnik polskiego chłopa Władka Wiśniewskiego zamieszczony w trzecim tomie dzieła Chłop polski w Europie i Ameryce Thomasa i Znanieckiego (1918-1920) zapoczątkował ogromny nurt auto- biografistyki chłopskiej pisanej na zamówienie uczonych. Potem ogłaszano już dziesiątki konkursów chłopskich, wśród nich znajdują się koronne inicjatywy Chałasińskiego i Krzywickiego. Przez te dziesięciolecia, prze
chodząc swe wzloty i upadki, rozwijała się też metoda autobiograficzna w socjologii.
Chociaż sami autorzy prezentowanej pracy pragną umieszczać swe dzieło w tradycji związanej z inicjatywami Krzywickiego, to równie słuszne wydaje się sięganie w tym kontekście do dorobku Chałasińskiego. Jego bowiem badania mniej nastawione były na warunki bytu ludności wsi, które chciał badać Krzywicki, bardziej zaś na ideologiczną i kulturową tożsamość jednostek. A taki - jak można mniemać - był główny cel konkursu ogłoszonego w 1994 roku. Jak powiedziałam, adresowany był on przede wszystkim do działaczy ruchu ludowego (oprócz powszechnych ogłoszeń rozesłano aż 20 tysięcy odezw konkursowych indywidualnie do znanych d ziałaczy).
Przytoczmy istotny fragment apelu konkursowego: „Organizatorów inte
resują osobiste losy pamiętnikarza i jego rodziny w kontekście przemian politycznych, a przede wszystkim zachodzących na wsi procesów przekształceń w sferze społeczno-ekonomicznej. Ciekawi jesteśmy, w jaki sposób wpłynęły one na życie i jego poziom właścicieli gospodarstw (...). Prosimy o wypowiedź na temat nurtujących Państwa problemów i perspektyw osobistych. Będziemy wdzięczni także za wszelkie ogólniejsze refleksje na temat aktualnej polityki gospodarczej, społecznej i kulturalnej”.
Jak widać, proszono w odezwie o opowiedzenie o swym życiu, ale w kontek
ście przemian politycznych i społecznych. D la tak skonstruowanej odezwy konkursowej charakterystyczne jest przemieszanie sfery publicznej i prywatnej, spraw jednostkowych i politycznych. W ten sposób trudno jest uzyskać autobiografię wolną od „obciążeń” ideologicznych. Nie o taką zresztą biografię organizatorom chodziło. Mimo to, daje się odczuć pewien niedosyt związany z faktem, że pomysł konkursu poszedł w kierunku pobudzania do ekspresji
„chłopskich mentorów”, nie zaś „zwykłych ludzi”. Zresztą, tradycja „ideo- łogizowania” konkursów jest tak dawna, jak samo pamiętnikarstwo chłopskie.
Odezwy na ogół wytyczały dokładnie ramy „wypracowania” o własnym życiu.
K rok po kroku reżyserowały wspólny chłopski życiorys. Szukano u pamięt- nikarzy potwierdzenia zjawisk, które przewidywano i obserwowano, a sama instytucja konkursu była platformą ekspresji ideologicznej chłopów. N a przy
kład dla Chałasińskiego piśmienność i ambicja „upublicznienia” swych przeżyć świadczyć miała o autonomizowaniu się i awansie warstwy chłopskiej. Jakie m a to konsekwencje dla socjologa - przyszłego badacza konkursowego plonu? Czy może na tej podstawie rekonstruować chłopską świadomość, czy chłopską biografię?
W wyniku takiej odezwy nie otrzymamy „czystej” autobiografii, otrzymamy dokument, w którym ścieżkę biograficzną wytycza działalność społeczna i polityczna. Prosząc o umieszczenie swej biografii w historii politycznej, uzyskujemy przecież to, o co prosimy, tj. taką konstrukcję autobiografii, która zmierza do utwierdzenia wizerunku działacza społecznego - przejętego rzeczą publiczną światłego obywatela. Nie jest to - jak wspomniałam - przypadek odosobniony: wiele apeli w wielkich chłopskich konkursach jest tak skon
struowanych: apeluje się do aktywnych, upolitycznionych chłopów, by ujawnili swoją o wsi opinię i napisali życiorys działacza (Palska 1997).
Podobnie jest z omawianym konkursem. Nie oznacza to jednak, iż życie w ten sposób opowiedziane stanowi materiał socjologicznie bezwartościowy.
Tylko, że materiał taki m a wartość szczególną. Nie należy mieć jednak złudzeń, że jest to ta sama opowieść, którą pamiętnikarz stworzyłby na temat: „Opisz historię własnego życia”. Choć tendencja do pisania o sobie (nie zaś „o sobie w świecie publicznym”), niezależnie od konkursowego zamówienia, jest w ta
kich przypadkach bardzo silna i świadczy o wielkiej potrzebie „konfesyjnej”
ludzi piszących pamiętniki. „Pragnęliśmy uzyskać obraz współczesnej nam wsi i jej problemów” - piszą autorzy projektu konkursu. Cel tak wytyczony został bez wątpienia osiągnięty. Ale to działacze namalowali ten obraz: opowiedzieli 0 swej publicznej aktywności, sytuacji w ich gospodarstwach rolnych, wyrazili swoją opinię o wpływie wydarzeń politycznych na kształt dawnej i obecnej wsi.
Zbiór dostarcza więc przede wszystkim interesującego materiału porów
nawczego na temat kształtowania się tożsamości wiejskiego działacza, opinie 1 oceny najaktywniejszych mieszkańców wsi o nowej rzeczywistości. Już w pierwszej lekturze narzuca się wiele porównań z dorobkiem międzywojen
nym polskiej socjologii i taki był zresztą zamysł badawczy organizatorów konkursu.
* * *
A teraz zawartość prezentowanej pracy. W tomie pierwszym umieszczono pamiętniki lub ich fragmenty jeszcze nie ocenione przez jury (jest ich 14), w tomach drugim i trzecim - materiały obszerniejsze (5 i 6). Nie sposób omówić w tym miejscu wszystkie teksty z osobna, choć zapewne wszystkie na takie omówienie zasługują. N a apel konkursowy odpowiedzieli głównie rolnicy prowadzący własne gospodarstwa, inteligencja wiejska, mieszkańcy miasta związani z macierzystym środowiskiem. Są to przede wszystkim działacze ruchu ludowego różnych szczebli (od lokalnych przez wojewódzkie po centralne), działacze samorządowi i działacze spółdzielczości wiejskiej: kółek rolniczych, spółdzielni mleczarskich, Samopomocy Chłopskiej. Piszą mężczyźni i kobiety, głównie ludzie dojrzali. N a ogół też wywodzący się z domów chłopskich, w których żywa była tradycja patriotyczna i przez pokolenia dziedziczono udział w ruchu ludowym. Z takich domów, w których nie brakowało chleba i pieczoło
wicie pielęgnowano rodzinną tradycję. K rótko mówiąc, większość pamiętnika- rzy wywodzi się z chłopów bogatych, świadomych swego miejsca w świecie społecznym. Stanowi to kontrast z pamiętnikami pisanymi w okresie wczesnego PRL, gdy pisali ci, „którzy od razu i najwięcej zyskali w wyniku powojennych przemian ustrojowych” (Konkurs 1996: 27-28). Choć pojedynczo spotykamy także i w tej kolekcji pamiętniki ludzi pochodzących z rodzin małorolnych lub z proletariatu wiejskiego. Obok pamiętników działaczy politycznych PRL znajdujemy tu wypowiedzi osób w PR L represjonowanych, nierzadko też oba typy wypowiedzi obecne są w jednej biografii, co wskazuje na skomplikowane, nieraz dramatyczne drogi życiowe jednostki prowadzące do krystalizowania się jej tożsamości politycznej. Pamiętniki obfitują przede wszystkim w oceny polityczne, diagnozy, recepty i porady. Potwierdza to wyrażoną wcześniej obawę, że tak zaprojektowany konkurs będzie w istocie platformą ekspresji ideologicznej działaczy chłopskich.
Znajdujemy jednak w prezentowanym cyklu nie tylko „partyjne” życiorysy, ale też autobiografie intymne. Okazuje się bowiem, że tendencja do pisania
o sobie jest bardzo silna, niektórzy autorzy wybierają z odezwy tylko „apel do prywatności”: zwłaszcza pamiętniki kobiet są „czystymi” autobiografiami, wolnymi od potrzeby umieszczania swego życia w kontekstach ideologicznych.
N a przykład dwa ostatnie pamiętniki w tomie trzecim to arcydziełka autobio- grafistyki popularnej.
Historie opowiedziane w pamiętnikach pokazują przede wszystkim to, jak wielki wpływ na życie wsi, poczucie zagrożenia, poziom życia pojedynczych ludzi miały poczynania polityczne poszczególnych ekip władzy PRL. Decyzje nieraz w niewielkim stopniu wynikające z rozpoznania rzeczywistej sytuacji wsi, nieprzemyślane kaprysy polityczne władz centralnych wpływały - czasem zupełnie nieoczekiwanie - na los mieszkańców wsi, burzyły z trudem osiągniętą stabilność. Niektóre teksty pokazują, jak polityka kredytowa i w ślad za nią zadłużenie mogły wyznaczać przez długie lata cały nieomal rytm życia wiejskiej rodziny. Najlepiej oceniają chłopi krótki okres Gierkowskiej koniunktury kredytowej. Najgorzej - lata zagrożenia kolektywizacją i, niestety, okres obecnych przemian. Znamienne, jak silny jest tutaj motyw zawiedzionych nadziei. Zmiany polityczne, o które wielu z pamiętnikarzy walczyło, okazały się dla wsi zgubne. Rozpad starego świata nie oznaczał tu bowiem zbudowania świata nowego. W wypowiedziach obecna jest metaforyka katastrofy i chaosu, przywołuje się przykłady świadczące o tym, że wieś poniosła ogromne koszty zmiany i wyraża obawę, że nadal ponosić je będzie w związku z przewidywanym aliansem Polski z U nią Europejską. „Pracujemy za darmo, ale nie umieramy z głodu” - czytamy. Zarysował się też ostro kryzys polityczny związany z rozczarowaniem, które spotkało wieś w ostatnim okresie władzy PSL. Oto krótka charakterystyka treści omawianego zbioru.
Gdyby jednakże zbiór ten potraktować niesocjologicznie - jako dzieło literackie, wytwór literatury dokumentalnej, to wówczas odkrywamy w sobie radość czytelnika przy lekturze takiej choćby pracy, jak pamiętniki Andrzeja Gajewskiego, Sabiny Szymankiewicz, D anuty Sikorskiej. Ostatni z wymienio
nych utworów - pisany pięknym językiem, z wyraźnym zacięciem etnograficz
nym, zasługuje zapewne na odrębne wydanie. I dla tej choćby przyczyny należy zarekomendować książkę wszystkim czytelnikom, którzy wybierając lekturę poszukują dobrej literatury biograficznej.
* * *
Istnieje wiele przyczyn wygasania tradycji pamiętnikarstwa konkursowego w Polsce. Te przyczyny można zaliczyć przynajmniej do dwóch kategorii. Po pierwsze, tkwią one po stronie organizatora konkursu: brak pieniędzy (o czym najlepiej świadczy lista sponsorów w prezentowanej pracy), wielki wysiłek organizacyjny z tym związany, „długa obróbka” dokumentów osobistych w porównaniu z obróbką wyników badań ankietowych (w czasach, kiedy liczą się szybkie diagnozy, a rzeczywistość jest płynna). Po drugie, tkwią one
w autorach. M ożna bowiem przypuszczać, że zanika - być może związana z przyspieszeniem tempa życia - potrzeba czy możliwość pisania pamiętników na zamówienie (stąd podwójny sukces wydawców, którzy musieli promować konkurs w dwójnasób).
Niezależnie od niedosytu związanego z samym zamysłem konkursowym - nie jest to zresztą zarzut, lecz wyraz tęsknoty za wysłuchaniem „opowieści 0 zwykłej wsi zwykłych ludzi” - należy polecić tę książkę i cieszyć się, że jednak powstała w okresie tak niesprzyjającym. Inicjatywa to ostatnimi czasy rzadka 1 ważna przez swoje nawiązanie do wielkiej polskiej tradycji socjologicznej.
Literatura
Konkurs na pamiętniki w Polsce 1921-1966. Opracował F. Jakubczak. W ar
szawa.
Palska, H. 1997. Polskiepamiętnikarstwo konkursowe: ideologia w autobiografii, autobiografia w ideologii. „Ask” 1.
Hanna Palska
Początki zmian systemowych a psychologiczne funkcjonowanie jednostek K A ZIM IERZ M. SŁOMCZYŃSKI, KRYSTYNA JANICKA, BOGDAN W.
MACH I W OJCIECH ZABOROWSKI: Struktura społeczna a osobowość.
Psychologiczne funkcjonowanie jednostki w warunkach zmiany społecznej. W ar
szawa: Wydawnictwo IFIS PAN, 1996, 272 s.
Związki między miejscem jednostki w strukturze społecznej a różnymi wymiarami jej osobowości - to temat od dawna interesujący badaczy o różnych orientacjach teoretycznych. Psychologowie społeczni i socjolodzy wielokrotnie stwierdzali związki między położeniem społecznym jednostek a ich opiniami, wartościami, zachowaniami. Stwierdzane empirycznie związki interpretowano odwołując się do różnych konstruktów teoretycznych, takich jak: społeczny perspektywizm myślenia (Mannheim 1977), funkcjonalność (Merton 1982), zbieżność i rozbieżność czynników statusu (Lenski 1962), rozciągnięcie skali wartości (Rodman 1963).
Kazimierz M. Słomczyński, Krystyna Janicka, Bogdan Mach i Wojciech Zaborowski - autorzy książki Struktura społeczna a osobowość. Psychologiczne funkcjonowanie jednostek w warunkach zmiany społecznej od wielu lat (niektórzy z nich - od ponad dwudziestu) prowadzą badania nad związkami pozycji społecznej jednostek z ich orientacjami społecznymi, obrazem własnej osoby
