ZBIGNIEW LANDAU
Stan badań nad historią finansów Polski Ludowej (1944—1974)
1. Z a k r e s i z a s a d y o p r a c o w a n i a . N iniejszy p rzegląd m a n a celu p rze d staw ie n ie s ta n u b ad a ń n ad h isto rią fin an só w w trzy d ziesto leciu P o lsk i L udow ej W b re w pozorom — n ie je s t to z a d an ie ła tw e. W p ra k ty c e tru d n o bow iem w yznaczyć p re c y z y jn ą g ran icę m iędzy p u b lik a c ja m i o c h a ra k te rz e h i
storycznym a innym i. W ynika to z dw óch zasadniczych przyczyn. P o pierw sze — w iele o p raco w ań p o w stający ch z m yślą o p ew nych d o raźnych p o trze b ac h —■
z b iegiem czasu tra c i ak tu aln o ść i s ta je się m a te ria łe m do b a d a ń n a d h isto rią . P o d ru g ie — w licznych w y p ad k a ch a u to rz y pisząc o p ro b lem aty c e bieżącej p rz e d sta w ia ją ją n a m niej lu b w ięcej ro zb u d o w an y m tle h istorycznym .
W ty m sta n ie rzeczy n ależało zdecydow ać się n a p ew n e ro zstrzy g n ięcia, k tó re oczyw iście m a ją dość su b ie k ty w n y c h a ra k te r. Z reg u ły p o m ija n o o praco
w an ia, k tó ry c h celem z założenia nie było p rz e d sta w ie n ie h isto rii, lu b w k tó ry c h przeszłość sta n o w iła ty lk o m niej lu b w ięcej ro zb u d o w an e tło d la ro zw aż ań do
tyczących s p ra w ak tu aln y c h .
N ie udało się te ż stw ierd zić o ile ze sta w uw zględnionych tu o p raco w ań je s t k om pletny. N ie d y sp o n u je m y bow iem ja k ą k o lw ie k pełn ą b ib lio g ra fią polskich p u b lik a c ji arty k u ło w y c h i książkow ych.
W ty m s ta n ie rzeczy — m im o p o sz u k iw ań czynionych rów nież niezależnie od w sk az ań b ib lio g ra fii — w przeg ląd zie n a pew no p om inięto w iele o praco
w ań, w ty m być m oże i istotnych. Z estaw ie n ie poniższe n ależ y w ięc tra k to w a ć nie ja k o p ełn e o dzw ierciedlenie s ta n u b a d a ń n a d h isto rią fin a n só w P o lsk i L u dow ej, a je d y n ie ja k o k o le jn ą p ró b ę in w e n ta ry z a c ji ogłoszonych d ru k ie m prac.
W p rzeg ląd zie sta ra n o się p rze d sta w ić sta n b a d a ń nad poszczególnym i p ro b le m am i i in s ty tu c ja m i fin an so w y m i. D la p rze jrz y sto śc i zg rupow ano je w k ilk u odrębnych d ziałach tem aty czn y ch . Chociaż często p u b lik a c je dotyczyły n ie je d nego, a k ilk u p ro b le m ó w m ieszczących się w różnych działach p rz y ję te j k la s y fikacji, zo stały one — ze w zględu n a oszczędność m ie jsc a — om ów ione ty lk o w je d n y m z działów . D la p rz y k ła d u p ra c e tr a k tu ją c e o b an k o w ej obsłudze b u d ż e tu m ogły zostać za k la sy fik o w a n e b ąd ź do działu „b u d ż et”, bądź „bankow ość”.
U kład p ra c w poszczególnych działach m a w zasadzie p row adzić czy teln ik a od sp ra w b a rd z ie j ogólnych do coraz b a rd z ie j szczegółowych, od okresów w cześ
niejszych do coraz n am bliższych. W p ra k ty c e je d n a k nie zaw sze u d aw a ło się zachow ać te n id e a ln y schem at. R o z b ija ła go bow iem różnorodność p u b lik a c ji, w y łam u jący ch się ze sztyw nych r a m ze w n ętrzn ie n arz u co n ej k la sy fik ac ji.
2. O g ó l n a o c e n a s t a n u b a d a ń n a d h i s t o r i ą f i n a n s ó w . T rz e ba z p rzy k ro ścią stw ierd zić, że za aw a n so w an ie b a d a ń n a d d ziejam i fin a n só w Polski L udow ej pozostaje znacznie w ty le w p o ró w n a n iu z h isto rią inn y ch
i W p e w n y m s t o p n i u w y k o r z y s t a n o w n im w c z e ś n ie j s z e o p r a c o w a n ie : Z. L a n d a u , P r z e g lą d b a d a ń n a d h i s t o r i ą f i n a n s ó w p i e r w s z y c h l a t P o l s k i L u d o w e j , ..F i n a n s e ” 1971, z. 4.
O ba o p r a c o w a n ia r ó ż n ią s i ę j e d n a k z a s a d n ic z o z a r ó w n o z a s ię g ie m c h r o n o lo g ic z n y m , j a k i l ic z b ą u w z g lę d n io n y c h p u b lik a c j i.
p r z e g l ą d h i s t o r y c z n y , t o m l x v i i , 1976, z esz . 3 .
433
Z B IG N IE W L A N D A Udziałów g o sp o d a rk i naro d o w ej, np. p rze m y słu , ro ln ic tw a czy n aw e t handlu.
P ra k ty c z n ie bow iem h isto ria fin an só w n ie b y ła i n ie je s t sy ste m a ty c z n ie b a
dana. O g ro m n a w iększość p ra c dotyczących p ro b le m a ty k i d ziejów finansów p o w sta w a ła i p o w sta je w zw iązku z ró żn y m i obchodam i i ju b ileu sz am i. S tąd w y ra źn e n a s ila n ie się co pięć la t liczby p u b lik a c ji, gdy zbliżały się obchody k o lejn y ch „o k rą g ły ch ” rocznic p o w sta n ia P o lsk i L udow ej. C echą w iększości tych p ra c — co nie znaczy oczywiście, że w szy stk ich — stanow i: prim o — bardzo w ą sk a baza źródłow a, z reg u ły o p ie ra ją c a się na poprzednich p u b lik a cjac h , prze
p isa ch p ra w n y c h i ogólnie d ostępnych dan y ch staty sty c zn y c h ; secundo — pow
ta rz a n ie analogicznych in fo rm a c ji w k o le jn y ch p u b lik a c ja c h ; tertio — „roczni
cow y” c h a ra k te r, k tó r y p o w oduje ich n a d m ie rn y optym izm i u n ik a n ie przed
sta w ia n ia obok osiągnięć, rów n ież i niepow odzeń; quarto — o b ejm o w an ie na ogół długiego o k resu czasu co w obec sk ro m n y ch ro zm iaró w o p rac o w a ń a rty k u łow ych, ju ż z założenia uniem ożliw ia b a rd z ie j szczegółową an a liz ę i często zm usza do n a d m ie rn y c h uogólnień. T ym sa m y m p ra c e te, k tó re d o m in u ją w śród o m aw ian y ch w ty m p rzeg ląd zie n ie m ogą d ać pogłębionego i w p ełn i obiektyw nego o b ra z u ro zw o ju fin a n só w i ich in sty tu c ji.
B a d a n ia o c h a ra k te rz e czysto h isto ry c zn y m , to znaczy o p ie ra ją c e się m.in.
n a w sze ch stro n n y m w y k o rz y sty w a n iu różno ro d n y ch d ostępnych źródeł (w tym arch iw alió w ), p rz e p ro w a d z a ją c e n a u k o w ą k ry ty k ę źródeł, dążące do p rze d sta
w ie n ia w sposób w o ln y od uproszczeń opisyw anych procesów i zjaw isk , b a d a ją ce p rzy ty m nie ty lk o sam e zjaw isko, ale s ta ra ją c e się w y ja śn ić jego genezę i „k u c h n ię” są d o p ie ro w p o w ijak ach .
J a k się w y d a je szczególnie b r a k p ra c dotyczących p rz e d sta w ie n ia i oceny c a ło k sz tałtu p o lity k i fin an so w e j w różn y ch o k resa ch istn ie n ia P o lsk i Ludow ej.
Z re g u ły bow iem a u to rz y zajm o w ali się poszczególnym i d ziała m i finansów (budżet, k re d y t, b an k i) bez w iąz an ia ich fu n k c jo n o w a n ia z c a ło k sz tałtem d z ia ła l
ności fin a n só w w b ad a n y m okresie. M echaniczna su m a p ra c o różnych in sty tu c jac h fin an so w y c h nie d a je jeszcze o b raz u p o lity k i fin an so w e j w znacze
n iu m akroekonom icznym .
P o d jęcie b a d a ń nad tra k to w a n ą b a rd z ie j całościow o p o lity k ą fin an so w ą prze
d e w szystkim w y m ag a rozw inięcia p ra c ty p u w arsztato w eg o dotyczących np.
chronologii w y d arze ń z z a k resu fin an só w , u sta le n ia obsady sta n o w is k w a p a ra cie fin an so w y m , o pracow ań ty p u biograficznego, b ibliograficznego itp. Z tego ty p u p ra c m ożna w łaściw ie w ym ienić ty lk o „R oczniki sta ty sty c z n e fin an só w ” 2 oraz a r ty k u ł J. T o m a s z e w s k i e g o o sta n ie arc h iw alió w dotyczących fi
n a n s ó w 3, p rz y czym d an e w n im z a w a rte są ju ż dziś m ało a k tu a ln e . B iografi- s ty k a osób zw iązanych z a p a ra te m fin an so w y m re p re z e n to w a n a je s t — ja k do
tychczas — zaledw ie przez je d e n n au k o w o p o tra k to w a n y życiorys k iero w n ik a R e so rtu G o sp o d ark i N arodow ej i F in a n só w PKW N , J. S. H a n e m a n a 4. N ie jest to w su m ie dorobek m ogący n a p a w ać optym izm em .
3. P o l i t y k a f i n a n s o w a . T e m a ty k a ta m im o jej k luczow ego znacze
nia p o d ejm o w an a b y ła ty lk o z rz a d k a , n a ogół z o k azji rocznic. W ynikało to przed e w szy stk im z n ie d o sta tk u b a rd z ie j pogłębionych o p raco w ań szczegóło
w ych, k tó re d aw a ły b y p o d staw ę dla fo rm u ło w a n ia są d ó w ogólnych. D w ie pod
staw ow e p ra c e pośw ięcone fin a n so m P o lsk i L u dow ej: „ F in a n se P o lsk i Ludow ej
2 R o c z n ik s t a t y s t y c z n y f i n a n s ó w 1945—1967, W a r s z a w a 1968, s. 362; R o c z n i k s t a t y s t y c z n y f i n a n s ó w 1971, W a r sz a w a 1971, s. 371; R o c z n i k s t a t y s t y c z n y f in a n s ó w 1973, W a r sz a w a 1973.
s. 371.
8 J . T o m a s z e w s k i , A k t a i n s t y t u c j i k r e d y t o w y c h w a r c h i w a c h p a ń s t w o w y c h ,
„ A r c h e io n ” t. X X V II . j·
* Z. L a n d a u . J a n S t e f a n H a n e m a n (1890—1957), k i e r o w n i k R e s o r t u G o s p o d a r k i N a r o d o w e j P K W N , „ F i n a n s e ” 1974, z. 7.
H IS T O R IA F IN A N S Ó W P O L S K I L U D O W E J
w la ta c h 1944— 1960” 5 i „ F in a n se P o lsk i L ud o w ej w trzy d z iesto le ciu ” 6 n ie w y p e łn ia ją istn ie ją c e j luki. S tan o w ią bow iem z biory ro z p ra w o ró żn y m poziom ie i często b ard z o różnej k o n ce p cji m etodologicznej i poznaw czej. Ich zasadniczy n ie d o sta te k p o le g a n a o g ran ic ze n iu się w iększości a u to ró w do o p ero w an ia m n ie j lu b w ięcej zn a n y m ju ż m a te ria łe m fa k to g rafic zn y m oraz n a d m ie rn ie zatom izo
w an y m tra k to w a n ie m d ziejów o m a w ian y c h in s ty tu c ji finan so w y ch . O ba to m y odzw iercied lają w ięc ogólne słab o ści b a d a ń n a d h isto rią finansów .
P ro b le m a ty c e ew o lu cji p o lity k i fin an so w e j w całym trzy d ziesto leciu P R L pośw ięcone zo stały dw a a rty k u ły Z. F e d o r o w i c z a 7. K rótszym ok resem , bo dw ud ziesto p ięcio lecia in te re so w a ł się S. M a j e w s k i 8, d w u dziestoleciem 1944—
1064 J. K o l e i Z. P i r o ż y ń s k i ' , p ię tn asto lec ie m 1944— 1960 ano n im o w y a u to r w „F in a n sac h P o lsk i L udow ej 1944— 1960” 10, pierw szy m dziesięcioleciem L. К u - r o w s k i i J. L u b o w i c k i n . P o ró w n a n ie w ym ien io n y ch p ra c je s t b a rd z o in te resu ją c e ze w zględu n a ró żn e podejście a u to ró w do oceny ew o lu cji p o lity k i fin a n sow ej p ań stw a . Ich w sp ó ln ą w ad ą je s t je d n a k n iezw y k le sk ró to w y c h a r a k te r
i ju b ileu sz o w a p ro w e n ie n cja , nie po zo stająca bez w p ły w u n a fo rm u ło w a n ie są dów i ocen.
O początkow ym o k resie k sz ta łto w a n ia się p o lity k i fin an so w e j P o lsk i, to znaczy o ok resie P o lskiego K o m ite tu W yzw olenia N arodow ego p isa ł Z. L a n d a u 12, o la ta c h 1945—46 in te re su ją c y m a te ria ł zgrom adził H. R o b i n s o n 13, a o o k re sie P la n u T rzy letn ieg o (1947—1949) J. K a l i ń s k i 14. P ra c e te o p a rte zostały na bo g aty m m a te ria le fa k to g rafic zn y m (m.in. źró d łach arch iw aln y ch ), p rz y czym je d n a k k sią ż k a R obinsona w y m ag a dość k ry ty czn eg o podejścia.
W iele m a te ria łó w n a te m a t p o lity k i fin an so w e j p a ń s tw a znaleźć m ożna w
■wydawnictwach p ra w n o -fin a n so w y ch . W ym ienim y je t u ty lk o p rzykładow o, gdyż nie m a ją one c h a r a k te ru sensu stricto historycznego. A w ięc n p . w a rto p a m ię ta ć o w y d an e j pod re d a k c ją L. K u r o w s k i e g o książce „W y b ran e źró d ła i lit e r a tu r a do obow iązującego p ra w a fin an so w e g o ” 15, tegoż a u to ra n a p isa n y m ra z e m z M. W e r a l s k i m „ P ra w ie fin a n so w y m ” *·, o zbiorze J . H a r a s i m o w i c z a i J. R o d z i e w i c z a „W y b ran e ź ró d ła do p r a w a fin an so w e g o ” 1T, czy o p ra c y M. W eralsk ieg o „P olskie p ra w o fin a n so w e ” ,e.
4. O r g a n i z a c j a a p a r a t u f i n a n s o w e g o ( p o z a b a n k o w y m ) . D ys
p o n u je m y t u ty lk o k ilk o m a a rty k u ła m i, k tó ry c h w spólnym n ie d o sta tk ie m je s t p re fe ro w a n ie o pisu, k osztem a n a liz y i ocen d okon y w an y ch zm ian w o rg a n iz a cji a p a r a tu finansow ego.
5 W a r sz a w a 1964, s . 487 — c y t . d a le j : F i n a n s e 1944—1960.
« W a r s z a w a 1975, s . 612 — c y t . d a le j : F in a n s e 1944—1974.
7 z . F e d o r o w i c z , E w o l u c j a s y s t e m u f i n a n s o w e g o w P o l s c e L u d o w e j w la ta c h 1944—1974, , .G o s p o d a r k a P l a n o w a ” 1974, z. 7; t e n ż e , R o (a f i n a n s ó w w r o z w o j u s p o ł e c m u - - g o s p o d a r c z y m P o l s k i L u d o w e j , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
8 s. M a j e w s k i , 25 l a t s o c j a l i s t y c z n y c h f i n a n s ó w w P o l s c e L u d o w e j , „ F i n a n s e ” 1969, z. 7.
» J . K o l e , Z. P i r o ż y ń s k i , F in a n s e w s ł u ż b i e P o l s k i L u d o w e j , „ F i n a n s e ” 1964, z . 7.
K i e r u n k i r o z w o j o w e -p o lity k i i s y s t e m u f i n a n s o w e g o , tw : ] F in a n s e 1944—1990.
U L . K u r o w s k i , J. L u b o w i c k i , P r a w o f i n a n s o w e , [w : ] D z i e s i ę c i o l e c i e p r a w a P o l s k i L u d o w e j 1944—1954, W a r sz a w a 1955.
12 Z. L a n d a u , P o l i t y k a f i n a n s o w a P o l s k i e g o K o m i t e t u W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o ( l i p i e c - g r u d z i e ń 1944), W a r sz a w a 1965, s . 110.
i* H . W . R o b i n s o n , F in a n c e i n P o l a n d , L o n d o n 1947, m a s z y n o p is p o w ie la n y . 14 J. K a l i ń s k i , P la n O d b u d o w y G o s p o d a r c z e j 1947—1949, W a r sz a w a 1975, r o zd z. I, m a s z y n o p is p o w ie la n y .
15 T o r u ń 1949, s . 750.
te W y d . II, W a r sz a w a 1969, s. 472.
17 W a r sz a w a 1954, s . 584.
is W a r sz a w a 1964, s. 296.
Z B IG N IE W L A N D A U
P ro b le m a ty k ą o rg a n iz a c ji a p a ra tu finansow ego in te re so w a li się K. S t a c h n i k I9, W. P a w l i k 20 i w m n ie jsz y m z a k resie J. i Z. J a ś k i e w i c z o w i e 21. O p ra co w a n ie W. P a w lik a o bejm ow ało całe trzydziestolecie, gdy K.
S ta c h n ik a ty lk o o k res do 1960 r. P oza ty m ogłoszono k ilk a p rzyczynków tr a k t u jący ch ju ż ściśle o M in isterstw ie F in an só w . I ta k W. P a w lik za ją ł się w y b ra nym i p ro b le m a m i przem ian s tr u k tu r y o rg an iz ac y jn ej r e s o r t u и , Z. P a r у z i ń- s к i działalnością D e p a rta m e n tu K sięgow ości **, E. J a w o r s k i fu n k cjo n o w a
niem służby k o n tro ln o -re w iz y jn e j24. O bok tego В. С i a ś ogłosił a rty k u ł po
św ięcony ocenie dw ud ziesto letn iej działalności w ydziałów fin a n só w ra d n a ro d o w y c h 25. O o rg a n iz a c ji a p a ra tu skarbow ego i jego fu n k c jo n o w a n iu w 1944 r sporo in fo rm a c ji z a w ie ra ją sp ra w o z d a n ia R e so rtu G o sp o d ark i N arodow ej i F i
n an só w PKW N. W iele z nich ogłoszonych zostało d r u k ie m 26. S p ra w a m i tw o rze
n ia sy stem u o rg anizacyjnego fin a n só w w W o jsk u P olskim z a ją ł się o drębnie M. D z i a r m a k o w s k i 27.
J a k w id ać w y k az p ra c dotyczących dość isto tn eg o p ro b lem u o rg an iz ac ji ap a
r a tu finansow ego je s t b ardzo k ró tk i i d a le k i od w y cz e rp a n ia te m atu .
5. P i e n i ą d z i o b i e g p i e n i ę ż n y . A u to rzy piszący o sp ra w a c h pie
niężnych p o ru sz a li szeroki w a c h la rz te m ató w . P ro b le m a ty k a p ie n ięż n a koncen
tro w a ła p rzy ty m stosunkow o w iększą u w ag ę a u to ró w niż b a d a n ia n a d poli
ty k ą fin a n so w ą czy dotyczące sp ra w organizacyjnych. P o w sta ło te ż znacznie w ięcej o p rac o w a ń , a m .in. k ilk a pow ażnych prac, w k tó ry c h p ro b le m a ty k a zo
sta ła p rz e d sta w io n a w ca łkow itej zgodności z z a sa d am i p o p raw n o ści naukow ej.
P u b lik a c je dotyczące zag ad n ień pieniężnych m ożna podzielić n a k ilk a od
ręb n y c h grup. Do p ierw szej zaliczono o p rac o w a n ia o m a w iają ce w sposób b a r
dziej całościow y p o lity k ę i gosp o d ark ę p ie n ięż n ą w dłuższych o k resa ch czasu.
T u au to rz y z reg u ły s ta ra li się przed e w szy stk im p rz e d sta w ia ć zasadnicze p raw idłow ości rozw ojow e, n ie w d a ją c się w ich b a rd z ie j szczegółow y opis. D ru
gą g ru p ę sta n o w iły ro z p ra w y dotyczące a n a liz y p o lity k i p ie n ięż n ej w k rótszych ok resach czasu, k o n c e n tru ją c e się głów nie n a pogłębionym o pisie p ew n y ch zw rot
n ych w y d a rz e ń w d ziałalności p a ń s tw a n a p o lu w alutow ym . Do trz e c ie j gru p y zaliczono p ra c e m a ją c e n a ce lu zb a d a n ie zm ian w sile naby w czej pieniądza.
O sta tn ią g ru p ę sta n o w ią p ra c e dotyczące p ie n iąd z a, a le u jm o w a n e n ie z p u n k tu w idzenia ek o n o m ii p o litycznej, lecz n u m iz m a ty k i.
P ra c o am b icjac h sy n te ty c zn y ch m a m y ju ż k ilk a . Całe trzy d z iesto le cie objęło stu d iu m Z. K n a k i e w i c z 28, w k tó ry m a u to rk a p o d ję ła p ró b ę c h a ra k te ry -, styki poszczególnych etap ó w ro zw o ju p o lsk ieg o sy stem u w alu to w e g o oraz
ιβ κ . S t a c h n i k , O r g a n iz a c ja a p a r a t u f i n a n s o w e g o , [w :3 F in a n s e 1944—1960.
20 w. P a w l i k , O r g a n iz a c ja a p a r a t u f i n a n s o w e g o , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
ï i J . J a ś k i e w i c z ó w a, Z. J a ś k i e w i c z , P o l s k i s y s t e m f i n a n s ó w p u b li c z n y c h * W a r sz a w a 1966, r o z d z . V II.
22 w. P a w l i k , P r z y c z y n e k d o k r o n i k i o r g a n i z a c y j n e j M i n i s t e r s t w a F in a n s ó w w la
tach 1944—3974, ..F in a n s e '' 1974, z. 7.
23 z . P a r y z i ń s k i , W d w u d z i e s t o p l ę c i o l e c i e d z i a ł a l n o ś c i M i n i s t e r s t w a F in a n s ó w , ,.R a c h u n k o w o ś ć ” 1975, z. 5.
24 e . J a w o r s k i , * 20 l a t d z i a ł a l n o ś c i s ł u ż b y k o n t r o l n o - r e w i z y j n e j M i n i s t e r s t w a Fi · n a n s ó w , ..F i n a n s e ” 1971, z. 9.
23 в . С i a ś, D w a d z i e ś c i a l a t d z i a ł a l n o ś c i w y d z i a ł ó w f i n a n s o w y c h p r e z y d i ó w r a d n a r o d o w y c h , ..F i n a n s e ” 1971, z. 5.
se J. ^ G o ł ę b i o w s k i , S p r a w o z d a n i e R e s o r t ó w P K W N , P o ls k a L u d o w a . M a te ria ły i S t u d ia ” 1964, z. 3: Z. L a n d a u , В. S k r z e s z e w s k a , S p r a w o z d a n i e R e s o r t ó w P K W N , t a m ż e 1963. z. 4ś. Z. L a n d a u , R e s o r t G o s p o d a r k i N a r o d o w e j i F in a n s ó w P K W N w ś w i e t l e s p r a w o z d a ń ( d o k u m e n t y ) , ,.F in a n s e ” 1972, z. 7.
м . D z i a r m a k o w s k i , F o r m o w a n i e s y s t e m u f in a n s o w e g o W o j s k a P o l s k i e g o , ,>Ma
t e r i a l i s tu d i a Z a k ła d u E k o n o m ik i W o je n n e ] W A P M 1962, z. 1.
μ Z. K n а к i e w i p z, C h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y s y s t e m u w a l u t o w e g o o r a z o b ie g p i e n i ę ż n y w t r z y d z i e s t o l e c i u P o l s k i L u d o w e }, ,,R u c h P r a w n ic z y . E k o n o m ic z n y i S o c jo lo g i c z n y ” 1975, 2. 1.
H I S T O R I A F I N A N S Ó W P O L S K I L U D O W E J
441
czynników w p ły w ają cy c h n a te n rozw ój. P o d o b n ą te m a ty k ą za jm o w ał się rów nież M. K u c h a r s k i “ , k tó ry ju ż w cześniej ogłosił w iele p u b lik a c ji d o ty czących za g ad n ień p ie n iąd z a w Polsce L udow ej. W części z nich opero w ał je d n a k dość zbliżonym zasobem in fo rm ac ji. S p ośród p ra c M. K u ch a rsk ieg o m ożna .w ym ienić np. o p rac o w a n ia „P rzegląd zja w isk p ieniężnych w gospodarce n a r o
dow ej. R eg u lo w an ie obiegu pieniężnego” 30 o b e jm u ją c y la ta 1944— 1970, „K sz ta ł
to w a n ie obiegu pieniężnego” ®1 i „ S y tu a c ja p ie n ięż n a w P olsce” 32. D w ie o sta tn ie p rac e d o prow adzone z o stały p rzez a u to ra do 1960 r. P oza ju ż w ym ienionym i, k w e stia m i p ie n ięż n y m i w dłuższym p rz e k ro ju czasow ym za jm o w a li się J. W o 1- n i а к 8®, Z. K a r p i ń s k i 84, S. M i c h a l s k i 35, F. W i e c z o r e k 36 i J. L i t w i n 87.
Szczególnie w iele p ra c m onograficznych w iązało się z o kresem pierw szych pięciu la t p o w ojennych. K. S z t a j e r 38 z a ją ł się ogólnie ty m i la ta m i, Z. L a n d a u 89 prze p ro w ad z o n y m i w ów czas re fo rm a m i sy stem u pieniężnego oraz za g ad nieniem tw o rz e n ia p o d sta w polskiej po w o jen n ej p o lity k i pieniężnej w ok resie działalności P K W N 40. O p arł się p rzy ty m n a a rc h iw alia ch , a m . in. n a p ro to kołach P o lsk ieg o K o m ite tu W yzw olenia N arodow ego. R ynek p ieniężny w p ie rw szym ro k u po w o jn ie s ta ł się prze d m io te m b a d a ń K. Ł u b i e ń s k i e g o 41 i A. C e g i e l s k i e g o 4*, n a to m ia st Z. L a n d a u 43 s ta r a ł się p rze d staw ić u si
ło w an ia rz ą d u p o d ję te w 1945 r. z m ierza ją ce do lik w id a c ji istn iejące j w ielo- w alutow ości, uniem o żliw iającej n o rm a ln e fu n k c jo n o w a n ie g o sp o d ark i naro d o w ej.
S y tu a c ja pie n ięż n a w 1946 r. in te re so w a ła A. C e g i e l s k i e g o 44. B ardzo m ało opraco w ań dotyczyło re fo rm y w alu to w e j przep ro w ad zo n ej w p aź d z ie rn ik u 1950 r. M am y tu poza k ró tk im i w zm ian k a m i w poprzednio w ym ienionych p u b li
ée M . K u c h a r s k i , O b ie g p ie n i ę ż n y , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
so iW: M a t e r i a ł y d o m o n o g r a f i i N a r o d o w e g o B a n k u P o l s k ie g o (l9 iS —1970), W a r sz a w a 1973, c z . 111.
Si W : F in a n s e 1944—1960.
й W : M . K u c h a r s k i , P i e n i ą d z , d o c h ó d , p r o p o r c j e w z r o s t u , W a r sz a w a 1964, r o z d z . I II. J e s t t o z r e s z t ą n a j o b s z e r n ie j s z e p o ś w i ę c o n e p r o b le m a t y c e h is t o r ii p ie n i ą d z a o p r a c o w a n ie t e g o a u t o r a .
ss J . W o 1 n i a k , R o z w ó j o b ie g u i s y s t e m u p i e n i ę ż n e g o w P o l s c e L u d o w e j , „ R u c h P r a w n ic z y i E k o n o m ic z n y ” 1965, z. 1.
34 2 . K a r p i ń s k i , U s t r o j e p i e n i ę ż n e w P o l s c e o d r o k u 1917, W a r sz a w a 1968, s . 273;
t e n ż e , Z m i a n y u s t r o j u p i e n i ę ż n e g o w P o l s c e w o k r e s i e m i ę d z y r . 1918 a 1950, „ W ia d o m o ś c i N B iP ” 1958, z. 11, 1958, z. 12; t e n ż e , O r g a n iz a c ja s y s t e m u p i e n i ę ż n e g o w la t a c h
1945—5», t a m ż e 1965, z . 1.
35 s . M i c h a l s k i , G ł ó w n e d a t y w r o z w o j u s t o s u n k ó w p i e n i ę ż n y c h w l a t a c h 1944—
—1958, „ W ir d o m c ś c i N B P ” 1959, z. 7; t e n ż e , W a lk a o u m o c n i e n ie p ie n i ą d z a ( la t a 194»—
—49), t a m ż e , 1955, z. 11.
и E . W i e c z o r e k , P i e n i ą d z i k r e d y t w P o l s c e L u d o w e j w la t a c h I960—72, „ S t u d ia F i n a n s o w e ” 1974, z. 16.
37 j . L i t w i n , P o l s k i e p r a w o o p i e n i ą d z u o b i e g o w y m ( m o n e t a r n e ) w o k r e s i e d w u d z i e s t o l e c i a 1944—64, „ W ia d o m o ś c i N u m i z m a t y c z n e ” 1964. z. 3—4.
38 κ . S z t a j e r , Z p o l s k i c h z a g a d n i e ń w a l u t o w y c h o k r e s u o d b u d o w y g o s p o d a r c z e )
<1944—49), „ F i n a n s e ” 1957, z. 5.
зе z . L a n d a u , R e f o r m y w a l u t o w e w la ta c h 1944—50, [w : ] G o s p o d a r k a P o l s k i L u d o w e j 1944—55 t . I, W a r sz a w a 1974.
40 T e n ż e , P o l it y k a w a l u t o w a P o l s k i L u d o w e j w o k r e s i e l u b e l s k i m , K H 1964. z. 2;
t e n ż e , P i e n i ą d z P o l s k i w o k r e s i e P K W N , „ M ó w ią W ie k i” 1966, z. 7.
41 K . Ł u b i e ń s k i , R y n e k p i e n i ę ż n y w p i e r w s z y m r o k u p o w o j n i e . P r ó b a a n a l i z y ,
„ S p ó łd z ie lc z y P r z e g lą d B a n k o w y ” 1946, z . 1 1 —12.
42 A . C e g i e l s k i , G o s p o d a r k a p ie n i ę ż n a w P o l s c e w o k r e s i e p o w o j e n n y m , „ W ia d o m o śc i N B P ” 1946, z. 10.
4* Z. L a n d a u , R e f o r m y w a l u t o w e n a z i e m i a c h p o ls k ic h w 1945 r., K H 1968, z. l;
■ t e n ż e , U p o r z ą d k o w a n i e s p r a w w a l u t o w y c h n a z i e m i a c h p o l s k i c h w 1945 r ., „ W ia d o m o śc i N B P ” 1970, z. 1.
44 A . C e g i e l s k i , Z a g a d n ie n ia p i e n i ę ż n e w r. 3946, „ W ia d o m o ś c i N B P ” 1947, z. 2.
442 Z B I G N I E W L A N D A U
k ac ja ch w łaściw ie ty lk o k ilk a w s p o m n ie ń 45, a te m a t ja k n a jb a rd z ie j zasługuje n a opracow anie.
Z p ro b le m a ty k ą p o lity k i pieniężnej i obiegu pieniężnego ściśle łączą się k w estie oszczędności i zasobów pieniężnych ludności. Z ag a d n ien iam i ty m i w uję
ciu całościow ym za jm o w ał się w licznych p ra c a c h E. W i e c z o r e k 46. N atom iast A W e r n i k 47 b a d a ł d y n am ik ę i s tr u k tu r ą zasobów p ieniężnych ludności od 1955 do 1969 r., a Z. S z y m c z a k 48 k sz ta łto w a n ie się oszczędności ludności w w o jew ó d ztw ach bydgoskim i p o zn a ń sk im w la ta c h 1957— 1964. Z ty m nu rtem za in te re so w ań p ozostaw ały te ż w ścisłym zw iązku b a d a n ia re tro sp e k ty w n e do
tyczące u trz y m a n ia rów n o w ag i p ie n ięż n o -ry n k o w ej w pierw szym dw udziesto
le ciu P R L 4·.
W p ew n y m sto p n iu podsu m o w an iem b a d a ń n a d h isto rią g o sp o d a rk i pie
niężnej — obok w ym ienionych ju ż o p rac o w a ń M. K u ch a rsk ieg o — s ta ła się k sią żk a W. H a g e m a j e r a i W. P r z e l a s k o w s k i e g o 50. A u to rzy zanali
zow ali w niej p ro b lem y em isji pien iąd za, k sz ta łto w a n ie się b ila n su dochodów i w y d a tk ó w lu d n o śc i oraz obiegu i zasobów pieniężnych aż do 1964 r.
S to su n k o w o duże z a in te re so w an ie b u d ził p ieniądz tra k to w a n y ja k o przed
m io t z b ierac tw a. T a k i c h a ra k te r nosiły dw a o p u b lik o w an e k a ta lo g i: m o n e t“
i pien ięd zy p a p ie ro w y c h 52, a rty k u ł T. S z e c ó w k i “ o e m isji u w zględniający w ielkość e m isji poszczególnych odcinków b a n k n o tó w w ła ta c h 1944—51, roz
p ra w k i M. K o w a l s k i e g o 54 pośw ięcone polsk im p ieniądzom papierow ym i W. T e r l e c k i e g o 55 — m onetom .
6. G o s p o d a r k a b u d ż e t o w a p a ń s t w a . P ro b le m y b udżetow e bu
dziły n ie m n ie jsz e z a in te re so w an ie niż p ieniądz. I t u m ożna w y o d rę b n ić kilka głów nych kręg ó w tem aty czn y ch . P ie rw sz y sta n o w iły p ra c e tr a k tu ją c e o syste
m ie budżetow ym i jego zm ianach. D rugi — pośw ięcone rozw ojow i technicznych p ro b lem ó w g o sp o d ark i b u d żeto w ej; trz e c i — om aw iające z a sa d y fin an so w a n ia b udżetow ego różnych działów g o sp o d a rk i n aro d o w ej.
S ta n o p rac o w a n ia poszczególnych zag ad n ień je st zróżnicow any. N ajw ięcej p u b lik a c ji dotyczyło ew olucji sy stem u budżetow ego. Z nacznie m n ie j u w ag i bu dziły k w e stie całościow o u jm o w a n ej p o lity k i b u dżetow ej p ań stw a . W y d aje się, że om ijan ie tej p ro b le m a ty k i w ynik ało głów nie z b ra k u o p raco w ań tra k tu ją c y c h ogólnie o polity ce fin an so w ej p a ń s tw a polskiego oraz z b ra k u b a d a ń a rc h iw al
45 R e f o r m a p i e n i ę ż n a w p a ź d z i e r n i k u 1950 r . , „Barak i K r e d y t ” 1974, z. 10; Z. K a r p i ń s k i , O W i e l k o p o l s c e , z ł o c i e i d a l e k i c h p o d r ó ż a c h 1860—1960, W a r sz a w a 1971, s . 354.
4« N p . E . W i e c z o r e k , S y s t e m o s z c z ę d n o ś c i o w i / i k r e d y t o w a n i e l u d n o ś c i, [ w : ] F i
n a n s e 1944—1974.
47 A . W e r n i k , D y n a m i k a i s t r u k t u r a z a s o b ó w p i e n i ę ż n y c h l u d n o ś c i w l a ta c h 1855—
—1969, „ B a n k 1 K r e d y t ” 1970, z. 7.
4« z . S z y m c z a k , O s z c z ę d n o ś c i p i e n i ę ż n e l u d n o ś c i w w o j . b y d g o s k i m w la ta c h 1957—1962, „ R o c z n ik i E k o n o m ic z n e ” 1962—63.
49 s. M i c h a l s k i , Z a g a d n ie n ia r ó w n o w a g i r y n k o w e j w o k r e s i e d w u d z i e s t o l e c i a ,
„ W ia d o m o ś c i N B P ” 1964, z. 7.
50 w . H a g e m a j e r , W. P r z e l a s k o w s k i , P r o b l e m s i ł y n a b y w c z e j p ie n ią d z a , W a r sz a w a 1968, s. 242.
s i W . T e r l e c k i , I l u s t r o w a n y k a t a l o g m o n e t p o l s k i c h b i t y c h w o k r e s i e 1916—1965, W a r s z a w | 1965, s . 83.
к M . K o w a l s k i , I l u s t r o w a n y k o t a l o g b a n k n o t ó w p o ls k ic h 1916— 1986, w a r s z a w a 1967, s. 104.
53 т . S z e e 6 w к a , B a n k n o t y p o l s k i e , „ w i a d o m o ś c i N B P ” 1962, z. 12.
54 м. K o w a l s k i , M a t e r i a ł y d o i n w e n t a r y z a c j i p o l s k i c h p i e n i ę d z y p a p i e r o w y c h e m i
t o w a n y c h o d 1919 r ., „ W ia d o m o śc i N u m i z m a t y c z n e ” 1963, z. 1; t e n ż e , P i e n i ą d z e p a r A e r o w e P o l s k i e j R z e c z y p o s p o l i t e j L u d o w e j 1944—1969, t a m ż e 1964, z. 3—4.
55 W . T e r l e c k i ) M o n e ta p o l s k a w o k r e s i e 2 0 -le c ia , „ w ia d o m o ś c i N u m i z m a t y c z n e ” 1964, z. 3— 4; t e n ż e , M e n n ic a W a r s z a w s k a 1765— 1965, W r o c ła w 1970, s . 287.
H I S T O R I A F I N A N S Ó W P O L S K I L U D O W E J
443·
nych n a d budżetem . J a k dotychczas — głów nym źródłem in fo rm ac ji p o zo sta
w ały m a te ria ły n o rm a ty w n e i staty sty czn e.
N a jb a rd z ie j całościow y c h a ra k te r m a ją przeglądow e a rty k u ły trak tu ją c e - o trz y d z ie sto le tn im ro zw oju g o sp o d a rk i b udżetow ej w Polsce. Ich a u to ra m i są Z. P i r o ż y ń s k i 5*, E. D e n e k i J. W i e r z b i c k i 57 oraz А. К o m a r 59~
Podczas gdy trz e j p ie rw si a u to rz y za jm o w a li się ew o lu cją sy stem u to A. K o
m a ra in te re so w a ły nie zm ian y w sam ym budżecie, lecz w p ra w ie b u d że to w y m . O bok ty c h ro z p ra w p o w stało ju ż w cześniej w iele prac, o b ejm u jący ch odpow ied
nio k ró tsz e okresy. A u to rem w iększości z nich b y ł Z. P i r o ż y ń s k i za jm u ją c y się od szeregu la t bu d żetem p ań stw a. O głosił on p rzeg ląd o w e ro z p ra w y o b e jm u ją ce np. o k res pierw szego pow ojennego d ziesięcio lec ia39 i p ię tn a s to le c ia 60 oraz-, stu d iu m p rz e d sta w ia ją c e ew olucję za k re su i s tr u k tu r y b u d że tu w la ta c h 1955—
—1972 M. P od o b n y m te m a te m zajm o w ał się ró w n ież S. B o l l a n d 62 k tó ry za
sięgiem b a d a n ia ob jął szerszy okres, bo od 1944 do 1972 r.
O bok sy n te ty z u ją c y c h p ra c p rzeglądow ych po w stało k ilk a m a jąc y ch b a rd z ie j m o n ograficzny c h a ra k te r. Z. L a n d a u zob razo w ał p o cz ątk i tw o rz e n ia gospo
d a rk i b udżeto w ej w czasach P K W N 63 oraz je j rozw ój w 1945 r. *4. Z. P i r o ż y ń s k i p rze d sta w ił h isto rię b u d że tu p a ń s tw a w ok resie po w o jen n ej odbu
dowy 65 i w la ta c h uprzem y sło w ien ia °®. Z ko lei H. M i e n i c k i · 7 zan alizo w ał zm iany w u sta w o d aw stw ie budżetow ym , k tó re d o k o n an e zo stały m iędzy ro k iem 1958 a 1963.
P ro b le m y ew o lu cji m e to d g o sp o d a rk i budżeto w ej po ru sza n o p ra w ie w e w szystkich o m aw ianych ju ż op raco w an iach . O bok w ym ienionych trak to w a ły - o nich p ra c e J. B r o ż e k 68 i J. H a r a s i m o w i c z a " dotyczące sy ste m u i go
sp o d a rk i fu n d u sza m i, J. G ł u c h o w s k i e g o 70 o lo k a ta c h bu dżetow ych, W. M i
c h a ł o w s k i e g o 71 pośw ięcona b an k o w e j obsłudze b u d ż e tu p a ń stw a w la ta c h
W Z . P i r o ż y ń s k i , G o s p o d a r k a b u d ż e t o w a p a ń s t w a , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
87 E . D e n e k , J. W i e r z b i c k i , R o z w ó j g o s p o d a r k i b u d ż e t o w e j p a ń s t w a i r a d n a r o d o w y c h w t r z y d z i e s t o l e c i u P o l s k i L u d o w e j , „ R u c h P r a w n ic z y , E k o n o m ic z n y i S o c j o lo g ic z n y ” 1975, z . 1.
88 A . K o m a r , R o z w ó j p r a w a b u d ż e t o w e g o w t r z y d z i e s t o l e c i u P o l s k i L u d o w e j , „ R u c h P r a w n ic z y , E k o n o m ic z n y i S o c j o lo g i c z n y " 1975, z. 1.
5* Z. P i r o ż y ń s k i , B u d ż e t p a ń s t w o w y P o l s k i L u d o w e j w o k r e s i e 10- l e c i a , „ P r z e g lą d B i b l i o g r a f i c z n y P i ś m i e n n ic t w a E k o n o m ic z n e g o ” 1954, z. 5.
60 T e n ż e , B u d ż e t p a ń s t w o w y w X V - l e c i u P o l s k i L u d o w e j , „ F i n a n s e ” 1959, z. 7;
t e n ż e , Z a ł o ż e n ia i r o z w ó j b u d ż e t u p a ń s t w o w e g o , [ w : ] F in a n s e 1944—1964.
• i T e n ż e , E w o l u c j a z a k r e s u l s t r u k t u r y b u d ż e t u . „ S t u d ia F i n a n s o w e ” 1974, z. 16.
62 S . B o l l a n d , N i e k t ó r e a s p e k t y r o z w o j o w e b u d ż e t u p a ń s tw o w e g o w P o ls c e L u d o - w e j , „ Z e s z y t y N a u k o w e W S E w K r a k o w ie ” 1972, z. 47.
es z . L a n d a u , G o s p o d a r k a b u d ż e t o w a P o l s k i L u d o w e j w o k r e s i e l u b e l s k i m , P H 1965, z. 1.
u T e n ż e , W a l k a o r ó w n o w a g ą b u d ż e t o w ą w P o l s c e w 1945 r ., K H 1966, z. i ; t e n ż e . S y t u a c j a b u d ż e t o w a w P o l s c e w 1945 r ., „ F i n a n s e ” 1972, z. 11.
«5 Z. P i r o ż y ń s k i , B u d ż e t p a ń s t w o w y P o l s k i L u d o w e j w o k r e s i e o d b u d o w y , „ Z e - :S z y ty N a u k o w e S G P iS ” 1961, z. 29; t e n ż e , S y s t e m b u d ż e t o w y P o l s k i L u d o w e j , W arszaw a-
1952, r o z d z . II.
«β T e n ż e , B u d ż e t p a ń s t w o w y P o l s k i L u d o w e j w o k r e s ie u p r z e m y s ł o w i e n i a , „ F in a n s e ” 1961, z . 9.
«7 H . M i e n i c k i , Z m i a n y w u s t a w o d a w s t w i e b u d ż e t o w y m w la ta c h 1958—1963, ..P a ń stw o 1 P r a w o ” 1963, z. 7.
68 J . B r o ż e k , G o s p o d a r k a f u n d u s z o w a tu d w u d z i e s t o p l ę c i o l e c i u P R L , „ F i n a n s e ” · 1969, z. 9.
e » J . H a r a s i m o w i c z , S y s t e m f u n d u s z ó w w P o l s c e , [ w : ] W y b r a n e ź r ó d ła . 70 J . G ł u c h o w s k i , L o k a t y b u d ż e t o w e w P o l s c e L u d o w e ) , T o r u ń 1968, s. 96.
71 W . M i ł k o w s k i , B a n k o w a o b s łu g a b u d ż e t u p a ń s t w a i m i n i s t e r s t w w l a t a c h 1945—1951, „ W ia d o m o ś c i N B P ” 19β5, Z. 3.
444
Z B IG N IE W L A N D A U1945— 1951 o ra z J. B r o ż e k ” p rz e d sta w ia ją c a rozw ój g osp o d ark i p ozabudżeto
w ej w la ta c h 1950— 1968.
O sobną g ru p ę p ra c sta n o w iły ro z p ra w y n a te m a t w y d a tk ó w fin an so w an y ch z b u d ż e tu p ań stw a . N ajb a rd zie j całościow o, bo w p rz e k ro ju całego trzy d z iesto le c ia u ją ł p ro b le m R. L o r e k 7®. I n n i a u to rz y za jm o w a li się k w e stia m i bard ziej w ycinkow ym i, ja k n a p rz y k ła d ro lą b u d ż e tu w fin a n so w a n iu w y d a tk ó w na opiekę społeczną w p ierw szym o k re sie P o lsk i L u d o w e j74, fin a n so w a n ie m u rzą
dzeń so c jaln y ch i k u ltu r a ln y c h 75, z d r o w ia 7®, n a u k i i te c h n ik i77 o raz w ojska w la ta c h 1944—45 78.
7. B u d ż e t y t e r e n o w e . B a d a n ia n a d b u d ż e ta m i te re n o w y m i rozw ijały się w zasadzie niezależnie od stu d ió w n a d b u d że te m p ań stw a . W spólnie tem aty k ę tę u jm o w a ł w aspekcie h isto ry c zn y m ty lk o je d e n a r t y k u ł 79. W ynikło to z isto t
n e j o drębności p rze d m io tu z a in te re so w ań . D zieje b u d że tó w te re n o w y c h s ą też w sum ie — m im o m niejszej liczby p u b lik a c ji — lep iej o p raco w an e niż znacznie sz e rsz a p ro b le m a ty k a b u d że tu p ań stw a.
D otychczas ogłoszone p race m ożna podzielić z g ru b sza n a d w ie zasadnicze g rupy. J e d n a o b ejm u je o p raco w an ia sy n te ty z u ją c e i p rz e d sta w ia ją c e zag ad n ie
n ie w dłuższym ciągu czasow ym o raz w p rz e k ro ju całego k r a ju , g d y d ru g a — pośw ięcone gospodarce b u dżetow ej k o n k re tn y c h je d n o ste k teren o w y ch . P ra c syn
te ty z u ją c y c h je s t sto su n k o w o w ięcej. W y d a je się, że obecnie w a rto b y zw rócić uw agę n a m ono g raficzn e o p rac o w a n ia p ośw ięcone gospodarce b u d żeto w ej po
szczególnych m ia st, w ojew ództw , p o w iató w itd., gdyż dałoby to d o d atk o w y m a
te r ia ł do b a d a ń n a d b u d że ta m i te re n o w y m i.
N ajw ięk sze zasługi w an a liz ie p ro b le m a ty k i b u d żetó w te re n o w y c h położył A. W. Z a w a d z k i . Spod je g o p ió ra w yszły p rze g ląd o w e stu d ia dotyczące roz
w o ju b u d żetó w te re n o w y ch w całym o k re sie pow ojennego trz y d z ie s to le c ia M o ra z w p ierw szy m p ię tn a s to le c iu M. T e m a ty k ą trzy d z iesto le cia ro zw o ju gospo
d a r k i b u d żeto w ej ra d naro d o w y ch z a jm o w a ł się te ż S. J ę d r y c h o w s k i ® , a p rze d n im d w udziestoleciem 1944— 1964 S. M a j e w s k i 8*. J. B r o ż e k · 4 in te re so w a ła się w ycinkiem te j ogólnej te m a ty k i dotyczącym sy ste m u dochodów r a d n a ro d o w y ch w la ta c h 1944— 1972, a J. R o d z i e w i c z 85 re g u lo w a n iem b u d ż e tó w te re n o w y ch .
I tu podo b n ie ja k w e w szystkich p o p rze d n io o m aw ianych d ziałach pow stało
■ s J . B r o ż e k , G o s p o d a r k a p o z a b u d ż e t o w a , „ S t u d ia F i n a n s o w e ” 1971, z. 10.
73 H. L o r e k , B u d ż e t o w e f i n a n s o w a n i e g o s p o d a r k i n a r o d o w e j , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
74 E . W i e c z o r e k , R o la b u d ż e t u p a ń s t w a w f in a n s o w a n iu w y d a t k ó w n a opic*e?
s p o ł e c z n ą w o k r e s i e p r z e d w o j e n n y m i W P o l s c e L u d o w e j , „ F i n a n s e ” 1959, z. 9.
я В , T o m a s z e w s k i , F in a n s o w a n ie u r z ą d z e ń s o c j a l n y c h i k u l t u r a l n y c h , [ w : ] Fi
n a n s e 1944—1960; G . P i s a r s k i , B . T o m a s z e w s k i , F in a n s o w a n ie u s łu g s o c j a l n y c h i k u l t u r a l n y c h , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
70 e . W i e c z o r e k , Ź r ó d ła f in a n s o w a n ia w y d a t k ó w n a z d r o w i e w P o l s c e p r z e d - w r z e ś n i o w e j i w P o l s c e L u d o w e j, „ F i n a n s e ” I960, z. 11.
"7 J. M o s z c z y ń s k i , F in a n s o w a n ie r o z w o j u n a u k i i t e c h n ik i, t w : ] F in a n s e 1944—1974.
78 К . К а c z m а г e k , P r o b l e m y f i n a n s o w a n i a L u d o w e g o W o j s k a P o l s k i e g o w la ta c h 1944— 54', „ W o js k o w y P r z e g lą d H i s t o r y c z n y ” 1969, z. 2.
7β p o r . w y ż e j p r z y p is 57.
so A . W. Z a w a d z k i , B u d ż e t y t e r e n o w e , [w :J F i n a n s e 1944—1974.
T a m ż e .
82 S. J ę d г у с h o w s к i, G o s p o d a r k a b u d ż e t o w a r a d n a r o d o w y c h , ..R a d a K a r n d o w s . G o s p o d a r k a — A d m in is tr a c j a " 1974. z. 14—15.
8» s. M a j e w s k i , S0 l a t g o s p o d a r k i b u d ż e t o w e ) r a d n a r o d o w y c h , „ G o s p o d a r k a i A d m in is tr a c j a T e r e n o w a ” 1969, z. 1—8.
J . B r o ż e k , T e n d e n c j e r o z w o j o w e w s y s t e m i e d o c h o d ó w r a d n a r o d o w y c h w la t a c h 1944—1972, „ F i n a n s f ” 1973, z. 10.
85 J . H o d z i e w i c z , R e g u l o w a n i e b u d ż e t ó w t e r e n o w y c h w P o l s c e L u d o w e j , „ Z e s z y ł y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o ” s e r ia I, 1962, z. 26.
H IS T O R IA F IN A N S Ó W P O L S K I L U D O W E J 4 4 5
już k ilk a in te re su ją c y c h p rzyczynków pośw ięconych gospodarce fin an so w ej s a m orządu te ry to ria ln e g o i r a d narodow ych w pie rw sz y ch la ta c h P o lsk i L udow ej.
K. N i e m i r s k i 8' p isa ł o gospodarce fin an so w e j sa m o rz ąd u te ry to ria ln e g o i k red y cie k o m u n a ln y m do 1946 r., A. W. Z a w a d z k i za ją ł się p o w sta w a n ie m gosp o d ark i r a d n aro d o w y ch , ich b u d ż e te m 87 oraz za sa d am i ró w n o w ażen ia tych budżetów w la ta c h 1944— 1950 J. H a r a s i m o w i c z 89 ew olucją terenow ego p raw a fin an so w eg o do 1951 r., a J. L u b o w i с k i 90 założeniam i ro zw o ju b u d ż e tów teren o w y ch .
B ard ziej fra g m e n ta ry c z n y c h a ra k te r nosiły szkice pośw ięcone działalności gospodarczej ra d naro d o w y ch w św ie tle b u d żetó w i p la n ó w w la ta c h 1956—
—1959 91 oraz dotyczące go sp o d ark i b udżetow ej W a rs z a w y 92, P o z n a n ia 93 i w y datków g ro m ad zk ich r a d n arodow ych w oj. lu b e ls k ie g o 94.
8. S y s t e m p o d a t k o w y . B ezpośrednio z k w e stia m i b u d żetó w łączyła się p ro b le m a ty k a po d atk o w a, w znacznym sto p n iu decydująca o za p ew n ie n iu sk arb o w i p a ń s tw a niezbędnych śro d k ó w finan so w y ch . Z a in tereso w a n ie p o d a tk a mi n iezw y k le siln e w p rze d w o jen n ej lite ra tu rz e fin an so w e j, stra c iło obecnie bardzo n a a tra k cy jn o ści. N ie d y sp o n u je m y dla P o lsk i L udow ej p ra c ą zbliżoną chociażby do o p rac o w a n ia J. L u b o w i c k i e g o 95 pośw ięconego polityce p o datkow ej P o lsk i do 1927 r. S y tu a c ja nie zm ieniła się od 1971 r., k ie d y ju ż sygnalizow ano, że „b a d a n ia nad h is to rią sy stem u podatkow ego są słab o za
aw ansow ane. Z re g u ły p ro b lem y h isto rii poszczególnych in s ty tu c ji podatk o w y ch om aw iano ty lk o n a m a rg in e sie c h a ra k te ry s ty k i a k tu a ln ie obow iązujących p rz e pisów, p rz y ty m g łów ną uw agę z w rac an o n a an alizę stro n y p ra w n e j zm ian.
B ra k p ra c y , k tó r a by w sposób sy n te ty c zn y p rz e d sta w ia ła h isto rię k sz ta łto w a nia się dochodów p a ń s tw a w p ierw szy ch la ta c h P o lsk i L u d o w ej” M. N ieco o ty c h za g ad n ien ia ch p isa li M. W e r a l s k i 97 i H. R e n i g e r · 8, chociaż p ro b lem y h isto ry c zn e sensu stricto sta n o w iły m a rg in e s ich książek. W ięcej u w ag i pośw ięcili im K. O s t r o w s k i · 9 w s tu d iu m o sy stem ie p o datkow ym , w k tó ry m
« K . N i e m s к i , G o s p ó d a r k a f i n a n s o w a s a m o r z ą d u t e r y t o r i a l n e g o i k r e d y t k o m u - n a ln y w P o l s c e , Ł ó d ź 1964, r o z d z . IV .
A . W . Z a w a d z k i , P o d s t a w y g o s p o d a r k i r a d n a r o d o w y c h w la ta c h 1944—50, „ F i
n a n s e ” 1969, z. 7; t e n ż e , B u d ż e t y r a d n a r o d o w y c h w la ta c h Ш 4 —50, t a m ż e 1969, z . 9;
t e n ż e , B u d ż e t y s a m o r z ą d o w e p o w y z w o l e n i u k r a j u ( w ś i e i e t l e d a n y c h s t a t y s t y c z n y c h ) , ta m że 1970, z. 9; t e n ż e , F in a n s e r a d n a r o d o w y c h n a p r z e ł o m i e l a t 1950—51. (R e fo r m a b u d ż e t o w a ) , t a m ż e 1973, z. 7.
88 T e n ż e , R ó w n o w a ż e n i e b u d ż e t ó w s a m o r z ą d o w y c h (1945—50), , .F in a n s e ” 1970, z. 8.
89 j . H a r a s i m o w i c z , R o z w ó j t e r e n o w e g o p r a w a f i n a n s o w e g o w P o l s c e , W a r sz a w a 1952, S- 207,
0i> D z i a ła ln o ś ć g o s p o d a r c z a r a d n a r o d o w y c h w ś w i e t l e b u d ż e t ó w i p l a n ó w w la ta c h 2956—57, W a r sz a w a 1958, s. 50.
92 a. W. Z a w a d z k i , P o c z ą t k i g o s p o d a r k i f i n a n s o w e j W a r s z a w y p o w y z w o l e n i ‘tt
„ F in a n s e ” 1972, z. 6; t e n ż e . P o c z ą tic i g o s p o d a r k i f i n a n s o w e j W a r s z a w y p o w yzw o len i* -!
i w p r o w a d z e n i u g o s p o d a r k i b u d ż e t o w e j (1 IV 1945—31 X 111946), t a m ż e 1972, z. 8.
m a . K o m a r, B u d ż e t m . P o z n a n ia w P o l s k i e j R z e c z y p o s p o l i t e j L u d o w e j . L a t a 1945—1960, P o z n a ń 1962, s. 316; t e n ż e . G o s p o d a r k a b u d ż e t o w a m i a s t a P o z n a n ia w la ta c h 1961—>65, P o z n a ń 1969, s. 34, m a s z y n o p is p o w ie la n y ; t e n ż e , B u d ż e t P o z n a n ia w la ta c h 1966—70, „ K r o n ik a m . P o z n a n ia ” 1973. z. 4; t e n ż e , F in a n s e m . P o z n a n ia n a t l e f i n a n s ó w W a r s z a w y , K r a k o w a , Ł o d z i i W r o c ł a w i a , P o z n a ń 1969, s. 62, m a s z y n o p is p o w ie la n y .
u z . S z e l o c h W y d a t k i b u d ż e t o w e g r o m a d z k i c h r a d n a r o d o w y c h w o j . l u b e l s k i e g o to ś w i e t l e d e c e n t r a l i z a c j i b u d ż e t o w e j . L u b li n 1970, s . 156.
Я5 j , L u b o w i c k i , P o l i t y k a p o d a t k o w a P o l s k i, P o z n a ń 1927, s . 164.
M z . L a n d a u , P r z e g l ą d b a d a ń .
9? м . W e r a l s k i , K i e r u n k i r e f o r m y p o l s k i e g o s y s t e m u p o d a t k o w e g o , W a r sz a w a 1960, Tozdz. II.
PS H . R e n i g e r , D o c h o d y p a ń s t w o w e , W a r sz a w a 1955, r o z d z . TV.
йп К . O s t r o w s k i , S y s t e m p o d a t k o w y P R L , K r a k ó w 1971, s . 87, m a s z y n o p is p o w ie la n y .
8
446 Z B IG N IE W L A N D A U
m .in . p rz e d sta w ił tw o rze n ie się sy stem u i je g o fu n k c je oraz J. L u b o w i c k i 11»
w a rty k u le o p olskiej p olityce p o d atk o w e j.
A nalizę k sz ta łto w a n ia się do 1950 r. sy stem u p o d atk ó w p ań stw o w y ch i te
renow ych p rz e d sta w ili E. B a n a s z k i e w i c z 101 i J. H a r a s i m o w i c z 1“*.
P o zostałe p ra c e z reg u ły dotyczyły bądź poszczególnych podatków , bądź ich grup.
S. K o ł a k o w s k i 103 i J. B i a ł o b r z e s k i 104 o p racow ali ry s historyczny o p o d atk o w a n ia g o sp o d ark i nieuspołecznionej poza ro ln ic tw em z ty m , że pierwszy b a d a ł o k re s do I960 r. a d ru g i do 1974 r. w łączając p rzy ty m w o rb itę swych za in te re so w a ń o p o d atk o w a n ie ludności. P o czą tk a m i p o d atk u dochodow ego inte
reso w a ł się Z. J a ś k i e w i c z ж\ p o d atk iem o brotow ym w la ta c h 1945— 1955 L. J a n k o w i a k loe, p o d atk iem od w y n ag ro d ze ń do 1959 r. J. S z p u n a r 10"
i J. B i a ł o b r z e s k i 108, o p ła tam i m o rsk im i J. J a ś к i e w i с z o w a le#. Stosun
kow o n ajb o g atszą lite r a tu r ę m a ją p o d a tk i o b ciążające wieś. P rz y czym wię
kszość p ra c d o tyczyła o k re su do la t p ię ć d z ie sią ty c h 110.
O sobne m iejsce w śród p u b lik a c ji z a jm u je k sią żk a R. W i n i e w s k i e j po
św ięcona a n a liz ie obciążeń podatk o w y ch g o sp o d a rstw chłopskich w la ta c h 1944—
— 1955 1U.
9. W e w n ę t r z n y k r e d y t p a ń s t w o w y . K re d y t w ew n ę trz n y ze wzglę
du n a jego sto sunkow o m ałe znaczenie gospodarcze nie doczekał się większej liczby p u b lik a c ji; w P olsce L udow ej em ito w an o ty lk o dw ie pożyczki w ew nętrzne oraz b ile ty sk arb o w e. W sposób całościow y zagad n ien ie p rze d sta w ił A. D r w i ł - ł o 112 k tó reg o za in te re so w ała p rzed e w szy stk im ro la w ew n ętrz n eg o kred y tu w sy stem ie dochodów p ań stw a. N ato m iast Z. L a n d a u 113 sk u p ił uw agę n a wy
ja śn ie n iu w o p arc iu o źró d ła a rc h iw a ln e genezy decyzji o w ypuszczeniu obu
100 J . L u b o w i c k i , P o l i t y k a p o d a t k o w a w P o l s c e L u d o tu e j, „ Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o ” s e r ia I , 1968, z . 26.
ιοί E . B a n a s z k i e w i c z , P o d a t k i p a ń s t w o w e w P o l s c e , „ W ia d o m o ś c i N B P ” 195Э, z. 6, 1950, z. 7.
102 j . H a r a s i m o w i c z , Z a r y s r o z w o ju p r a w a o p o d a tk a c h te r e n o w y c h w P o lsc e r
„ P a ń s t w o i P r a w o ” 1951, z . 4.
юз s . K o ł a k o w s k i , O p o d a t k o w a n i e g o s p o d a r k i n i e u s p o ł e c z n i o n e j p o z a r o l n i c t w e m , [ w : ] F in k tn sa 1944—1960.
ίο* j . B i a ł o b r z e s k i , O p o d a t k o w a n i e g o s p o d a r k i n i e u s p o ł e c z n i o n e j ( p o z a r o ln ic t w e m ) i l u d n o ś c i , [ w : ] F in a n s e 1944—1974.
юз z . J a ś k i e w i c z , P r z e b u d o w a p o d a t k u d o c h o d o w e g o w P o l s c e p o w o j e n n e j , T o
r u ń 1949, s . 139.
loe L . J a n k o w i a k , R o z to d j p o d a t k u o b r o t o w e g o o d g o s p o d a r k i u s p o łe c z n io n e j w P o l s c e (1945—1955), „ Z e s z y t y N a u k o w e W S E w P o z n a n iu ” , F i n a n s e 1957, z. 4.
m J . S z p u n a r , R o z w ó j p o d a t k u o d w y n a g r o d z e ń w P R L , P o z n a ń 1959, s. 264, m a s z y n o p is p o w i e l a n y .
108 j . B i a ł o b r z e s k i , O p o d a tk o w a n ie w y n a g r o d z e ń , [w : ] F in a n s e 1944—1960.
i«» J . J a ś к i e w i с z o w a , R o z w ó j s y s t e m u m o r s k i c h o p ł a t p o r t o w y c h w P o l s c e Lu
d o w e j , „ Z e s z y t y N a u k o w e W S E w S o p o c i e ” z . 1 i 2; „ F in a n s e " 1956, z. 4.
n o s . L i n d b e r g , Z a r y s s y s t e m u p o d a t k o w e g o P o l s k i L u d o w e j n a w s i , „ F in a n s e ” 1950, z. 1; J . K u c i ń s k i , P o d a t k i w i e j s k i e , W a r sz a w a 1951, s. 247; B . S t r u ż e k , P o li
t y k a p o d a t k o w a n a w s i w w a r u n k a c h P o l s k i k a p i t a l i s t y c z n o - o b s z a m i c z e j i w P o l s c e L u d o w e j , „ N o w e R o l n i c t w o ” 1952. z. 10; J . L u b o w i c k i , O p o d a t k o w a n i e r o l n i c t w a i n d y w i d u a l n e g o , [ w : ] F in a n s e 1944—60; S . C h u d z y ń s k i , O p o d a t k o w a n i e p r o d u k t ó w g o sp o d a r s t w a r o ln e g o i a r t y k u ł ó w s p o i y w c z y c h w P o l s c e L u d o w e j (1951—1960), „ Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o ” s e r ia Г, 1963, z. 31.
n i R. W i n i e w s к a , o b c i ą ż e n i a p o d a t k o w e g o s p o d a r s t w c h ł o p s k i c h w P o l s c e w la t a c h 1944—1955, W a r s z a w a 1961, s. 158.
и г A . D r w i ł ł o , W e w n ę t r z n y k r e d y t p a ń s t w o w y w s y s t e m i e d o c h o d ó w P o l s k i L u d o w e j , ..F i n a n s e ” 191^ z . 8.
n s Z . L a n d a u , P o ż y c z k i w e w n ę t r z n e w P o l s c e w la ta c h 1944— 1946, „ F i n a n s e ” 1973, z. 2.
